Nid yw nef ond mynd yn ôl hyd y mannau dymunol

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi Llafar Bro, papur misol cylch Stiniog

Mae Llyn Dubach wedi bod yn fy ngalw i ers blynyddoedd. Ddim yn llythrennol wrth reswm, does dim lleisiau yn fy mhen. Dim ond atgofion. Pan mae Cwmorthin mor wych, a'r haul yn oedi'n hir ar lethrau Cwm Teigl; pan mae dewis helaeth iawn o lwybrau braf a golygfeydd trawiadol yn fy milltir sgwâr i'm denu, mae'n hawdd anghofio rhywle fel Llyn Dubach.
 

A'r haf yn tynnu tua'i derfyn, roedd addewid am dywydd go lew ar benwythnos hir gŵyl banc Awst, a daeth rhyw awydd o rywle i daenu map ar fwrdd y gegin i drefnu taith. Gallaf dreulio oriau yn pori mewn map: ei 'ddarllen' a'i ddehongli. Ymgolli yn y cyfoeth rhyfeddol o wybodaeth, a threfnu neu ddychmygu mwy o deithiau nag sydd yna o ddyddiau rhydd mewn blwyddyn! Y tro hwn, penderfynu ei 'nelu hi am Lyn Dubach -o'r diwedd- a dilyn fy nhrwyn o fanno. Wrth adael y tarmac wrth dalcen rhes Tan-y-clogwyn roeddwn i'n ail-droedio llwybr na fues i ar ei hyd ers tri degawd a mwy. 

Doedd gen' i ddim co' o gwbl bod nant yn diflannu i dwll yn y ddaear wrth gefn y tai, a dyma'r cyntaf o lawer achlysur yn ystod y daith imi nodi fod rhaid chwilio be ydi enw nodwedd yn y tirlun. Croesi pen uchaf ffordd Hafod Ruffydd, ac i'r ffridd tu ôl i dŷ Bryn Egryn. Dringo hen ffordd y chwarelwyr (dwi’n cymryd mae dyna ydi hi) wedyn, gan ddilyn y nant, heibio Clogwyn Cefnlle, nes mae’n mynd dan bont garreg wrth fforch yn y llwybr. Mae un gangen yn mynd am y domen lechi ac at felin fawr Diffwys, ond ymlaen mae fy nod i heddiw, ac ar ôl croesi nant arall –Afon Dubach- buan daw llyn bach Dubach i’r golwg.

Mae’r dŵr yn disgleirio efo adlewyrchiad yr haul sydd dros gopa’r Graig-ddu, a phlanhigion fel ffa’r gors yn tyfu’n drwch yn y dyfroedd bas, yn union fel oedden nhw pan oeddwn i’n bysgotwr yn fy arddegau. Mae’r dŵr yn ddi-chwyn yn y llyn mawr, ac yn fan hyn daeth llif o atgofion am ddyddiau hirfelyn tesog o bysgota am oriau meithion yn fy hoff lyn a chadw reiat efo ffrindiau. Cof clir am edrych ymlaen at agor y tun bwyd un tro, roedd Mam wedi egluro wrth i mi gychwyn allan iddi greu amlen fach bapur i gadw halen ar gyfer ŵy ‘di ferwi’n galad -ond och a gwae- roedd yr halen wedi chwalu ar hyd y fechdan jam. Son am huddug i botas! 

Treulio mwy o amser yn aml yn hel llus nag oeddwn i’n sgota, a bwyta bron cymaint ag oedd yn cyrraedd adra i gael cacan blât i swpar. Rhyfedd bod rhai bobol ddim callach be ydi bwyta llus yn gynnes o’r llwyn ar ddiwrnod braf yn y mynydd. Nefoedd ar y ddaear! Un o fanteision mawr byw yn yr ucheldir. Heibio’u gorau, a braidd yn ddyfrllyd oedd y llus y tro hwn gwaetha’r modd, ond mi ges i gnwd da o le cyfrinachol yn gynharach yn y mis.

Cyn symud ymlaen o lannau Dubach, aros am funud i gofio ffrind ysgol –Wayne- sydd wedi’n gadael ni yn ystod y mis. Atgofion melys o dynnu coes ein gilydd am sgotwrs drama a thimau pêl-droed, yn yr union leoliad. Dyddiau diniwed, dyddiau da.
 

Er sgota Llyn Dubach ddwsinau o weithiau yn fy ieuenctid, fues i erioed yn Chwarel Newydd Diffwys, sydd dim ond dafliad carreg i fyny’r gefnen i gyfeiriad Drum Boeth, ond wedyn, mae’n anhebygol fod gen’ i fawr o ddiddordeb yn hanes y chwareli yn bymtheg oed. O ben y grib yma mae’r olygfa yn eang iawn a’r awyr yn glir, a thra oeddwn i yn y lleoliad hudolus, distaw, a diarffordd yma, roedd posib gweld (efo cymorth sbinglas) rhes o bobl yn ciwio i gyrraedd copa’r Wyddfa. Waeth imi un gair mwy na chant ddim: twpsod!

Roedd yr haul yn codi’n uwch a hithau’n tynnu am ganol dydd, ac roeddwn i wedi bod yn cadw golwg ar glogwyni’r Greigddu i weld pa rai oedd yn aros yn y cysgod. Fel pwt o ecolegydd mae gen’ i ddiddordeb mewn planhigion arctic-alpaidd, y blodau hynny sy’n fodlon tyfu ar glogwyni di-haul er mwyn cael mantais dros blanhigion mwy cyffredin. Mae creigiau Stiniog ar y cyfan yn rhy sur ar gyfer y prinnaf ohonynt, ond mae’n werth cymryd sbec rhag ofn, felly anelu am fanno wnes i nesa. 

Mae plateau gwastad naturiol yn rhedeg ar draws llethr gorllewinol y Graig-ddu, ac mae cyfres o glogwyni bach addawol a’u creigiau’n wynebu’r gogledd. Ar y rhain gwelais blanhigion pren y ddannoedd a theim gwyllt, arwyddion o dyfiant mwy cyfoethog na’r arfer. Ar hyd y llwyfandir cul yma mae corsydd a phyllau bach o ddŵr gloyw, fu mwy na thebyg yn lynnoedd mwy cyn llenwi efo migwyn. Fan hyn fan draw, mae cerrig dyfod mawrion a ollyngwyd gan y rhewlif dwytha wrth gilio. 

