Cynefin Gaza

Yn ogystal â'r effaith erchyll ar fywydau pobol, a chymdeithas Balesteinaidd yn gyffredinol, mae'r rhyfel yn Gaza, a'r dwyn tir ar y Llain Orllewinol, yn effeithio ar fywyd gwyllt ac amgylchedd y wlad hefyd.

Mae'n anodd cael llawer o ffeithiau am y sefyllfa, ond mae'r Rhwydwaith Amgylcheddol Balesteinaidd a Chyfeillion y Ddaear, yn adrodd bod y rhyfel a'r meddianu tir wedi 'difrodi pob gwedd ar amgylchedd Gaza, ac wedi dinistrio amaeth a bywyd gwyllt yn llwyr.' 

Yn ôl Sefydliad Bioamrywaieth a Chynaliadwyedd Palesteina, 'mae dinistrio cynefinoedd naturiol wedi arwain at golled sylweddol mewn bioamrywiaeth.' Ac mae Cymdeithas Fywyd Gwyllt Palesteina yn bryderus iawn am ddyfodol natur yno, gan gynnwys eu blodyn cenedlaethol -gellesg Faqqua (Iris haynei), cymaint y mae eu niferoedd wedi dirywio. 

Mae arbenigwyr wedi galw'r dinistr amgylcheddol yn 'ecoladdiad' bwriadol (ecocide) ac y dylid ei drin fel trosedd ryfel arall. 

Drudwy Tristram (Tristram’s starling, neu grackle. Onychognathus tristramii) ym Mhalesteina. Llun gan Linda Graham, un o fy nghyd-gloddwyr yng Nghymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog.

Prin ddwy flynadd a hanner sydd ers i mi ddechrau sgwennu colofn i'r Herald Cymraeg. 

Amrantiad i gymharu efo cyfraniadau Bethan Gwanas ac Angharad Tomos, ond rydw i wedi mwynhau bob eiliad! Hyd yn oed ar adegau pan oedd hi'n ben-sét ar y deadline, a finna heb unrhyw syniad beth fyddai testun y golofn. Neu os oeddwn yn ansicr sut ymateb fyddai rhywbeth lled-ddadleuol yn gael. Nac wrth boeni'n ddi-hyder nad oedd unrhyw un yn darllen yr erthyglau beth bynnag..!

Bu'n fraint cael rhannu fy angerdd am fywyd gwyllt gogledd-orllewin Cymru a thu hwnt. Er fy mod yn un o olygyddion papur bro cylch Stiniog, ac yn cyfrannu erthyglau a newyddion i hwnnw yn rheolaidd, tydw i ddim wedi ystyried fy hun yn 'awdur' neu'n 'sgwennwr' erioed, ond roedd y profiad -a'r cyfrifoldeb- o geiso diddanu darllenwyr Yr Herald Cymraeg a Dail y Post bob tair wythnos yn wirioneddol werth chweil.

Ond efallai bod ambell un o ddarllenwyr Yr Herald wedi sylwi na fu colofn gan Bethan, Angharad, na finna yn y tri rhifyn diwethaf.  

Roedd Bethan wedi gyrru ei herthygl hi yn brydlon ar gyfer rhifyn y 3ydd o Orffennaf, ond chyhoeddwyd mohoni. Doedd neb wedi cysylltu â hi, a doedd dim eglurhad yn y papur 'chwaith. A phan gysylltodd yr awdur â'r golygyddion deallodd eu bod wedi gadael y golofn allan am fod Bethan yn son am erchyllterau zeioniaeth ym Mhalesteina. Roedd y tîm golygyddol yn amlwg ofn trwy eu tinau ar ôl stŵr darllediad y BBC o Glastonbury.

Mae Bethan erbyn hyn wedi dychwelyd at gylchgrawn Golwg fel colofnydd, a dwi'n edrych ymlaen i ddilyn ei hynt a'i hanesion yn fanno.

Gan nad oedd eglurhad nac ymddiheuriad gan olygyddion cwmni Reach yn y rhifyn dilynol, am sensro erthygl Bethan, mi ydw i wedi ymuno efo hi ac Angharad yn eu penderfyniad i beidio bod yn golofnwyr iddyn nhw mwyach.

