Tyfu bwyd, hel fy nhamaid, a'r byd o nghwmpas i, 700 troedfedd uwchben lefel y môr.

16.12.21

Teg edrych tuag adref

Mae llawer o son y dyddiau hyn am warchod enwau Cymraeg ar nodweddion yn ein tirlun, ac ar ffermydd a thai. Tân ar groen ydi gweld Nameless Cwm ar fap yn hytrach na Cwm Cneifion, ac mae gweld lol fel Happy Donkey Hill ar giât fferm ger Llandysul, yn hytrach na’r Faerdre Fach gwreiddiol yn ddigon i’m gwylltio’n gacwn! 

Mae digon hefyd, ysywaeth, o enghreifftiau ym Mro Ffestiniog.

Codi stêm mae ymgyrch Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru i godi ymwybyddiaeth am yr aflwydd yma, a chynllun ‘Diolgelwn’ Cymdeithas yr Iaith yn caniatau i berchennog tŷ gyfamodi i warchod yr enw am byth. Diolch amdanynt.

Ond oes gen’ i hawl i gwyno? Fysa’n well i mi sbïo adra, fel petai? ‘Da chi’n gweld: fe newidwyd enw ein tŷ ni ar ôl i ni ei brynu ychydig dros ugain mlwynedd yn ôl. Gadewch i mi egluro.

Enw’r tŷ oedd Brookland, ac roedd Leisa a finna’n gytûn fod angen rhoi enw newydd Cymraeg ar y tŷ, cyn i ni symud i mewn efo’n teulu bach. Roedd gan un ohonom syniadau mawreddog fel Sycharth, neu Llys Glyndŵr, neu rywbeth dwys, difrifol felly. Ar y llaw arall, ffafrio enw hwyliog, ysgafn, fel Tŷ Ni, neu Caban Cariad oedd y llall. Methwyd yn glir a chytuno! Nes inni eistedd efo’r twrna i gwblhau’r pryniant, a gweld hen weithredoedd oedd yn dangos mae ym 1934 y rhoddwyd yr enw Brookland ar y tŷ. 

Yr enw cyn hynny oedd Neigwl.

Cytunwyd yn y man, ac ar amrantiad, y byddwn yn adfer Neigwl fel enw ein cartref newydd. Ond pam Neigwl yn wreiddiol meddech chi? Wnaethom ni ddim pendroni rhyw lawer ar ystyr na tharddiad yr enw, hyd nes inni bigo plastar o waliau un o’r llofftydd, a thynnu’r pren sgertin. Tu ôl i’r pren oedd cerdyn post, yn amlwg wedi disgyn yno ryw dro, ddegawdau yn ôl. Cerdyn oedd o wedi ei yrru o Lerpwl ym 1906, a’i gyfeirio at Dora Jones yn Neigwl Plas, Botwnnog, Llŷn.  

 

Nid oedd ein tŷ wedi’i adeiladu pan gynhaliwyd cyfrifiad 1901, ond erbyn 1911 cofnodwyd y preswylwyr fel hyn: Lewis Evans, 34 oed -un a aned yn Lerpwl- oedd y penteulu. Rhoddwyd ei swydd fel ‘Surveyor, Urban District Council’. Ei wraig oedd Dora a aned yn sir Gaernarfon, roedd hi’n 31. Roedd yno fab deufis (Richard Lewis Evans) yn ogystal ag ymwelydd, Ellis C. Evans o Lerpwl (31; brawd Lewis mi dybiwn) a morwyn, Jenny Ann Parry, 21 o Stiniog.

Rydym yn dyfalu felly fod Dora Jones o Lŷn wedi priodi Lewis Evans ac ymgartrefu yn y Blaenau (gan ddod a’r cerdyn post efo hi ymysg ei heiddo) ac mae’n debygol iawn mae nhw roddodd yr enw Neigwl i’w cartref newydd bryd hynny.

Dwi'n deall gan gyfeillion nad Jones ydi enw perchnogion Neigwl Plas, Llŷn erbyn hyn, ac ni wn i ble yr aeth teulu Evans, Stiniog, ond roedd ambell berson lleol, pan brynson ni’r tŷ -fel (y diweddar erbyn hyn) Catherine Jones neu Cit Coparet- yn cofio’r tŷ fel Neigwl, ac yn cymeradwyo mabwysiadu’r hen enw eto. 

Mae Mrs Nita Thomas, Pengelli, yn cofio iddi gael ei henwi ar ôl Nita Neigwl, oedd yn ferch i swyddog blaenllaw efo Cyngor Dinesig Stiniog, a hwnnw’n gyfaill i’w thad, yn y tridegau (ac yn meddwl siwr taw Evans oedd eu cyfenw). Efallai y gawn ni gadarnhau y flwyddyn nesa, pan gyhoeddir fanylion cyfrifiad 1922, os oedd Nita Neigwl yn chwaer fach i’r baban deufis uchod...

Yn y cyfamser, mae’n foddhaol iawn cael rhoi darnau’r jigsô at eu gilydd, a dwi’n gobeithio bod yr uchod yn mynd rhywfaint o leiaf, tuag at gyfiawnhau ei bod yn iawn -weithiau- i ail-enwi tŷ!
- - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn Rhamant Bro, cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (rh.30, 2021).