 

Lle difyr iawn sy’n werth dychwelyd iddo yn y gwanwyn i chwilota’n fanylach, ond am rwan, rhaid gyrru ymlaen heibio’r Graig Las, i lawr inclên y Graig-ddu: inclên enwog y car gwyllt. O adael yr inclên lle mae’r adeiladwaith ar ei dalaf a mwyaf trawiadol, gellir croesi’r llethr creigiog at lan Llyn Manod, heb orfod cerdded lawr at Lyn Dŵr Oer. Yn ôl y disgwyl, mae mwy o bobol ar lan y llyn yma, ond er imi dreulio llawer diwrnod yn sgota fan hyn hefyd, does gen’ i ddim amser i din-droi, a dwi’n dilyn y llwybr ar fy mhen i lawr at furddun Bryn Eithin, ymlaen i Gae Clyd, ac yn ôl adra’ i’r Blaenau.
Hyfryd oedd cael ‘mynd yn ôl i’r mannau dymunol’ a chanfod llefydd newydd difyr hefyd. Diwrnod i’w gofio yn wir.

--------------

(Benthycwyd y bennawd o Ddarlith Flynyddol Llyfrgell Y Blaenau, Moses J. Jones, 1988).

Craig Nyth y Gigfran

Un o drysorau silffoedd llyfrau'n tŷ ni ydi 'Hanes Plwyf Ffestiniog o'r Cyfnod Boreuaf' gan G.J.Williams, yn enwedig am bod y mapiau atodol gennym ni hefyd. Mae'r rhain yn brin fel lili'r Wyddfa, ac yn eu mysg mae darlun mynyddoedd y plwyf. Roedd ein copi ni braidd yn doredig yn anffodus, ond yn waeth na hynny, roedd un cornel -ardal Yr Allt Fawr, Nyth y Gigfran, Iwerddon, ac ati, ar goll! 

Yn rhifyn Ebrill Llafar Bro (papur misol cylch Stiniog) , mi rois gais am sgan o'r darn coll a diolch nifer o garedigion y papur- mae fy nghopi yn gyflawn eto. 

Yr hyn sy'n syndod –ac yn dipyn o siom i mi- ydi sylwi nad yw'r darn oedd ar goll yn enwi Craig Nyth y Gigfran, a hitha mor amlwg i drigolion y Blaenau.

Am wyth munud wedi saith, yn wythnos olaf Ebrill, ar ôl diwrnod chwilboeth arall yn yr ardd, mae'r tymheredd yn gostwng wrth i'r haul suddo'n araf i Gwmorthin, dros ysgwydd garw Craig Nyth y Gigfran. Am yr wythnosau nesa, mi fydd y machlud yn symud dow-dow ar hyd y gorwel tua chraig gron Carreg Flaenllym, cyn troi'n ei ôl wedi diwrnod hira'r flwyddyn, i dynnu'r hydref amdanom eto.
 

Aros mae'r mynyddau mawr meddan' nhw, ac mae Nyth y Gigfran wedi bod yn gefndir sefydlog i mi ers plentyndod -pan oedd ei lethrau'n ffurfio terfyn gorllewinol fy myd. Wedi bod wrth fy nghefn ym mhob annibyniaeth barn. Dim y mwyaf trawiadol o greigiau Stiniog efallai, ac yn sicr dipyn is ei huchder na’r Moelwynion. Eto’i gyd mae rhywbeth amdani. Dwi wedi treulio oriau maith yn syllu ar ffurf a lliw y mynydd yma; ar ddylanwad natur ac ôl llaw dyn. Myfyrio, pan yn hogyn yn yr ardd gefn yn Jonsdryd, pa mor braf fyddai ffrwydro’r copa i gael mwy o haul gyda’r hwyr, heb sylwi bryd hynny bod yr Allt Fawr y tu ôl iddi yn uwch eto! Rhyfeddu o weld pobol yn ymddangos o geg lefal yng ngwynab y graig, wedi eu tywys yno gan weithwyr y Gloddfa Ganol trwy grombil y mynydd. A chofio meddwl fod y ceiliog gog yn medru taflu ei lais ailadroddus bob cam o lethrau serth y graig i’r ardd honno. Wrth gwrs, roedd y gog dipyn nes na hynny, yn y tir rhwng Fron Fawr a Dorfil. Dyma lle adeiladwyd tai Trem y Bwlch wedyn gan roi diwedd ar ein trem neu’n golygfa ni!
 

Cyn yr adeiladu digywilydd, byddwn yn craffu tua’r Moelwynion o ffenast y llofft a phendroni'n hir. Synfyfyrio ai Moelwyn Mawr oedd enw’r mynydd hwnnw i bobol Croesor hefyd? Mwy o fwydro nag athronyddu, rhaid cyfaddef, ond, os oedd pobl o wahanol ddyffrynoedd yn galw'r un enw ar y mynyddoedd rhyngddynt: Sut?! Ac ers pryd? Fyth ers y dyddiau diniwed yna, mae map wedi dal ryw gyfaredd rhyfeddol i mi. Ymgolli yn yr hen enwau; darnau hudolus o gof gwerin. Pob carreg, nant, a ffridd wedi golygu rhywbeth i rywun ryw dro.
 

Dwi'n darllen nôl a 'mlaen rhwng dau lyfr ar hyn o bryd: 'The Hills of Wales' Jim Perrin, a 'Bylchau' Ioan Bowen Rees, dau awdur all ddod a thirlun mynyddig yn fyw iawn efo’u sgwennu ffraeth, ac maen nhw’n rhoi hiraeth mawr i mi am gael crwydro'r ucheldir eto. 