Corff arbenigol, rhyngwladol, annibynol sy'n hyrwyddo rhyddid y wasg a gwarchod gallu newyddiadurwyr i adrodd y newyddion yn ddiogel ydi'r CPJ (Committee to Protect Journalists), ac mewn adroddiad ar 16eg Gorffennaf maen nhw'n datgelu bod 'o leiaf 178 o newyddiadurwyr Palesteinaidd wedi eu lladd' ers dechrau'r cyfnod diweddaraf yma o ryfela yn Gaza, llawer ohonyn nhw yn cael eu hystyried yn dargedu bwriadol ac yn lofruddiaethau. Mae eraill wedi dioddef ymosodiadau; 89 wedi eu harestio, dau ar goll, a llawer wedi gadael yr ardal mewn ofn.

Mae'n allweddol bwysig felly fod newyddiadurwyr yr ynysoedd yma yn gadarn eu hegwyddorion wrth adrodd y gwir am yr hyn sy'n digwydd yn nhiroedd Palesteina.

Nid Kneecap ydi'r stori. Nid Bob Vylan -nac artistiaid eraill sy'n galw am ddiwedd i'r erchyllterau yn Gaza a'r Llain Orllewinol- ydi'r stori. 

Hil-laddiad ac apartheid -ac ecoladdiad- ydi'r stori. Rhaid ei hadrodd yn agored a gonest!

 

Llun gan John Rowlands (wedi'i gipio o'i fideo a rannwyd ar facebook). Addaswyd y slogan gwreiddiol -Cofiwch Llechwedd- ar gwt weindio un o inclêns Stiniog gan rywun tua dechrau'r mis.

 

Glöynnod Gwych y Gogarth

Braidd yn annisgwyl oedd cael fy hun ar y Gogarth ar ôl cychwyn am Gyffordd Llandudno i nôl un o’r genod o’r trên. Bu’n crwydro’r cyfandir yn ddi-drafferth ers mis ond roedd trafferthion ar reilffyrdd yr ynysoedd yma yn golygu fod cryn oriau nes y byddai’n cyrraedd, felly be gwell i ladd amser na mynd am dro!

Bu’n flynyddoedd ers i mi fod yng Ngerddi Haulfre, ond mae’n deg dweud nad ydyn nhw’n edrych cystal y dyddiau yma, a’r rhan fwyaf o’r terasau hanesyddol heb gael unrhyw ofal garddwr ers tro. Yn ôl yr arwydd wrth y fynedfa, Lloyd George agorodd y gerddi yma pan brynwyd nhw ar gyfer pobl Llandudno ym 1929 ac mi fues i’n pendroni tybed oes gan y trigolion gynlluniau i adfer rhywfaint ar yr hen ogoniant i ddathlu canrif ymhen pedair blynedd? 

Boed felly neu beidio, ymlaen a fi dow-dow ar i fyny trwy’r coed. Dilyn fy nhrwyn nes dod allan i’r tir agored a phen y llwybr igam-ogam o Benmorfa. I’r rhai sy’n dringo’r llwybr serth hwn o’r traeth, mae’r fainc bren yn fan hyn yn fendith dwi’n siwr, a ‘dw innau’n gwerthfawrogi cyfle i eistedd yn llygad yr haul, a mwynhau’r olygfa wych dros aber Afon Conwy a draw at Ynys Môn. 

O fanno, mae rhwydwaith o lwybrau troed ar lethrau Pen y Ffridd. Mae modd mynd at Ffynnon Gogarth, a Ffynnon Llygaid ar Lwybr y Mynach, ond dwi’n troi i ddringo’r creigiau, gan oedi i dynnu lluniau rhai o blanhigion y calchfaen. Teim gwyllt (wild thyme), y grogedau (dropwort), a’r cor-rosyn cyffredin (common rock-rose), tra bod brain coesgoch (chough) yn chwibanu uwch ben wrth hwylio ar y gwynt.