Ar gael yn lleol am £4, neu drwy'r post am £6 gan Gareth; hanes.stiniog[AT]gmail.com


 

12.12.21

Cythraul Cystadlu

'Mond 'chydig o hwyl ydi o; cystadleuaeth arddio flynyddol y teulu estynedig.

Ond mae rhai yn cymryd y gystadleuaeth yn fwy difrifol nac eraill!

Er na soniais am y cystadlu ers pum mlynedd, cafwyd brwydro bob haf dros ffa hir, y moron hyllaf, a'r blodau haul talaf, a mwy.

Eleni, y nod oedd cael triawd o datws twt, a beirniad gwadd er mwyn cadw'r ddesgl yn wastad.

Och, mi ges i gam!

Dyma'r tatws buddugol: ddim yn ofnadwy o dwt... ond llongyfarchiadau i Taid Manod!


A dyma'r ddwy ymgais arall:

Triawd sobor o anghyfartal gan Taid Blaenau.

 

A thriawd yr o'n i'n sicr oedd yn mynd i ddod a'r wobr acw eto, ond och a gwae; dyna gam!


Dal i aros dyfarniad yr ymchwiliad annibynol ydan ni, yn arbennig i'r honiad fod tatws Taid Blaenau wedi dod o'r archfarchnad leol!

Ta waeth, does yna ddim byd gwaeth na chollwr sâl nag'oes! O leia does dim raid i ni roi'r wobr 'hyfryd' ar y silff be tân eleni!



Cystadlaethau'r gorffennol

11.12.21

Dros Gadair Idris Gwedy

Erthygl gen' i a ymddangosodd yn wreiddiol ym mwletin Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Fel rheolwr Gwarchodfa Natur Genedlaethol Cadair Idris, mae gen i gyfrifoldeb dros warchod rhywogaethau a chynefinoedd y mynydd arbennig hwnnw, ond yn fy ll’gada i, mae gwarchod treftadaeth yn estyniad cwbl naturiol o hynny. Gall gyfrannu at nod fy nghyflogwr, Cyfoeth Naturiol Cymru o reolaeth cynaliadwy ym mhob agwedd o’n gwaith.

Un elfen o hynny sydd o ddiddordeb i mi erioed ydi enwau llefydd, felly pan ddechreuais i yn y swydd, ugain mlynedd yn ôl, roedd Wood’s Corner; Cascades; Pencoed Pillar yn boenus i’w clywed a’u gweld. O ‘mhrofiad i ar y safle, rhai o’r canolfannau gweithgareddau agored ac ambell unigolyn oedd yn defnyddio’r cyntaf o’r enwau newydd yma, a chredaf mae dringwyr oedd wedi bathu’r olaf -ac mae hwnnw’n ymddangos ers tro mewn llawlyfrau dringo.

Yr Arolwg Ordnans sy’n (anuniongyrchol) gyfrifol am y canol o be’ wela’ i. Label oedd y gair cascades ar y map, dwi’n tybio, i ddangos bod ffrydiau a mân-raeadrau ar y llethr hwnnw. Yn anffodus, mae rhai wedi mabwysiadu’r label fel enw ar y fangre.

Mae’n wir bod mynyddoedd de Eryri wedi denu llai o sylw ar y cyfan na’r cyrchfannau mwy poblogaidd yn y gogledd, o ran bathu enwau newydd, ond roeddwn yn sicr fod hen enwau Cymraeg wedi bod ar y tri lleoliad uchod ar Gadair Idris. Felly, yn gynnar ar ôl i mi gychwyn gweithio yno, mi holais gymydog - y diweddar Mr Tom Nutting, Cwmrhwyddfor- a fyddai o’n fodlon eistedd i lawr ac edrych ar fap a lluniau efo mi.

Dros banad yn fuan wedyn, mi fuon ni’n trafod y traddodiad o hel defaid o’r mynydd, a’r llwybrau oedd bugeiliaid a gweision y gwahanol ffermydd yn ddilyn; bu’n adrodd rhai o chwedlau’r mynydd wrth reswm; ac mi ges i hanesion difyr a gwybodaeth werthfawr am bob math o destunau ganddo.

Ond roeddwn fwyaf balch y bore hwnnw o’i frwdfrydedd wrth iddo rannu rhai o enwau ei gynefin o. Onid ydi Banc Foty; Waun Bistyll; a Thŵr Maen yn well, yn hyfrytach, ac yn fwy addas na’r tri cyntaf?

 

Un o fanteision byw mewn ardal lawog ydi’r esgus i aros dan do yn achlysurol er mwyn ymchwilio pwnc a dilyn diddordebau, ac ar un o’r dyddiau hynny dros y gaeaf mi fûm yn chwilota ar wefan ardderchog Enwau Lleoedd Hanesyddol y Comisiwn Henebion. Roeddwn yn synnu braidd i weld yr ‘enw’ Cascades yn cael lle, ac mi es i ati i roi rhai o enwau Gwarchodfa Cadair Idris ar lun oeddwn wedi’i dynnu yn gynharach. Mi ddenodd y llun hwnnw gryn ymateb wedi i mi ei rannu ar Twitter ddiwedd Ionawr, a phob clod i’r Comisiwn, mi aethon nhw ati’n syth i ychwanegu nifer o’r enwau oedd ar y llun hwnnw i’r wefan, Waun Bistyll yn eu mysg, gan nodi ‘Mae'n debyg bod yr enw hwn yn sylweddol hŷn na'r enw Saesneg’.