A finna ddeugain mlynedd yn hŷn, cyfnod sy'n dalp da o fywyd meidrolyn ond yn ddim mwy na rhithyn o drwch blewyn yn oed Nyth y Gigfran, dwi'n gweld y Graig o’r ardd yma hefyd, ac yn mwynhau gwylio'r llethrau yn newid yn ddyddiol. Lliwiau tân yn haul isel y bore. Newid ar ddiwedd dydd wedyn, o lwydolau'r gwyll, a glas y cyfnos, cyn toddi i ddüwch y nos.
 

Yma, ar ôl diwrnod braf o blannu tatws, hau ffa, a chwynnu, caf eistedd efo diod bach, yn gwylio'r cysgodion yn tyfu'n hirach ar draws ein paradwys bach. Mae’r titws wedi arafu eu teithiau ‘nôl a ‘mlaen i’r blwch nythu ar y cwt, a’r ceiliog mwyalchen yn canu ei anthem hyfryd nosweithiol o’r helygen. Cyn t'wllu mae'r haul yn rhoi un ffarwél olaf trwy yrru pelydrau ar i fyny, o du ôl i ysgwydd chwith Nyth y Gigfran a thros Geseiliau'r Moelwyn; golygfa arall sydd wedi aros efo fi ers plentyndod. Daw eto haul ar fryn ydi dywediad mwyaf cyffredin y Cymry yn ystod y Gofid Mawr; dyma edrych ymlaen at haf o nosweithiau hwyr, braf, yn gwylio’r haul ar fryn annwyl iawn.
-------------------

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2020  Llafar Bro.

Llygad Newydd

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn Llafar Bro, papur misol cylch Stiniog, Ebrill 2020

Ar ôl paldaruo am flynyddoedd am ddianc i Enlli ar fy mhen fy hun, efo dim byd ond llyfrau a hen sét radio, er mwyn cael llonydd i ddarllen a gwrando, mae’r cyfyngu ar symudiadau pawb rwan yn rhoi rhyw fath o gyfle i wneud hynny adra.

Roedd “darllen mwy” ar y rhestr o addunedau gen i eto eleni. Dyma’r tro cynta’ -dwi’n meddwl- imi fedru gwireddu addewid dydd calan. Er, mae’n ddigon buan i mi fethu eto...
Yn ystod Mawrth, mi fues i’n darllen llyfrau hen a newydd, a gwrando mwy ar y radio er mwyn osgoi newyddion drwg y teledu. Dwi ddim yn adolygydd o bell ffordd, ond dyma wib-drafod ambell beth oedd o ddiddordeb.

 

Anaml fydda’ i’n troi at ffuglen, ond mi ges i fy nhemtio gan nofel Llwyd Owen, ‘Iaith y Nefoedd’ (Y Lolfa 2019) am iddo gydweithio efo grŵp Yr Ods, oedd yn rhyddhau albwm o ganeuon am yr un stori, yr un pryd. Stori apocalyptaidd lle mae’r Cymry Cymraeg yn gorfod cuddio’u hunaniaeth ddegawd ar ôl ‘Y Bleidlais’ yn 2016; a stori iasol am gymdeithas yn mynd i’r gwellt, a bwyd yn prinhau... brexit a corona yn canu cloch? Peidiwch a son! Syniad ardderchog am stori, ac mi ddarllenais yn frwdfrydig ac awchu iddi fod yn nofel fwy swmpus, er mwyn llenwi ambell ofod yn y manylion. Ta waeth, mae’n nofel sy’n werth ei darllen. Ewch i’r llyfrgell neu i Siop yr Hen Bost i chwilio am gopi.

Mi fydd y rhai sy’n fy nabod yn synnu i glywed fod Iaith y Nefoedd wedi gwneud i mi droi at y Beibl! Ond dim ond i edrych be oedd Lefiticws yn ddweud am fwyta pryfed, am fod cymeriadau’r nofel yn trafod hynny, a’r naturiaethwr ynof fi yn pendroni pa fath o bryfed sydd yna efo dim ond pedair coes? Dwi dal ddim callach!

Mi es yn ôl i ail-ddarllen hen lyfr ail-law sydd acw wedyn, ar ôl sgwrs efo cyfaill lle cyfeiriodd o at gastiau Moi Plas yn Y Rhedegydd yn y 1950au cynnar. Bu’r golygydd, John Ellis Williams a Moi yn sgwennu bob math o straeon ffug yng ngholofnau’r papur wythnosol am bentref dychmygol Llanfrangoch, er mawr dryswch i’r darllenwyr! Un o nifer o hanesion hynod yn llyfr ‘Moi Plas’ gan JE (Dryw 1969), “Llyfr gan gyfaill am gyfaill” yn ôl Merêd yn y rhagair. Difyr iawn; llyfr i godi gwên yn sicr.

Roeddwn yn mynd ‘nôl-a-mlaen at lyfr Saesneg trwy’r mis, sef ‘Ladders to Heaven’ (Mike Shanahan, Unbound 2018). Llyfr am ‘hanes cyfrinachol coed ffigys’; llyfr sy’n hawdd iawn i’w ddarllen, yn llawn ffeithiau rhyfeddol am gyd-berthynas anhygoel pob coeden ffigys efo cacynen fach, a rôl allweddol y ffigysen yng ngwe fwyd cannoedd o adar ac anifeiliaid mewn coedwigoedd trofannol, a’i lle hi yn nhraddodiadau a diwylliant pobloedd y byd, ac yn fwy diweddar ei phwysigrwydd yn ystod rhyfel annibyniaeth Kenya, ac fel ffynhonell fwyd hyd heddiw. Wedi mwynhau hwn yn arw. Ges i fodd i fyw hefyd yn gwylio rhaglen ddogfen ar yr un testun. Os ydych yn chwilio am dri chwarter awr o ryfeddod a ffotograffiaeth wych, chwiliwch ar you-tube am ‘The Queen of Trees’ (2005).

Mae’r radio wedi cynnig nifer o raglenni da yn ddiweddar hefyd, a chyfres newydd Radio Cymru Dros Ginio wedi plesio’n arw (cyn i’r feirws gymryd monopoli ar y trafodaethau).Yn nyddiau ola’r mis, daeth rhaglen wych Jazz gyda Tomos Williams yn ei hôl, ac mae’r cyfweliadau ar Recordiau Rhys Mwyn, ac Awr Werin Lisa Gwilym yn werth eu clywed bob tro.