Lle gwych ydi’r Gogarth am löynnod byw hefyd, a’r llethrau sy’n wynebu’r de yn arbennig o gyfoethog. Mae rhai o’r pili palas sydd yma yn is-rywogaeth prin, wedi addasu i amodau’r glaswelltir calchog, i gymharu efo’u cefndryd mwy cyffredin ar diroedd asidig y rhan fwyaf o’r gogledd. Mae’r glesyn serennog (silver-studded blue) yn gwibio o flodyn i flodyn o nghwmpas i, rhai yn ymrafael a’u gilydd wrth baru, a’u lliw glas yn hardd i’w ryfeddu. Yn llai eu maint na’r glesyn serennog sydd i’w weld ar safleoedd eraill, a dim ond pan maen nhw’n glanio mae’n bosib gweld y smotiau glas nodweddiadol o dan eu hadennydd. Un arall sy’n fwy mewn mannau eraill ydi’r gweirlöyn llwyd (grayling), sydd -mae’n rhaid cyfaddef- tipyn llai trawiadol ei liwiau na’r gleision, ond yn werth ei weld serch hynny, gan fod eu niferoedd wedi dirywio’n ddychrynllyd, fel llawer un arall yn anffodus.

Er bod glöynnod byw yn enwocach am eu lliwiau, gwyfyn -moth- gododd y cynnwrf mwyaf: Efo’i liw gwyrdd metalig yn pefrio yn yr haul, lwc pur oedd iddo lanio ar fy esgid, ac roedd yn ddigon bonheddig i oedi’n hir i mi dynnu nifer o luniau. Un o’r ‘coedwyr’ oedd o, y coediwr bach efallai (cistus forester moth), efo’r cor-rosyn, bwyd ei lindys, mor doreithiog yno. Gwaetha’r modd, doedd dim un o’r lluniau yn dda iawn; ond ta waeth am hynny, roeddwn wedi gwirioni i’w weld!

Roeddwn rhwng dau feddwl ymweld â Gwarchodfa Natur Genedlaethol Maes y Facrell, ond ymlaen a fi am y copa dros grib Chwarel Esgob, gan addo dod ‘nôl i fanno eto. Ac o brysurdeb y copa, ar fy mhen i lawr i Bant yr Eglwys i blethu trwy’r fynwent yn bysnesu ar y cerrig beddi; a chael 5 munud o gysgod o’r haul yn Eglwys Sant Tudno. O giât yr eglwys dwi’n dilyn y llwybr cyhoeddus lle mae terfynnau caeau fferm Penmynydd Isa yn llawn o flodau ysgawen (elder) a’r aer yn dew o’u persawr melys hyfryd.

Wrth ddod i fynydd Gorsedd Uchaf mae’r cynefin yn fwy o rostir, efo grug ac eithin, nes cyrraedd Pen y Bwlch, ac ar ôl edmygu’r olygfa dros Rhiwledyn ar hyd arfordir y gogledd am ennyd, anelu am i lawr heibio’r llethr sgïo, i Erddi’r Fach. Dyma ardd gyhoeddus sydd yn mwynhau gwell sylw a chynhaliaeth na man cychwyn y daith, ac yn lecyn braf iawn i ddiogi ar faen llog cylch yr orsedd, a chôr o nicos (goldfinch) yn cyd-ganu yn y coed palmwydd nad drwg o beth ydi gorfod lladd amser yn annisgwyl weithiau!

Os oes gennych ddiddordeb, mae Siôn Dafis, warden Parc Gwledig y Gogarth, yn arwain cyfres o weithgareddau, gan gynnwys chwilio am wyfynnod prin am 1 ddydd Sadwrn yma; hyfforddiant monitro glöynnod yng Ngorffennaf, a thaith chwilod yn Awst. Chwiliwch am ‘Creaduriaid Cudd y Creuddyn’ ar y we am fanylion.

Cofiwch y medrwch gyfrannu at arolwg blynyddol gwerthfawr iawn ‘Cyfrifiad Mawr y Glöynnod’ rhwng 18fed Gorffennaf a’r 10fed Awst. Fedr o ddim bod yn haws: lawrlwytho siart adnabod o wefan Big Butterfly Count; dewis lleoliad; gwylio a chyfri am chwarter awr a chofnodi’r canlyniadau ar y wefan neu ap arbennig. 
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 26 Mehefin 2025

Tywydd Titw Tomos

Er bod coed helyg ifanc yn boen blynyddol i’w chwynnu yn yr ardd ‘cw, dwi’n canfod fy hun eto yn synfyfyrio mewn lluwch di-ddiwedd o hadau pluog; yr awyr las yn llawn blewiach gwyn. Pob gwe pry’ cop yn llen o gotwm, a miliynau o’r cneifion mân wedi glynu at ddail a bonion, dodrefn a chelfi yr ardd. 