Un enw nad ydw i’n sicr ohono ar Gadair Idris ydi Clogwyn Du ac mae ‘nghydwybod yn fy ngyrru i roi nodyn o rybudd efo hwnnw. Mi welais yr enw mewn gohebiaeth rhwng y naturiaethwr Edward Llwyd a gŵr lleol oedd yn casglu planhigion i’w gyrru ato ar droad y ddeunawfed ganrif. Mae Llwyd yn ei gyfeirio mewn un llythyr at gefn Cwm Cau i chwilota ar Glogwyn Du, ond nid yw’n amlwg yn union lle mae’r clogwyn hwnnw: fel awgrymir yn yr enw Cau, mae’r cwm bron wedi’i amgylchynu gan glogwyni! Serch hynny, y mae clogwyn yng nghefn y cwm, sydd a’i greigiau yn dywyll oherwydd lleithder parhaol; mae’n ardal sydd hefyd - yn wahanol i nifer o glogwyni eraill y cwm - yn gyfoethog ei amrywiaeth o blanhigion mynyddig. Felly nes daw tystiolaeth ychwanegol i’r fei, dwi wedi rhoi yr enw Clogwyn Du ar y lleoliad hwnnw am rwan.

Mae gosod enwau ar ffotograff o’r tirlun yn ddull mor hawdd ac effeithiol o’u harddangos. Dwi’n mawr obeithio cael cyfle i wneud mwy o enghreifftiau, ac yn eich annog chithau i fynd ati i holi aelodau’r teulu neu gymdogion a chwilota hen fapiau a dogfennau er mwyn gwneud yr un peth.

Lewys Glyn Cothi sydd pia’r pennawd gyda llaw. Un o’r cofnodion cynharaf o enw’r mynydd am wn i. Mi fyddai’n braf dilyn y sgwarnog hwnnw rywbryd hefyd... yn sicr mae digon o ddyddiau gwlyb addas yma yn ucheldir Meirionnydd! 

Paul Williams. Gwanwyn 2021

 

29.11.21

Gellyg y ddaear, unrhyw un?

Jerusalem artichoke; sunchoke; sun root; girasole; topinambur... rhai o'r enwau sydd i'w gweld ar y we am y llysieuyn difyr yma, o deulu'r blodyn haul.

Tydyn nhw ddim yn dod o Jerwsalem a tydyn nhw ddim yn perthyn o gwbl i'r marchysgall, sef globe artichoke: rhwng pawb arall a'u potas be maen nhw'n eu galw, dwi ddim yn mynd i golli cwsg am hynny. 

Ond tydi'r enw Cymraeg ddim yn hollol foddhaol i holltwr blew fel fi, am fwy nag un rheswm. 

 

Yn ogystal â gellyg y ddaear, mae Geiriadur yr Academi yn cynnig heulflodyn oddfog, ond enw -sydd mewn difri, ddim yn fachog iawn nac'di- ar y planhigyn (Helianthus tuberosus) ydi hwnnw yn hytrach na'r cloron bwytadwy.

Ond pam gellyg y ddaear? Llysieuyn arall, sef yacon, ydi poire de la terre i'r Ffrancwyr, a gelwir yacon yn ground pear yn yr Unol Daleithiau hefyd o be' wela' i.  Yn bwysicach na hynny, tydi gellyg y ddaear yn edrych dim byd tebyg, nac yn blasu dim byd tebyg i ffrwythau gellyg!

Ta waeth; dwi'n dathlu, ac yn difaru yr un pryd, eu plannu nhw acw.

Dathlu, am eu bod nhw'n flasus, ac yn hynod, hynod hawdd i'w tyfu yn hinsawdd gwlyb ac oer Stiniog. (Dyna pam dwi ddim yn awgrymu rhoi'r enw cloron haul arnyn nhw!)

Difaru, am eu bod yn rhedeg i bob man yn wyllt! Ac am na fedraf eu cael i flodeuo yma.

Rhan o'u hapêl i mi, ar ben y fantais o gael bwyd, ydi eu blodau melyn, sy'n ddeniadol iawn, ac yn dda i bryfaid peillio hefyd, ond mewn twbiau mawr oeddwn i'n eu tyfu i ddechrau, a doedden nhw byth yn blodeuo. Felly mi fentrais eu plannu yn y ddaear, i weld a fydden nhw'n hapusach yn fanno. 

Canol Gorffennaf, ac yn dal i dyfu...

Waw! Mewn dim roedden nhw'n tyfu'n drwchus, hyd at 7 troedfedd o daldra, ac yn tyfu trwy wreiddiau coed cyrins duon, ac o dan lwybrau aballu. Maen nhw'n amlwg yn hapus yn eu lle, ac yn cynhyrchu llwythi o gloron, ond tydyn nhw dal ddim yn blodeuo! Mi fydd raid i mi eu cyfyngu rhywsut, cyn y tymor tyfu nesa, neu mi fydden nhw'n feistr corn arna' i am byth.

 

Be' ydw i'n wneud efo'r cloron ta? 

Cawl yn bennaf. 