Trwy ddamwain y dois i ar draws cyfraniadau’r awdur Jon Gower i gyfres The Essay ar Radio 3 yn hwyr un noson, a dilyn wedyn ar Ap Sounds y BBC. Cyfres am ystyr ein mynyddoedd i bobl Cymru. Yn ei iaith huawdl ffraeth, mae ei ddisgrifiad yn cymharu symudiadau bronwen y dŵr i ddefod cicio Dan Biggar yn glasur! Cyfres hyfryd o ysgrifau teyrnged i dirlun, chwedlau a phobl ein cenedl. Efo dim ond un o’r pum pennod yn y gogledd, byddai’n dda cael ail gyfres yn rhoi sylw i’r Moelwynion a’r Rhinogydd.

Cyfeiriodd Gower yn un o’r rhaglenni at gerdd gan Waldo Williams.

“Dyma’r mynyddoedd. Ni fedr ond un iaith eu codi
A’u rhoi yn eu rhyddid yn erbyn wybren can.”

Dyna esgus felly –ar Ddiwrnod Barddoniaeth y Byd, ar Ebrill y 21ain- i droi at hen gopi carpiog o ‘Dail Pren’ (Aberystwyth 1957). Mae yna gwpledi a llinellau gan Waldo sy’n berlau. Rhai sy’n adnabyddus iawn, ac yn cael eu dyfynnu’n aml, ond er gwneud fy ngorau glas, dwi’n ei chael hi’n anodd mwynhau unrhyw un o’i gerddi o’i dechrau drwyddi mae gen’ i ofn. Nid y fi sydd wedi bodio’r gyfrol yn dwll; fel’na brynis i hi am bunt o’r Hen Bost, ac heb roi fawr o sylw iddi hi ers blynyddoedd.

 

Yma o Hyd

Er gwaethaf pawb a phopeth

Ry'n ni yma o hyd...

Unwaith eto ges i drafferth i gadw'r dagrau rhag llifo. Roedd Lleucu a finna yn teithio efo Nanci a Norberto trwy dirlun hollol ddiarth -rhostir diffaith y meseta- filoedd o filltiroedd o Gymru, a'r pedwar ohonom yn bloeddio canu anthem Dafydd Iwan efo stereo y car! Mae eiliadau fel'na yn aros efo chdi am byth; atgof i'w drysori go iawn.

Yn wir, roedd y diwrnod cyfa' yn gofiadwy iawn yng nghwmni dau o gymwynaswyr y Gymraeg yn Rawson.

 

Nanci, Lleucu, fi, a Norberto. Puerto Pirámides

Uchafbwynt y diwrnod, heb os oedd cael gwylio morfilod y de yn y culfor newydd, Golfo Nuevo. Yn y gwanwyn mae'r morfilod beinw yn mudo i'r culfor cysgodol yma i roi genedigaeth, ac mae modd ymuno â thaith cwch o Puerto Pirámides ar Benrhyn Valdés. Ardal naturiol warchodedig ydi hon, lle mae'n rhaid cael trwydded mynedfa, a lle mae gweithgareddau ymwelwyr yn cael eu rheoli'n fanwl; rhywbeth fyddai o fudd mawr mewn ambell warchodfa natur yng Nghymru!

Morfilod y de; mam a'i babi.

Enw od sydd gan y morfilod yma yn Saesneg: southern right whale - a morfil cywir y de ydi'r awgrym yn Gymraeg, ond chwithig ydi o braidd yn'de? Mi wnaiff morfil y de am rwan- ond roedd yn fraint anhygoel cael bod mor agos at rai o greaduriaid mwyaf y ddaear. Anifeiliaid y mae dynol ryw wedi gwneud ei orau glas i'w difa, ond mae nhwytha' yma o hyd, diolch i'r drefn.

Mae canolfan ymwelwyr ddifyr iawn ar wddw'r penrhyn -Istmo Carlos Ameghino- am fywyd gwyllt a daeareg y warchodfa, ac mi fedrwn i wedi treulio oriau yno, ond roedd Porth Madryn yn galw.

Porth Madryn. Cofeb y Cymry; baner Y Wladfa yn Amgueddfa'r Glanio; Cofeb y Tehuelche, y pobl fu'n masnachu efo'r Cymry a'u cynorthwyo i oroesi ar baith sych. Be fyswn i'n roi i gael mynd nôl i wylio'r mabolgampau -"olympics Patagonia"- rhwng y brodorion a'r Cymry cynnar ym Mhorth Madryn..!

 

Anodd coelio bod Cymry'r Mimosa wedi gorfod byw dros dro yn ogofâu Punta Cuevas, ond mae angen dychymyg i weld sut le oedd yno cyn i'r cytiau pren ddiflannu, ac mae'r safle wedi erydu'n arw ers 1865. Mae'n pigo'r cydwybod am aberth y fintai gynta, a'r angerdd oedd ganddyn nhw am eu hiaith a'u diwylliant a'u gyrrodd i freuddwydio am Wladfa newydd. 

Wedi treulio orig ddifyr yn Amgueddfa'r Glanio a sgwrsio efo'r swyddog ifanc brwdfrydig yno (roedd o wedi dysgu'r Gymraeg er nad oedd ganddo unrhyw gysylltiad teuluol), a chrwydro'r arfordir hanesyddol, mae te bach Cymreig a chroeso cynnes yn ein disgwyl yng Nghanolfan Gymraeg Porth Madryn yn Casa Toschke. Hyfryd clywed am y gwersi Cymraeg a dawnsio gwerin yno, ac am eu cynlluniau uchelgeisiol. Dwi'n diawlio na fydda'i yma o hyd pan fydden nhw'n cynnal eu 'Gŵyl Cwrw Da' cyntaf!

Tua 70 milltir i'r de o Rawson mae yna warchodfa bengwiniaid yn Punta Tombo, ond bydd rhaid i fanno aros i mi groesi'r Iwerydd rywbryd eto. Un pengwin Magellan welais i yn ystod yr wythnos, un ifanc iawn ar draeth Unión.