Bydd raid codi cannoedd o egin-goed helyg -o bob gwely, pot, twll, a chornel- rhwng rwan a lluwch hadau’r gwanwyn nesa, ond mae’n anodd iawn peidio edmygu’r esblygiad sydd wedi rhoi modd mor effeithiol i’r helygen wasgaru ei had yn bell ar yr awel ysgafnaf.

Wyau; gorsaf dywydd; hadau helyg ar wyneb pwll; bwydo'r cywion

O’r llwyn gerllaw, mae llwyd y gwrych yn canu ei hochr hi, a rhywle yn y coed helyg heibio pendraw’r ardd, telor benddu’n seinio’n hyfryd iawn hefyd, y ddau yr un mor gerddorol ond bod penillion y benddu yn hirach ac mae’n taflu’r llais yn well. Un arall sy’n canu ar eu traws nhw heb falio dim am diwn na thempo, ydi’r siff-saff; mae cân hwnnw’n hawdd iawn i’w ‘nabod wrth iddo ailadrodd ei enw ei hun, ond mae’r ddau arall yn her bob blwyddyn i adnabod p’un ydi p’run.

Daw titw tomos las ar frys o rywle, yn dwrdio ‘mod i’n hawlio lle yn ei ofod o! Wedi dychwelyd mae o efo cropiad o lindys ar gyfer ciwed o gywion yn y blwch nythu ar wal y cwt. Mi gofiwch efallai i mi son dair wythnos yn ôl fod 12 ŵy yn y nyth, ac mi fues i’n gwylio’r camera’n selog ers hynny.

Roedd y cyw cyntaf wedi deor tua 3 y pnawn ar ddiwrnod olaf Ebrill, a’r ail oddeutu 20 munud ar ôl hynny. Dyna ddiwrnod cofiadwy am resymau eraill hefyd: cododd y tymheredd i dros 20°C am 8:20 y bore! Diwrnod poetha’r flwyddyn hyd yma, yn 26.7°C rhwng deori’r ddau gyw. Bu’n aruthrol o braf trwy’r dydd, a wnaeth y tymheredd ddim disgyn o dan 20 gradd tan tua wyth y nos, a bryd hynny roeddwn yn sefyll yn rhyfeddu yng ngwaelod yr ardd eto, y tro hwn at ffrwydriad anferthol o bryfaid.

Meddyliais i ddechrau mae gwybed bach oedd y cwmwl tywyll oedd yn troelli dros Afon Bowydd, nes gweld mae pryfed gwyrddion oedden nhw- y diawled bach ar eu ffordd i sugno’r bywyd allan o ddail ein coed ffrwythau! Eto, rhaid edmygu cylch bywyd y creaduriaid bach yma; swmp anferthol yr haid, a maint dirifedi eu llu.

Diwrnod nodedig, mewn tymor hynod iawn. Gorsaf dywydd ‘hobi’ sydd gen’ i yma, yn hytrach nag un broffesiynol gant-y-cant fanwl-gywir, ond mae wedi rhoi pleser heb ei ail i mi wrth ddilyn hynt y tywydd eleni.

Ddydd Llun, roedd y swyddfa dywydd wedi gosod rhybudd melyn dros Gymru, a’n harwain i ddisgwyl glaw trwm. Hynny ar ôl 14 diwrnod heb ddiferyn o law... ia, ym Mlaenau Ffestiniog hefyd! Ym misoedd Mawrth, Ebrill, a Mai hyd yma, bu cyfanswm o 42 diwrnod heb unrhyw law o gwbl, a nifer o ddyddiau eraill efo llai nag 1mm o law. Gwanwyn diarth iawn. A diolch amdano!

Ben bore Llun roedd llond gwniadur wedi disgyn ond prin wedi gwlychu’r llechi. Roedd y gwres wedi codi’n raddol wedyn trwy’r dydd, nes daeth newid sydyn am 4:45, pryd aeth y tymheredd o 25 gradd i lawr i 16 mewn chwarter awr. Daeth hynny law-yn-llaw efo cynnydd yn y gwasgedd ac ychydig o wynt. Ambell daran, ac yna glaw. Ychydig iawn fel mae’n troi allan. Bwrw am llai na 10 munud wnaeth hi yn y diwedd, a’r cwbl gafwyd oedd 2.31mm. 