 


Gellid trin hwn fel cnwd barhaol, gan ei fod yn tyfu'n flynyddol o unrhyw gloron neu wreiddyn a adewir yn y pridd, a dim angen poeni am ail-blannu, na pharatoi'r gwely ar ei gyfer. Mantais arall ydi medru eu gadael yn y ddaear nes bod eu hangen nhw, ac maen nhw'n cadw'n dda trwy'r gaeaf. Mi godais gnwd bach dros y Sul ôl pan oedd y pridd yn dadmer, a mwynhau cawl braf o flaen y tân yn fuan wedyn. 

DAU O BOB DIM:

Dau bwys o gloron, dwy dysan, dau nionyn, dau beint o ddŵr, hufen dwbl; wedyn pupur a halen. 

Syml. Blasus. Digon o gawl am ddyddiau.

Mae'n nhw'n dda wedi eu rhostio hefyd, ac yn amrwd mewn salad. Yr agosaf fedra'i ddisgrifio'r blas -pan yn amrwd- ydi fel cnau cyll gwyrdd, yn syth o'r goeden. Fuseau ydi'r rhai sydd gen i (cysylltwch os hoffech chi alw draw i gael cloryn neu ddau i'w plannu).

Anfantais gellyg y ddaear i rai ydi bod y cloron yn cynnwys llawer o garbohydrad ar ffurf inulin, na fedrwn ni ei dreulio, ac felly gall greu gwynt. Mae fartichokes yn enw smala sy'n deillio o'r ffaith anffodus yma. Ond yn ôl y gwybodusion, mae'r planhigyn yn cynhyrchu llai o inulin mewn hinsawdd oer. Yn sicr, tydi o ddim yn broblem amlwg iawn yn fan hyn!


Sylw hollol anwyddonol cyn cloi: mae rhywun yn clywed cynrychiolwyr ffermwyr Cymru yn honni yn rheolaidd nad ydi tir anffafriol ein gwlad yn medru tyfu dim byd ond glaswellt, ond mae'n fy nharo i y gall y planhigyn arbennig yma dyfu bron yn rhywle, efo'r potensial i fwydo poblogaeth gynyddol y byd. Mae'n cynhyrchu llawer iawn o dyfiant gwyrdd fysa'n borthiant i anifeiliaid hefyd. Trafodwch!


10.10.21

Drain ac ysgall, mall a'i medd

Mae gwaelod ein gardd ni yn ffinio efo tir fferm sydd wedi mynd yn wyllt. Yn llawn coed helyg ifanc a mieri. Dim ond hanner acer ydi o, rhwng y tai a choedwig dderw.

Pan brynsom ni'r tŷ ar droad y ganrif roedd defaid yn pori yno am y flwyddyn/ddwy gynta'.  

Aeth y defaid: daeth mieri.

 

Ac mae'r mieri hwnnw, a'r clymlys a'r dail poethion a'r helyg yn ymledu ar garlam o'r cae trwy'r gwrych, o dan y gwrych, a thros y gwrych i mewn i'n gardd ni! 

Mae'r perchennog yn ddigon bodlon, chwarae teg, inni glirio llain efo'r terfyn, a bob blwyddyn mae angen bustachu a stryffaglio trwy'r brwgaij pigog er mwyn dal y llanw'n ôl.

Yr unig gysur ydi medru hel mafon gwyllt a mwyar duon bob blwyddyn hefyd!

Fel pob garddwr, dwi'n euog o brynu planhigion heb le i'w plannu! Ymysg y coed sydd yma heb lawer o obaith o gael lle parhaol yn y ddaear, mae eirinen werdd (Reine Claude Vraie); afal cynnar Y Wyddeles (Irish Peach); clesin neu quince (Meeches Prolific). Pob un mewn pot mawr, sydd ddim yn ddelfrydol, ond yn well na dim.

Wrth gwrs mi fyswn wrth fy modd efo gardd fwy. Cael cadw iar neu dair; plannu perllan fechan efallai... Man gwyn, man draw.  Ond rydym yn lwcus iawn o'r lle sydd gennym ac mae'n bwysig gwneud y gorau ohono. Mae llawer wedi ei ddweud ar y cyfryngau am werth gardd yn ystod y cyfnodau clo. Mae hynny'n sicr wedi bod yn wir yn fan hyn. Gwerddon i ddianc iddi o'r tŷ. Paradwys hyd yn oed.

Mae'r haul yn tywynnu bore 'ma, a dail rhai o'r coed a'r llwyni yn disgleirio yn eu lliwiau hydrefol, felly allan amdani!


2.9.21

Dringhedydd

Rhyngthoch chi a fi, nid clematis ydi fy hoff blanhigion yn y byd. Taswn i'n cael ffordd fy hun, kiwis bach fyswn i'n eu tyfu yn eu lle nhw (hardy kiwi, Actinidia).

Ond dwi ddim yn garddio ar fy mhen fy hun (a diolch am hynny: yn y rhannu mae'r pleser siwr iawn)  felly mae'n rhaid cyfaddawdu efo cynnwys yr ardd, fel ym mhob maes arall o fywyd!

Mae pedwar clematis yn tyfu yma, ac mae un ohonyn nhw yn wirioneddol wych pan mae ar ei gorau.