Uchafbwynt arall o'r wythnos yn Rawson oedd dal cwch o'r porthladd, heibio'r 'fflyd felen' o gychod pysgota ar angor am y diwrnod; a heibio môr-lewod anferth yn torheulo ar y traethau graean neu'n diogi yn y dŵr bas, a'r mulfrain mewn rhes, yn lledu eu hadenydd i'w sychu yng ngwynt y môr. 

Mynd oedden i wylio'r dolffiniaid bach delia'n y byd: y toninas. Bychain ydi dolffiniad commerson, a gellid eu gweld ym moroedd yr Ariannin i lawr at ynysoedd y Malvinas. Y diwrnod hwnnw, mi gawson ni wledd o'u gwylio yn neidio a rasio a phlethu 'mysg eu gilydd, gan ddilyn tonnau blaen ac ôl-donnau'r cwch. Ond roedd yn ddiawch o job i gael llun da!

Er mor bwysig ydi tirlun ac atyniadau a bywyd gwyllt; y pobol ti'n gyfarfod sy'n gwneud taith yn arbennig, ac er mor bell, dwi'n mawr obeithio cael gweld llawer o'r cyfeillion newydd eto. Diolch o galon i Norberto a Nanci a chyfeillion Trerawson am wythnos wych, ac am wneud i mi sylweddoli -ar ôl simsanu braidd am ddyfodol y Gymraeg ym Mhatagonia- ein bod ni wirioneddol yma o hyd!

..............

[Y cerdyn post olaf o'r Ariannin. Ddwy flynedd yn hwyr! PW, Rawson, 2 - 3 Tachwedd 2018]

Mor Fawr Wyt Ti

Yn hollol annisgwyl, mi ffeindis i fy hun yn y capel eto. Capel Berwyn, Rawson y tro hwn.

Rhai o gyfeillion Rawson, Capel Berwyn. Llun Patricia Harris

 

Wrth gwrs 'mod i wedi mynychu priodasau ac angladdau; ambell fedydd, a gwasanaeth nadolig y plant, ond - o bwyso a mesur- mae'n bosib iawn mae dyma'r ail dro yn fy mywyd i mi fynd o 'ngwirfodd  i wasanaeth Sul mewn capel.

Mewn Sbaeneg oedd y gwasanaeth y tro yma, ond rhaid cyfaddef bod rhywbeth syfrdanol am gyd-ganu'r emyn 'Mor fawr wyt ti' mor bell o Gapel Bowydd yn Stiniog!

Does dim angen bod yn grefyddol i fwynhau cân anthemig fel honno -gall fod yn emyn am y Fam Ddaear cymaint ag ydyw am Dduw, yn ôl eich anian- a'r ail bennill yn arbennig yn adlewyrchu'r profiadau anhygoel oeddwn i wedi eu dathlu yn y wlad hardd yma:

Wrth fynd am dro drwy'r glennydd teg a'r dolydd, a gwrando cân yr adar yn y gwŷdd,

A bwrw trem o gopa uchel fynydd, yn sŵn y nant neu falm yr awel rydd.

Braf iawn oedd cael sgwrs wedyn hefyd efo rhai o aelodau Cyfeillion y Diwylliant Cymreig yn Rawson, ac ymuno â nhw am de Cymreig hyfryd iawn yn nhŷ Patricia. 

Mi gawson ni gwmpeini Patricia yn rheolaidd trwy'r wythnos; hi oedd yn trefnu llawer o weithgareddau swyddogol y gefeilldrefi i'm cyd-deithiwr ar ran tref Rawson, ac hebddi hi, fydden ni heb weld hanner yr hyn wnaethon ni. Ar ôl y gwasanaeth yng nghapel Berwyn, tywyswyd ni ganddi hi a gyrrwr rhadlon y cyngor, Angel, i Fiesta Del Rebenque -Gŵyl y Chwip- arddangosfa o grefft trin ceffyl y gauchos a cherddoriaeth a thunnell o gig ar asado.

Yn ystod yr wythnos mi gawson ni daith hanesyddol o dref Rawson, gan gynnwys Puente del Poeta -pont y bardd- y bont gyntaf dros Afon Camwy, wedi'i hadeiladu gan Gutyn Ebrill o Stiniog; ardal amaethyddol Tair Helygen; yr amgueddfa ranbarthol sy'n dathlu hanes y brodorion yn ogystal â'r Cymry; y sgwâr canolog a'i gofebau; murluniau a cherfluniau modern; a mwy. 

Mi gawson ni gyfarfod cynrychiolwyr y gymuned frodorol hefyd, a phrofiad gwefreiddiol i mi oedd ysgwyd llaw a sgwrsio efo un o'r hoelion wyth wrth gael ein tywys o amgylch y senedd ranbarthol. Cerddor ac actor ydi Oscar Payaguala, un o ddisgynyddion y Tehuelche, fu'n ymgyrchu dros hawliau'r brodorion (mae'n canu caneuon fel 'Resistencia Tehuelche' a 'Galeses de la Porfía', y Cymry penderfynol) ac roedd o isio diolch i genedl y Cymry am y berthynas heddychlon a chydweithredol rhyngddynt. Mi oeddwn yn eitha' emosiynol am y peth, oherwydd bryd hynny, roedd nifer o daeogion yn yr hen wlad yn tagu pob dadl am Gymru fel 'coloni' cyntaf -ac olaf- Lloegr, gan fynnu'n ddi-ddeall fod y Cymry hefyd yn euog o orthrymu ym Mhatagonia...

Roedd y croeso a'r cymorth gawson ni trwy'r wythnos gan weithwyr y llyfrgell ar y traeth yn Playa Unión, yn enwedig Meli a Sole yn amhrisiadwy, a chyfeillgarwch Angel y gyrrwr -er nad oedd ganddo air o Gymraeg na Saesneg, a finna'n brin iawn fy Sbaeneg, yn wych hefyd. Mi ges i lawer o hwyl efo fo!

Wythnos prysur ar y cyfan, ond efo digon o amser i ymlacio ar y traeth a darllen yn y llyfrgell a'r caban hefyd.

[Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. #12. PW, Rawson, 1 -7 Tachwedd 2018]

Y Cerdyn Post cyntaf

 

Gracias Trerawson

Os oedd lleoliad ein llety yn Y Gaiman yn syndod, bron i safle'r llety 'yn' Rawson dorri 'nghalon!

Disgrifwyd y lle fel caban glan môr yn Playa Unión, ac roedd yn swnio'n berffaith ar gyfer treulio ein hwythnos olaf ym Mhatagonia. Mae Playa Unión ar gyrion Rawson ac yn lle poblogaidd a phrysur yn yr haf; yno hefyd mae un o'r sefydliadau lle bydden ni'n treulio dipyn o amser yn ystod yr wythnos, felly'n gweddu i'r dim. Ond..!

Roedd perchennog y llety wedi ein codi o'r Gaiman i'n cludo ni yno, a buan iawn daeth hi'n amlwg nad ar draeth Unión oedd y llety -ond yn hytrach ar Draeth y Cranc -Playa Congrejales- tua 11km tua'r de ar hyd ffordd raeanog! (meddai'r gnawas ar y ffordd yno: "dwi wedi gorfod ei ddisgrifio yn Playa Unión oherwydd tydi lle mae o ddim ar y mapiau...").  O!

Traeth y cranc lawr ar y dde, a Rawson tua 6-7 milltir dros y gorwel!

Petaech chi yno ym misoedd cynnes y flwyddyn, eisiau dianc oddi-wrth y byd, ac wedi hurio car, mi fyddai'n leoliad hyfryd dwi'n siwr! Ar y llaw arall, os nad oes gennych gar; neu os ydych yn mynnu cael un neu fwy o'r canlynol mewn llety gwyliau: ffenestri cyfa', drws sy'n cloi, derbyniad ffôn neu wi-ffi... cadwch yn glir o'r twll lle!

Ta waeth. Penllanw ein taith ym Mhatagonia oedd gefeilldref Blaenau Ffestiniog. Ar ôl y cyfnod enwog yn ogofau Porth Madryn yn 1865, mi deithiodd y Cymry dros y meseta i sefydlu eu tref cyntaf -Trerawson- ar lan Afon Camwy. Ymysg teithwyr y fintai gyntaf ar y Mimosa oedd pedwar oedolyn a 3 phlentyn o Stiniog, John Moelwyn Roberts, James Berry Rhys, a John a Mary Roberts a'u plant. Dilynodd llawer mwy yn y degawdau wedyn, ac mae'r berthynas wedi closio eto ers pum mlynedd.

Fel rhan o ddathliadau canrif a hanner y glanio, yn 2015, gefeillwyd y Blaenau a Rawson, ac ers hynny, mae cyngor tref blaengar Stiniog wedi buddsoddi yn flynyddol yn y berthynas trwy roi arian i berson ifanc* o'r ardal deithio i'r Ariannin i feithrin cysylltiadau. 

Traeth hir, hyfryd Playa Unión

Mi ddywedais i rywbeth tebyg am Bariloche, ond fel Stiniog, mae'n ymddangos bod llawer o bobol yn edrych lawr eu trwynau ar Rawson, ac yn barod eu rhagfarn am brifddinas rhanbarth Chubut. Bu llawer o adeiladu yno ers y 1970au, ac mae'n wir bod llawer o adeiladau concrid wedi eu gadael ar eu hanner a golwg digon blêr a thlawd ar ambell ardal. Mae'n ymddangos bod y Cymry sy'n teithio i'r Wladfa yn y cyfnod modern yn osgoi Rawson ar y cyfan, ac yn sicr tydi'r lle ddim yn cael sylw teilwng yng Nghymru.

Mae'r dref yn llai Cymreig na'r Gaiman a Threfelin, heb os, ond dyma lle cawsom ni'r croeso cynhesaf trwy'r mis, ac mi fyswn yn mynd yn ôl yno eto ar amrantiad. Mi gawsom ni wahoddiadau i asados, i sioe gauchos, te bach Cymreig, ac am swper i gartrefi cyfeillion. Pobol Rawson ddaeth i'n hachub ni o'r twll ar draeth y cranc a chanfod caban gwych i ni ar safle gwersylla, ac mi fu pobol Rawson yn hael iawn efo ni trwy'r wythnos gan roi coron ar fis anhygoel yn yr Ariannin!

Muchas gracias amigos de la cultura Galesa en Rawson!

 

Caban braf yn Parque Rawson, ar lan Afon Camwy

[Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. #11. PW 30-31 Hydref 2018]

------------------------------

 

*Diolch anferthol hefyd i Lleucu, enillydd Ysgoloriaeth Rawson Cyngor Tref Ffestiniog yn 2018 am ganiatâu i mi wireddu breuddwyd a chyd-deithio efo hi. Bu'r gr'adures yn amyneddgar iawn o'i thad chwarae teg!

O'i Walia Hoff ar Wely Hedd

Dwi'n ddigon bodlon efo 'nghwmni fy hun. Cael amser i hel meddylia' a chrwydro fel liciwn i.

Ar ein hail ddiwrnod llawn yn y Gaiman, roedd fy nghyd-deithiwr yn cynnal gweithdai celf -ac yn cael croeso cynnes iawn- yn Ysgol y Gaiman, gan roi'r rhyddid i mi ddilyn fy nhrwyn a phlesio neb ond fi fy hun.

I'r fynwent amdani felly! Pawb at y peth y bo.

Mae beddi rhai o arloeswyr y Wladfa yno, a beddi pobol Stiniog i ddenu'r sylw hefyd, wrth i'r haul ddisgleirio'n isel yn awyr y gogledd, gan ei gwneud yn anodd iawn tynnu lluniau da o'r cerrig. 

'Evan Williams. Gynt o Ffestiniog'

'William R.Jones, Gwaenydd. Ganwyd yn Pen Llwyn, Ffestiniog'

'Griffith Williams, Uwchlawrffynnon, Blaenau Festiniog'

A mwy...