Roedd yn wych profi’r petricor: arogl pridd ar ôl glaw hafaidd, ond ddaeth y glaw mawr ddim. Be fydden ni’n wneud heb gael swnian am y tywydd dwad? Mae’r titws yn gwneud y gorau o’r amodau beth bynnag.

Erbyn hyn mae 9 o gywion yn y nyth, wedi dechrau magu plu glas a melyn ac yn dringo dros eu gilydd i gael sylw’r oedolion sy’n dychwelyd bob 4 munud ar hyn o bryd, i roi bwyd yn eu pigau llydan melyn a choch. Efallai y gwnân nhw dolc yn y boblogaeth pryfed gwyrdd!

helyg- willow
troed y golomen- aquilegia
llwyd y gwrych- dunnock
telor benddu- blackcap
titw tomos las- bluetit
pryf gwyrdd- greenfly
gwybedyn bach- midge

- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 15 Mai 2025 (Dan y bennawd 'Gwanwyn yn dod')

Lluniau mwy diweddar:

Wedi magu plu yn gyflym iawn yn y tridiau ers i mi sgwennu'r darn uchod

 

Nos da, Mam!

Llyn Morwynion

Mae’r llechen yn gynnes ar fy nghefn wrth imi orweddian yn ddiog yn yr haul ar lan Llyn Morwynion. Ymhell uwch fy mhen yn yr awyr las, mae ceiliog ehedydd yn canu nerth ei ben. Smotyn bach tywyll yn parablu’n ddi-baid; yn ribidires o nodau hyfryd byrlymus.

O nghwmpas, yn bell ac agos, mae’r brithyll yn neidio a throi ar wyneb y llyn, a phâr o wyddau Canada yn chwythu nodau bas o’r Badall Fawnog ym mhen pella’r llyn. Daw lleisiau dau bysgotwr ar draws y dŵr yn achlysurol o ardal y Cwt Gwyddal, a sŵn y gwynt dan adenydd cigfran yn amlwg am ychydig eiliadau wrth hedfan hebio, ond heblaw am hynny mae’r lleoliad yn dawel. Yr union heddwch yr oeddwn wedi dod i’w ganfod. Digon pell o dwrw ymwelwyr y Pasg, i lawr yn y trefi a’r atyniadau amlwg. Lle i ddianc iddo am orig.

Yna, cynnwrf! Aderyn diarth yn cylchu uwchben y dŵr dwfn, du ynganol y llyn. Gwalch y pysgod! Er bod yr adar yma wedi magu bri a sylw rhyfeddol wrth ddychwelyd i Gymru i fagu yn 2004, ac wedi eu gweld yn aml yn lleol, dyma’r tro cyntaf i mi weld un yn Llyn Morwynion. 

Mwya’ sydyn, mae’n plymio, a tharo’r dŵr yn flêr a thrwsgl: ‘belly-flop’ fel yr oeddem yn arfer ddweud wrth dynnu coes ffrindiau oedd yn deifio’n llai gosgeiddig i bwll nofio neu lyn lleol yn ein plentyndod. Wrth godi ‘nôl o’r dŵr, daw’n amlwg na ddaliodd o bysgodyn y tro hwn, ac mae’n hedfan i glwydo am ennyd ar un o greigiau’r Drum. Ymhen hir, mae’n codi o’i glwydfan a hedfan am y llyn eto. Mae’n ymddangos fod yr amodau’n berffaith iddo ddal gan fod y pysgod mor brysur yn hela pryfetach ar wyneb y dŵr, ond mae’r gwalch wedi pwdu, ac ar ôl un cylchdro diog, yn hedfan dros y grib ac heibio cefn y Garnedd, mwy na thebyg yn anelu at Lynnau Gamallt i drïo’i lwc yn fanno.