Ar y gronglwyd wrth ddrws cefn y tŷ mae Marjorie yn tyfu. A son am dyfu! Un o'r montanas ydi hon felly'n medru tyfu'n aruthrol o fawr. Heb docio go egr bob blwyddyn, mi fysa hon yn ymledu trwy erddi'r stryd gyfa, a thu hwnt. Yn ôl y llyfrau, clematis grŵp 1 ydi Marjorie, ond erbyn hyn, tydan ni'n talu dim sylw i'r 'rheolau' ar sut i docio'r 4 sydd yma, dim ond gwneud fel mynnon i gadw trefn!


Mae'r blodau yn lled-ddwbl ac felly yn da i ddim am ddenu pryfaid a gwenyn at baill a neithdar. Sy'n drueni braidd, gan fod miloedd o flodau ar Marj ym mis Mai a Mehefin. Yn llygad yr haul, mae'r blodau yn syfrdanol o hardd, felly mae hon yn haeddu ei lle.

Fel Marjorie, dwi wedi son ar y blog 'ma am Madame Julia Correvon unwaith o'r blaen. Dyma'r ail glematis: un o'r viticellas y tro hwn (grŵp 3) ac mae hon yn hardd iawn hefyd chwarae teg. Y clematis yma sy'n bennaf gyfrifol ein bod yn anwybyddu'r rheolau tocio, am ei bod hi'n gyndyn iawn iawn i ddringo talcen y cwt os ydym yn torri'n ôl yn galed fel yr argymellir.

Na, mae hon wedi cael blynyddoedd heb docio caled erbyn hyn, ac yn mwynhau ei lle o'r diwedd. Gorffennaf a hanner cyntaf Awst ydi amser hon i ddisgleirio, wedyn mae'n tueddu i fagu chydig o lwydni ar y dail a'r petalau.

Yn wahanol i Marj, mae'r cacwn a'r gwenyn a'r pryfed hofran yn medru cyrraedd y paill a'r neithdar ym mlodau hon, ac mae hynny'n plesio!

 

Enw merch sydd gan y drydedd clematis hefyd: Mrs Cholmondeley, sydd yn hybrid efo blodau mawr glas golau. Does yr un o'r ddau ohonom ni'n arbennig o hoff o flodau mawr ffansi, ond mae lliw hyfryd ar flodau hon, ac roedd hi'n rhad iawn yn un o archfarchnadoedd yr ardal. 

 


Mae hon yn tyfu ar fwa dur a wnaed i ni gan y gof lleol, dros lwybr wrth y cwt coed tân, ac yn blodeuo ddwy waith, gan roi tymor gweddol hir o flodau. Ond nodwedd mwyaf deniadol hon -i mi- ydi'r pennau hadau trawiadol.


Yr olaf o'r clematis sydd acw, ydi'r mwyaf newydd hefyd. Clematis x triternata Rubromarginata.

Yn blodeuo'n hwyr, efo blodau mân, plannwyd hon i un ochr o'r gronglwyd, i gyd-dyfu (efo gwyddfid) trwy'r Clematis Marjorie, ar ôl i honno orffen bob blwyddyn. Yma ers dechrau haf eleni, dim ond dwylath mae hi wedi tyfu hyd yma, ond mi fyddwn yn plethu'r tyfiant bob blwyddyn ar hyd blaen y ffrâm.  Agorodd y blodyn cyntaf ar y 12fed o Awst, ac mae'n dal i flodeuo heddiw.


 Dwi wrth fy modd efo'r dail a'r blodau bychain, ond amser a ddengys a fydd hi'n haeddu ei lle yn barhaol yma. 



[Mwy am Marj]







23.8.21

Eirin Peryglus

Mi gaiff yr eirin fynd y chwythu!

A dyna'n llythrennol y maen nhw wedi'i wneud: wedi chwyddo a chwalu yn y glaw wythnos dwytha.



Erbyn hyn maen nhw'n berwi efo gwenyn meirch blin, ac yn ddi-werth!

Felly dyna ni, ar ôl optimistiaeth ffôl yr haf, does yna ddim eirin eto eleni. Mae'r goeden yma wedi bod yn y last chance saloon ers blynyddoedd... dwi wedi ei bygwth efo'r lli' gadwyn sawl tro, ond beryg mae rhoi 'un cyfle arall' iddi hi y gwnawn eto.

Dyma ddolen at gân o'r gorffennol, gan Eirin Peryglus, oedd yn ddim byd ond pennawd cyfleus yn yr achos yma. Mwynhewch!



15.8.21

Wythnos y Rhandiroedd

Mae hi wedi bod yn Wythnos y Rhandiroedd medden' nhw... wel, gweld ein prif weinidog Mark Drakeford yn trydar amdano wnes i a deud y gwir.

Da 'di Drakeford 'de. Mae o'n gymeriad digon hoffus. 

Ydi, mae o'n unoliaethwr Prydeinig difrifol yn anffodus (cym'on: plaid lafur 'dio wedi'r cwbwl!); ond yn boblogaidd iawn serch hynny, am arwain Cymru ar hyd llwybr culach a challach na Lloegr Fawr yn ystod Gofid Covid. Ac am ddweud fod Boris Johnson 'really, really is awful'!