Eraill wedyn efo englynion gan y bardd o Stiniog, Bryfdir ar eu cerrig, gan gynnwys Gutyn Ebrill:

A mwy -heb gysylltiad amlwg- efo llechi o Stiniog ar eu beddi. Tybed be' oedd cost comisiynu a mewnforio cofeb o'r henwlad bryd hynny? Anodd iawn dychmygu y byddai'n bosib i neb ond y mwyaf cyfoethog heddiw!

Marc y saer maen, ar gefn rhai o gerrig beddi'r Gaiman

Tydi mynwentydd y Wladfa -ar y cyfan- ddim ar safle capel neu eglwys, ac mae mynwent y Gaiman tua milltir o Bethel, capel mwya'r dyffryn, yn y tir sych y tu allan i'r dre'. Roedd y capel ar gau yn anffodus, felly ar ôl sbec sydyn, ymlaen a fi i chwilio am Sgwâr y Cymry a Chylch Gorsedd y Wladfa. 

Capel Bethel, Y Gaiman

Cynhaliwyd seremoni gyhoeddi Eisteddfod y Wladfa yno ychydig ddyddiau ynghynt, ond di-gyffro oedd hi pan fues i yno, a glaw trwm ddoe wedi troi'r llwybrau yn bwll mwd llithrig.

Maes yr Hen Wladfawyr a chylch yr orsedd yn y cefndir

 

Gutyn Ebrill (Griffith Griffiths) oedd sylfaenydd Gorsedd y Wladfa a'r Archdderwydd yno tan ei farwolaeth, ac er na fagwyd o yn Stiniog, o fanno gadawodd o Gymru am y Wladfa. Roedd yn adeiladwr ac arweinydd cymunedol uchel ei barch mae'n debyg ma'i angladd o oedd un o'r rhai mwyaf a welwyd yn y gymuned Gymraeg. 

Y Gaiman cyn y glaw...

 Y Gaiman ar ôl y glaw!

Ar y ffordd 'nôl i'r dre' am banad dwi'n sefyll ar y Puente Sobre el Rio ('Pont Dros yr Afon' -enw llawn dychymyg!) a gweld fod Afon Camwy wedi chwyddo ers ddoe hefyd, a'i dŵr yr un lliw a choffi-trwy-lefrith. Mae'r dair faner yn chwifio ar lan yr afon wrth i mi adael Y Gaiman. Tan tro nesa.

Baneri'r Mapuche-Tehuelche; Yr Ariannin; a Chymru

"Mae lle i bawb yn y Gaiman. Mae gwahaniaethau yn ein cyfoethogi". Neu rwbath felly! Nid dim ond enwau pontydd sy'n ddi-ddychymyg yno... yn yr achos yma 'Ysgol Rhif 125'

[Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. #10. PW 29 Hydref 2018]

-------------------------

Mae llawer o hanes Gutyn Ebrill yn ymddangos mewn cyfres 'Stiniog a'r Wladfa' yn Rhamant Bro (cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog) rh.35 2016 gan Vivian Parry Williams; mae erthygl fer (cyfres Stolpia gan Steffan ab Owain) hefyd ar wefan ein papur bro lleol Llafar Bro

 

 

Y Gaiman ar y sabath...

Mae'n union ddwy flynadd ers i mi gychwyn am Batagonia, ac yn flwyddyn gron -fwy neu lai- ers i mi gyfrannu at y blog yma dd'wytha. Mae'n hen bryd i mi gwblhau'r gyfres o ysgrifau oeddwn wedi'i dechrau tra o'n i yno!

Tu ôl i ni: tair wythnos arbennig iawn, ac eto'i ddod, wythnos ym mhrifddinas rhanbarth Chubut, Trerawson, heb wybod yn union be' i'w ddisgwyl. Ond cyn hynny: tridia' yn y Gaiman. Wedi'r cwbl, mae pob llyfr a PHAWB fu yn y Wladfa o'n blaen yn mynnu nad oes unrhyw ymweliad yn gyflawn heb fod yn y Gaiman!

Edrych dros y Gaiman

Mi gawson ni dacsi o'r eisteddfod yn Nhrelew yno; ffordd rad iawn i deithio'r gwta ugain munud rhwng y ddau le, ac roedden ni wedi trefnu llety cyn gadael Cymru. Siom felly oedd gweld y tacsi yn gyrru trwy ganol y Gaiman, gadael cyrion pellaf y dref, a dal i fynd am ddeg munud arall i'r cyfeiriad anghywir, i ganol nunlle... Rhybudd bach i chi wrth bwcio llety: mae'r Archentwyr yn hyblyg iawn eu diffiniad o LLE mae eu gwesty/hostel/bwthyn!

Cofiwch, roedd y Posada Los Mimbres yn hen ffermdy braf iawn, mewn tro yn Afon Camwy efo 'stafell haul yn llawn o'r melons a dyfwyd ar dir maethlon y dyffryn; potal o gwrw oer a bara a chaws yn aros amdanom; ac adar, llyffaint, a sioncynod yn llenwi'r aer efo'u trydar prysur wrth iddi nosi.

Drannoeth, doedd cerdded y bedair milltir i mewn i'r Gaiman ben bore ddim y syniad calla' yn y byd, er ei fod yn ymddangos yn hollol naturiol a synhwyrol ar y pryd.

¡Cerrado!

Roedd bob dim ar gau. Mae'r Sul dal yn bwysig yn y Wladfa mae'n debyg.

Ond roedd hi'n braf, ac mi gawson ni dro hyfryd yno trwy'r caeau, a thros y rhwydwaith o gamlesi dyfrio a adeiladwyd gan y Cymry cyntaf; ar hyd lonydd llychlyd dan gysgod y coed poplys alamo tal, ac heibio Capel Salem Lle Cul, a milltiroedd o ffordd darmac hir, syth, i'r dref.

Ar ôl crwydro i ben y 'punto panorámico' uwch ben y Gaiman, i weld o'n cwmpas a thynnu llun cofeb ddur canrif a hanner y glanio (mae un o'r rhain ym mhob un o'r cymunedau Cymraeg, a'r cynllun yn amrywio, ond pob un efo llinell o nodau Calon Lân ar ei sylfaen), mi aethon ni drwy dwnnel 'yr hen drên'. Un o hen olion Rheilffordd Dyffryn Camwy o Borth Madryn, a'r freuddwyd -na wireddwyd erioed- oedd ei chwblhau bob cam i'r Andes.