Cronfa ddŵr ar gyfer Stiniog ydi Llyn ‘Morynion’ (i roi iddo’i ynganiad lleol). Llyn naturiol a wnaed yn fwy wrth i’r boblogaeth dyfu yn sgîl twf y diwydiant llechi, a llyn sy’n gysylltiedig â dwy chwedl sydd wedi ceisio egluro’r enw. Dyma fro Blodeuwedd; ardal sy’n frith o enwau o bedwaredd gainc y Mabinogi, fel Afon Cynfal, Llech Ronw, Bryn Cyfergyd, Tomen y Mur, ac ati. Yn y llyn yma boddwyd morwynion Blodeuwedd wrth ddianc rhag dialedd Gwydion a Lleu. Dyma hefyd ardal Beddau Gwŷr Ardudwy. Yr hanes honedig yn yr achos yma ydi i lanciau Ardudwy deithio i Ddyffryn Clwyd i hudo merched yn ôl efo nhw dros y mynydd, ond i fechgyn Clwyd eu dilyn a’u lladd ar y Migneint, ac mi foddodd y morwynion eu hunain yn eu galar.

Un arall o adar mudol ucheldir Cymru ydi tinwen y garn, ac mae plu trawiadol y ceiliog yn dwyn fy sylw wrth imi gychwyn am adra; y rhesen ddu am ei lygaid, a’i dîn gwyn yn amlwg iawn wrth hedfan i ffwrdd. Mae ceiliog clochdar y cerrig yn codi twrw i warchod ei diriogaeth ger y llwybr, a finnau’n gwneud fy ngorau glas i fynd heibio’n ddi-stŵr a chyflym; ac yn gefndir i’r cwbl mae’r gog yn taro’i ddau nodyn yn glir a chroyw i goroni pnawn dymunol iawn.

Roeddwn wedi clywed y gog am y tro cyntaf eleni -ychydig yn gynt na’r arfer- ar yr 11eg o Ebrill, wrth fynd efo Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog i baratoi’r safle cloddio yng Nghwmbowydd am dymor arall o chwilota, a neb ohonom wedi bod yn ddigon trefnus i ofalu bod newid mân yn ein pocedi i’w droi am lwc!

A hithau’n dymor yr wyau Pasg, y newyddion o’r blwch nythu sydd yn yr ardd acw, ydi bod erbyn hyn 12 o wyau gan y titws tomos las. Mae’r iâr yn gori am gyfnodau hir ar hyn o bryd, a’r ceiliog yn cludo bwyd iddi hi. Rydw i’n gwylio’r camera fel barcud bob dydd... mi gewch fwy o’r hanes y tro nesa!

 

ehedydd -skylark
brithyll -trout
gwydd Canada -Canada goose
cigfran -raven
gwalch y pysgod -osprey
tinwen y garn -wheatear
clochdar y cerrig -stonechat
cog -cuckoo
titw tomos las -blue tit
- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 24 Ebrill 2025

Edrych ymlaen

Ganol y bore ar Ddydd Gŵyl Dewi daeth ping ar y ffôn i’m hysbysu -am y tro cynta’ eleni- fod rhywbeth yn symud yn y blwch nythu yn yr ardd. Titw tomos las (blue tit, Parus caeruleus) oedd o, ac mi fu’n mynd a dod trwy’r dydd. Mi gofiwch efallai, imi osod blwch newydd efo camera yma ddechrau 2024, a bod titws wedi dod iddo yn y gwanwyn, ond ar ôl hanner adeiladu nyth, troi eu cefnau a diflannu.

Mae gweithgaredd y titws yn rhyfedd eto eleni hyd yma! Mae dau wedi bod yma ambell ddiwrnod a’r peth cyntaf wnaethon nhw oedd gwagio’r blwch. Cario bob blewyn o’r mwsog a’r gwair oedd wedi ffurfio hanner nyth y llynedd allan. Am dair wythnos wedi hynny, maen nhw wedi hedfan i’r bocs sawl gwaith y dydd, pigo’r pren efo’u pig, a sgubo’r llawr efo’u hadenydd mewn rhyw fath o ddawns ddefodol.

Ar Ddydd Sul olaf mis Mawrth, wrth i mi sgwennu hwn, maen nhw o’r diwedd wedi dechrau dod a ‘chydig o fwsog i mewn, ond wedi treulio’r diwrnod yn ei symud a’i ail-drefnu hyd syrffed! Mis fuon nhw wrthi y llynedd cyn gadael heb nythu, ac mae hi bellach bron yn fis ar ymdrechion eleni, felly gawn ni weld be ddaw y tro hwn. Dwi’n edrych ymlaen yn eiddgar i ddilyn eu hynt, ac mi fyddaf yn siwr o rannu’r diweddaraf efo chi.