Roedd y rhaglen ddogfen 'Prif Weinidog Mewn Pandemig' ar S4C yn y gwanwyn, yn rhoi portread o was cyhoeddus cydwybodol ac annwyl, â'i draed ar y ddaear. 

 Ta waeth am hynny, mwydro am randiroedd oeddwn i, am wn i.

Dwi wedi rhoi'r gorau i'r rhandir ers pum mlynedd, ond yn dal i dyfu bwyd yn yr ardd gefn. Braidd yn fach yd'r ardd, a dyna pam gymris i randir, ond mi fethais ei dal hi ymhob man. Roedd jyglo rhwng dau le yn ormod, ac roedd tir rhandiroedd Stiniog yn dorcalonnus. Fel cors yn y glaw; fel concrit yn yr haul!

Llwyddiannau mwya'r ardd eleni: 

mwyar cochion (loganberry, wedi ei phlannu yn y ddaear o'r diwedd ac yn mwynhau ei lle); pys a ffa (hoff iawn o'r holl law yn Stiniog); tomatos indigo cherry (cnwd da, ffrwythau deniadol, blasus).

Ffrwythau duon: tomatos indigo cherry a chilis duon Hwngari, yn y tŷ gwydr

Hefyd, am y tro cynta' erioed -er dwi ddim isio'u jinxio nhw- mae 5 ffrwyth wedi aros ar y goeden eirin Dinbych, a thyfu i faint da. Maen nhw angen aeddfedu rwan felly dwi'n croesi fy mysedd. Dwi wedi cwyno mwy am y goeden yma nag unrhyw beth arall yn yr ardd! Mae hi yma ers tua 9 mlynedd a heb gynhyrchu un ffrwyth erioed. Mae'r label yn dweud ei bod hi'n hunan-beillio, ac mae'r feithrinfa dyfodd hi wedi ein sicrhau bod hynny'n wir a bod angen amynedd... Esu, alli di ddeud hynna eto gyfaill! 

Eleni, mi wnes i arbrofi trwy dorri darn o gangen oddi ar goeden eirin gwyllt o safle yn fy ngwaith -cangen oedd yn llawn blodau- a'i rhoi hi mewn dŵr o dan yr eirinen Ddinbych. 

Bob blwyddyn, mae ffrwythau yn cnapio ar y goeden ond yn disgyn cyn cyrraedd maint marblis tua diwedd mis Mai.

Eleni, mae 5 ffrwyth oedd agosaf at y gangen eirin gwyllt yn dal i dyfu, gan brofi, dwi'n meddwl, yr angen i groes-beillio efo coeden arall!

[Saga'r Eirin- swnian 'nôl yn 2016]


Siomedigaethau mwyaf yr ardd eleni:

tatws newydd (cnwd bach); ceirios (dim un!); tomatos galina (addewid gwag o gnwd cynnar iawn mewn hinsawdd oer, a'r hadau yn ddrud iawn gan gwmni o Gymru sydd wedi siomi yn y gorffennol hefyd).

Ond yn siom mwyaf oedd gweld y mefus yn gwneud cystal, a mwy nag erioed yn cochi'n braf, wedyn rhoi rhwydi drostyn nhw ar ôl colli ambell un, dim ond i ganfod -yn rhy hwyr- nad adar oedd y lladron, ond llygod! Ychydig iawn gawson ni yn y diwedd, a bron dim gwsberins am yr un rheswm.

*$%*#!  

Mae ein hagwedd elusengar tuag at bethau sy'n rhannu ein bwyd ni wedi erydu braidd ar hyn o bryd. Ond, tydi 'fory heb ei gyffwrdd, ac mi ddaw gwanwyn eto'r flwyddyn nesa, felly daliwn i gredu. 

Er nad oes gennym randir!


Y lluarth (gardd lysiau) eleni

13. Eirinen Ddinbych

C. Tatws newydd yn wreiddiol, brocoli piws a bresych deiliog at y gaeaf rwan

B. India corn, courgette, pwmpen (dan blastig)

A. Pys, salad, ffa dringo

CH. Ffa melyn (broad)- cennin i ddilyn yn fuan

11. Mwyar cochion, mafon, marchysgall (globe artichoke)

x. radish, betys, moron (dan garthen i warchod rhag bryfaid)

(Y rhifau a'r llythrennau yn dod o gynllun yr ardd, ond doedd gwely x ddim yno bryd hynny)





28.7.21

Adfer Cynefinoedd. Adfer Hen Ysgrif

Ddegawd yn ôl, mi o'n i'n blogio rhywfaint ar ran fy nghyflogwr ar y pryd, Cyngor Cefn Gwlad Cymru, am fy ngwaith ar warchodfeydd natur y gogledd-orllewin. Pan lyncwyd y corff hwnnw i gorfforaeth fwy, fe aeth blog Ein Golygfa i ebargofiant, gan golli cyfres o erthyglau Cymraeg am yr amgylchedd gan nifer o gydweithwyr.

Dyma ail-gylchu, neu adfer un o'r darnau sgwenais i -union ddeg mlynedd yn ôl- yng Ngorffennaf 2011.

- - - - - -

Da Was

Siom fu tywydd Gorffennaf ar y cyfan ym Meirionnydd hyd yma. Siom; ond ddim yn syndod chwaith, o ystyried y pedwar haf d’wytha! Mae’r prinder haul wedi bod yn rhwystr efo’r gwaith o gofnodi pryfetach y gwarchodfeydd, ond llwyddais i biciad rhwng cawodydd ambell dro i Gors Tanygader.