 

Roedd deuawd lleol yn canu yn nhafarn y Mochyn Du gyda'r nos, a ninnau wedi edrych ymlaen i fynychu un arall o'r llefydd ar ein rhestr hanfodol, ond doedd fanno ddim yn agor tan 9 yr hwyr. Doedd cerdded bob cam 'nôl i'r llety, dim ond i ddychwelyd yn fuan wedyn ddim yn apelio o gwbl, felly mi fuon ni'n crwydro glan yr afon, ac yn ymlacio yn y parc ynghanol y dref, ac hyd yn oed yn yfed coffi mewn garej betrol er mwyn llenwi'r amser!

Ymhen hir a hwyr, roedd hi'n prysuro yno ac ambell le yn agor eu drysau, ond doedd dim bwrdd ar gael ym mwyty Gwalia Lân (un arall o'r llefydd y mae'r llenyddiaeth yn mynnu bod yn rhaid ymweld â nhw!) wrth i ni alw y tro cynta, ac roedd wedi cau erbyn i ni fynd heibio wedyn. 

 

Mi gawson ni Amgueddfa'r Cymry ar agor ar yr ail gynnig, ac roedd yn braf sgwrsio efo Fabio -y ceidwad- am y gwladfawyr. Roedd ei frwdfrydedd am hanes y Wladfa a chynnwys yr amgueddfa yn amlwg. Braidd yn chwithig oedd sylwi nad oedd ymholiadau gan ferched yn cael ymateb mor gynhwysfawr ganddo. 

O holi ac astudio'r mapiau a'r dogfennau yn yr amgueddfa, mae'n debyg mae Pant y Celyn oedd enw'r fferm lle 'dan ni'n aros; tir a roddwyd i Dafydd Beynon Williams pan rannwyd y dyffryn ymysg yr ymsefydlwyr gwreiddiol. Prynwyd y lle wedyn tua 20 mlynedd yn ôl mae'n debyg gan rywun o Buenos Aires a'i newid i Los Mimbres -'yr helyg'. Mae rhai o'r coed helyg sy'n tyfu yn y dyffryn yn fythol wyrdd ac yn ddiarth i'r Cymry, sy'n egluro'r enw 'Celyn' am wn i... Rhyfedd bod enwau Cymraeg yn cael eu colli yn fanno hefyd wrth i dai a thyddynod newid dwylo...

Cael ein dal mewn storm fellt a glaw rhyfeddol wedyn, a fel oedden ni'n dechrau syrffedu ac ar fin chwilio am dacsi i'r llety, daeth golau i ffenestri bwyty/bar Cornel Wini, a diolch i'r drefn amdani, pwy bynnag oedd yr hen Wini! Llond bol o basta hufennog blasus yn achub y dydd, cyn inni fynd yn ein blaenau i'r Mochyn Du.

Yno i fwynhau adloniant Cymraeg a Sbaeneg y ddeuawd lleol Tomas a Kevin oedd llond bws o Gymry ar un o'r teithiau pecyn poblogaidd i'r Wladfa, yn ogystal â'r pedwarawd welson ni ychydig ddyddiau ynghynt yn y Touring Club, ac mi gafwyd noson arbennig yno, chwarae teg. 

 

Y sgwrs ddifyraf ges i oedd efo Alun, Archentwr ifanc Cymraeg ei iaith gafodd ei fagu yn Nhrefelin. Roedd o'n dywysydd i'r cwmni gwibdaith, ond bellach yn byw yn y gogledd, tu hwnt i'r Wladfa Gymreig. Y fo, yn ogystal â llanc arall oedd yn cyfarch pobl ym mwyty Gwalia Lân y pnawn hwnnw (er na chefais mwy na hanner munud i siarad efo hwnnw) oedd yr Archentwyr cyntaf i mi gwrdd oedd yn 'fengach na fi, ac wedi eu magu efo'r Gymraeg ar yr aelwyd.

Roedden ni wedi cyfarfod llond dwrn o siaradwyr Cymraeg hŷn yn Esquel (er taw yn Sbaeneg oedd y sgwrsio rhyngddyn nhw), a Noe, merch ifanc oedd wedi mynd ati i ddysgu Cymraeg ac yn angerddol am ei threftadaeth. Ond fel arall, prin welson ni siaradwyr Cymraeg cynhenid o gwbl. Cymysg braidd oedd profiad fy nghyd-deithiwr wrth gynnal sesiynau celf yn yr ysgolion Cymraeg hefyd, felly o'n i wedi mynd i feddwl nad oedd fawr o ddyfodol i'r iaith yno i fod yn onest... Ond Iesu, mae'n wyrthiol eu bod nhw 'yno o hyd' fel mae. 

Doedd gen' i ddim delfryd ramantaidd o fedru siarad Cymraeg efo pawb ym Mhatagonia; breuddwyd gwrach fysa hynny. Hefyd, tybed ydi'r gymuned Gymreig yno yn blino ar orfod cyfarch ymwelwyr o'r henwlad trwy'r amser?! Roedd criw Teithiau Tango ar wibdaith o Batagonia yr un pryd a ni, yn ogystal a llond bws o aelodau yr Urdd, a does dim disgwyl i'r gwladfawyr ruthro i groesawu pob teithiwr arall o Gymru! Serch hynny, waeth imi heb a gwamalu, roeddwn wedi edrych ymlaen am ychydig bach mwy o'r croeso yr oedd nifer wedi fy arwain i'w ddisgwyl...

P'run bynnag, roedd noson yn y Mochyn Du yn brofiad cofiadwy iawn, ac yr werth bob eiliad o dîn-droi tra'n aros iddyn nhw agor!

Nid wy'n gofyn bywyd moethus; 'mond rwla i gael cinio ar ddydd Sul...

[Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. #9. PW 27-28 Hydref 2018]

Y cerdyn post cyntaf o'r Ariannin