Fel arfer -ar gyfnod braf- gallaf ddisgwyl gweld hyd at 9 math o was neidr yn y ffosydd a’r pyllau yma, gan gynnwys y picellwr cribog, gwäell ddu, mursen werdd a  morwyn dywyll. Mae gan bob un anghenion gwahanol o ran cynefin: dŵr agored; dŵr llawn tyfiant; dŵr dwfn; yn llonydd, neu’n rhedeg; mwd; graean; ac yn y blaen, felly un o’r tasgau ar y warchodfa yma ydi sicrhau’r amrywiaeth hwn.


Dyma lun a dynnais ar y 15fed o’r mis, ar lan ffos fwyaf y safle. Ffos lle rwyf wedi gosod argae bob degllath i arafu’r llif o’r gors a gwlychu’r tir cyfagos. Gwas neidr eurdorchog benywaidd sydd yn y llun. Creadur hardd a gosgeiddig. Mae gallu’r gweision neidr i hedfan a hofran yn anhygoel, a gallaf eu gwylio’n hela a chadw golwg ar eu ‘milltir sgwâr’ am yn hir iawn (o, na fyddai’r amser gennyf i wneud hynny’n amlach!).

Roedd hon wedi glanio ar hen gangen yr oeddwn wedi’i stwffio i’r mawn ar lan y ffos. Mae un neu ddwy o’r rhain ar lan pob pwll, ac mae sawl rhywogaeth yn eu defnyddio i wylio’u tiriogaeth, i dorheulo, neu i wibio allan a dal pryfed, a dod yn ôl i fwyta’u helfa. O’r herwydd mae’r canghennau yma’n cynnig cyfleoedd da i dynnu lluniau, ac roedd y tywydd cymylog ar y pymthegfed yn golygu nad oedd gan y gwesyn lawer o egni i hedfan oddi wrthyf, gan wneud y ffotograffiaeth yn hawddach fyth.

Cefais lun o wyfyn bwrned pum smotyn y diwrnod hwnnw hefyd, yn y glaswelltir sydd ym mhen arall y safle. 

Mae ansawdd y glaswelltir yn gwella o flwyddyn i flwyddyn. 

Dyna’r tro cyntaf i mi weld y gwyfynod trawiadol coch-a-du yma yn Nhanygader, wedi’u denu yno gan y cyfoeth cynyddol o flodau gwyllt am wn i, gan gynnwys y blodau maent yn dodwy arnynt, sef teulu pys y ceirw.

Un pryfyn dwi wedi methu’n glir a’i ddal ar gamera ydi’r gwyfyn cliradain Gymreig. Dyma wyfyn prin, efo ecoleg ddiddorol iawn, yn ddibynnol ar goed bedw o oed a maint penodol; efo rhisgl llyfn; ac yn wynebu’r haul. Maen nhw i’w cael yn y cyffiniau, ond tydw i erioed wedi gweld yr oedolyn, er gwaethaf defnyddio’r abwyd a welir yn y llun olaf. Math o ‘lure’ fferomonaidd sydd yn y rhwyd, sy’n ceisio twyllo’r gwyfyn gwrywaidd i feddwl mai benyw ydyw. 

Dal i aros ydw i felly. Dyfal donc a dyr y garreg, medden nhw, ond byddai cael ychydig o ddyddiau heulog yn gymorth garw i’r ymdrech. Ydw i’n gofyn gormod dŵad?



17.2.21

Dilyn trwyn trwy gyfryngau’r clo mawr

Fel llawer un arall, dwi heb deithio prin dim ers misoedd, ond dwi wedi llwyddo i ymweld ag ardaloedd newydd o Gymru, a hen rannau o Gymru hefyd, heb adael y tŷ. 

Dechrau’r ‘daith’ oedd cael benthyg llyfr gan gyfaill: ‘Yn ôl i’r Dref Wen’ (Barddas 2015) lle mae Myrddin ap Dafydd yn crwydro’r Hen Bowys yn chwilio am y llefydd hynny sy’n ymddangos yng Nghanu Heledd a Llywarch Hen, pan oedd ffinau ein hiaith a’n traddodiadau ymhell i’r dwyrain o ffin bresenol ein gwlad. Dyma gerddi a gyfansoddwyd tua chanol y nawfed ganrif, am ddigwyddiadau dau ganrif a mwy cyn hynny: 1,400 o flynyddoedd yn ôl. Nid y farddoniaeth sydd o ddiddordeb i mi, ond yr hanes: Lle oedd y Dref Wen? Lle oedd Pengwern?  Pan ddaw’r normal newydd bondigrybwyll, mae gen’ i restr hir o lefydd i ymweld â nhw! 

Mae colli yr Hen Ogledd, ac wedyn yr Hen Bowys yn dal yng nghof ein cenedl, ac wedi ysbrydoli gwaith creadigol modern fel caneuon Tecwyn Ifan, ac at albym eiconig Y Dref Wen es i nesa, i ail-wrando ar ganeuon sy’n gampweithiau. Trwy gytgan anthemig y brif gân-

"Awn i ail-adfer bro
Awn i ail-godi’r to
Ail-oleuwn y tŷ
Pwy a saif gyda ni?"

-mi gafodd fy nychymyg ddychwelyd at nosweithiau cofiadwy yn y Pengwern (Llan, nid Amwythig!), Gŵyl Werin y Cnapan, a chyd-ganu mewn tafarn a thŷ a thân gwersyll sawl eisteddfod yn yr ‘hen normal’ bondigrybwyll. 


 

Aros yn yr Hen Bowys wnes i ar gymal nesa’r daith trwy ail-ddarllen nofel ‘Eryr Pengwern’ (Gomer 1981) ac ymgolli yn rhyddiaith hyfryd Rhiannon Davies Jones. Wrth chwilio am fwy, mi ddois ar draws teyrnged Meic Stephens i Rhiannon DJ ar wefan papur yr Independent, ac fel ei deyrngedau eraill, mae’n ysgrif difyr iawn.

Son am golli tiroedd a symud ffiniau, Epynt dynnodd sylw nesa. Mae’n 80 mlynedd ers i gymuned Gymraeg ei hiaith gael eu gwthio o’u cartrefi a’u gwasgaru i bob cyfeiriad i wneud lle ar gyfer peiriant rhyfel Prydain. Cam erchyll a symudodd ffin yr iaith filltiroedd i’r gorllewin dros nos. Mewn blwyddyn lle’r oedd y cyfyngiadau’n rhwystro nodi’r penblwydd efo protest neu rali ar y mynydd, rhaid oedd bodloni ar y sylw gafwyd ar y cyfryngau. 

Mae podlediad Desolation Radio* yn cynnwys sgyrsiau a thrafod difyr a deallus, ar faterion gwladgarol a sosialaidd, ac ymysg y difyrraf ohonyn nhw yn 2020 oedd sgwrs am Epynt efo Euros Lewis. Dyma hanes sy’n ddigon i dorri calon a chodi gwrychyn yr un pryd. Mae hanes Capel Celyn yn weddol hysbys i bawb erbyn hyn, ond ychydig ydan ni wedi glywed am Epynt ar y cyfan. Mae ‘Y Mynydd a Ddiflanwyd’ ymysg nifer o ddarnau sy’n werth gwrando arnynt, gan Radio Beca*.

Er fy mod i wedi moderneiddio rhywfaint trwy wrando ar gerddoriaeth yn ddigidol erbyn hyn, dwi’n dal i fwynhau cael record neu gryno ddisg yn fy llaw; mae’r gwaith celf a’r nodiadau clawr yn ychwanegu cymaint at y profiad.  Enghraifft dda o hyn ydi albym Dilyn Afon, gan Cynefin*, sef 'prosiect mapio cerddorol sy’n tynnu llinell o’r gorffennol i’r presennol' gan y cerddor gwerin Owen Shiers. Trwy’r caneuon gwerin hyfryd cawn grwydro de Ceredigion, dilyn taith y bu T.Llew Jones arni ym 1973 yn cofnodi straeon, penillion a chaneuon y trigolion. Hawdd uniaethu efo pryderon Owen am y newidiadau diwyllianol sydd wedi digwydd yno ers hynny, fel ein bröydd i gyd. Cyfrannod at bennod o gyfres The Essay -Folk at Home- ar Radio 3, lle oedd deg o ganwyr gwerin yn trafod cân oedd wedi taro tant yn ystod y clo mawr. Mae honno dal ar gael ar BBC Sounds.

Mae ‘na wledd o lyfrau eraill wedi cael sylw oherwydd y cyfyngiadau teithio, ac mi ‘fues’ i yn Llanrwst, Aberteifi a Threforys efo cyfres ‘Atgofion Drwy Ganeuon’ Carreg Gwalch; i safleoedd archeoleg y Deheubarth efo Rhys Mwyn; ac ar hyd a lled Cymru efo bywgraffiad John Jenkins, arweinydd Mudiad Amddiffyn Cymru, sydd wedi marw’n ddiweddar. Mae’n chwith nad oedd modd i neb fynd i’w angladd; ac mae'n gywilydd cyn lleied o sylw a fu yn y cyfryngau i’w gofio’n iawn.

Heb os, uchafbwynt y flwyddyn oedd Panto* BroCast Ffestiniog. Mi ddangosodd y cynhyrchiad proffesiynol-ei-naws yma bod modd cyflawni llawer iawn pan mae’r gymuned yn tynnu at ei gilydd, a dwi’n mawr obeithio y bydd rhywbeth tebyg bob Nadolig, ac efallai ambell anterliwt yn yr haf hefyd!!
Dyma edrych ymlaen at flwyddyn well yn gymdeithasol a blwyddyn gyfoethog o ran digwyddiadau cymunedol a chyfryngau’n llawn trysorau. Llond y tŷ o ffa i chi gyd.

-----------------------------------

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2021 Llafar Bro, papur misol cylch Stiniog

 

*  DOLENNI:

Desolation Radio

Y Mynydd a Ddiflanwyd, Radio Beca

Cynefin

Y Dewin o Zoom -Panto BroCast Ffestiniog

-Yn amlwg, dwi ddim yn gyfrifol am gynnwys y gwefannau yma felly os aeth rhywbeth o'i le, nid fi wnaeth!