Mi gafwyd un ymwelydd arall y llynedd. Am funud neu ddau ar y cyntaf o Fehefin bu cacynen y coed (tree bumblebee, Bombus hypnorum) yn y blwch, ac mi fyddai croeso llawn mor gynnes wedi bod iddi hi sefydlu nyth yno. Gwaetha’r modd, wnaeth hithau ddim aros.

Mae hanes y math yma o gacynen yn ddifyr iawn: doedden nhw ddim i’w gweld yng ngwledydd Prydain tan 2001, ond ar ôl cyrraedd o’r cyfandir, wedi dod yn gyffredin iawn ac ymledu i’r gogledd, gan fagu yn yr Alban erbyn hyn. Tyllau mewn coed ydi eu cynefin nythu yn draddodiadol, ond maen nhw’n fodlon iawn hawlio’u lle mewn blwch nythu adar hefyd. Mae’n hyfryd eu cael yn yr ardd yma.

Rydw i wedi cyfeirio yn y gorffennol at y diffyg coed aethnen (aspen, Populus tremula) mewn cwm sy’n dwyn enw’r goeden, rhwng Rhos-y-gwaliau a’r Berwyn, sef Cwm-yr-aethnen. 

Yn ddiweddar mi fues i mewn gweithdy hynod ddifyr yn edrych ar ddyfodol y goeden hon yn Eryri, dan arweiniad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, efo arbenigedd gan gwmni ecolegol Wild Resources o ardal Bangor. Mae’n debyg bod coedwigoedd aethnen yn ucheldir a gorlifdiroedd Cymru ar un adeg, ond am nifer o resymau wedi mynd yn brin iawn fel coeden gynhenid. 

Ers diwedd yr oes iâ ddwytha mae pobl wedi clirio tiroedd a thorri coed ar gyfer adeiladu a thanwydd ac ati, ac wedi cadw anifeiliaid ar y tir hwnnw wedyn. Planhigyn deuoecaidd ydi’r aethnen -hynny ydi mae pob un yn cynhyrchu cynffonau ŵyn bach sydd unai yn wrywaidd neu’n fenywaidd, yn wahanol i’r gollen (hazel, Corylus avellana) er enghraifft, lle mae’r blodau o’r ddau ryw ar yr un gangen. Ac fel y gollen, gwynt sy’n peillio’r aethnen, felly’n allweddol fod coed gwrywaidd a choed benywaidd yn tyfu o fewn cyrraedd i’w gilydd! Ar ben hyn tydyn nhw ddim yn cynhyrchu paill yn rheolaidd; gall fod rhwng 10 mlynedd a chwarter canrif rhwng blodeuo! 

Mae’r coed sydd ar ôl bron i gyd yn goed unig, ar glogwyni, yn eithaf pell o’r nesa’ ac yn anffodus, mae’n flasus iawn i ddefaid, geifr a cheirw, y rhisgl a’i sudd yn felys, felly rhwng bob dim, mae bron yn amhosib cael amodau ffafriol ar gyfer poblogaeth ffyniannus fydd yn cynnal ei hun efo hadau a choed ifanc bob cenhedlaeth. 

Er y gwendidau amlwg mae rhinweddau iddi hefyd- mae’n tyfu bob cam i lawr i wres Gwlad Groeg, felly gall ddygymod â’r cynhesu ddaw efo newid hinsawdd yng Nghymru. Hefyd, mae’n atgynhyrchu’n weddol rwydd o doriadau gwraidd, felly yn dilyn llwyddiant cynnar yr Albanwyr yn eu hymdrechion i adfer yr aethnen yn fanno (gweler ‘Painting Scotland Yellow’ ar y we), y gobaith ydi medru tyfu digon o goed newydd i’w plannu mewn llefydd fel Cwm yr Aethnen, a mwynhau ei lliw euraidd hardd eto bob hydref. Rhywbeth arall i edrych ymlaen ato. Gwyliwch y gofod!

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 3 Ebrill 2025 (Dan y bennawd 'Prysurdeb y Titws')

Hel Afonydd

Rwy’n clywed afon o fy ngwely, a’i hwyliau’n amrywio efo’r tywydd a’r tymhorau. Llifa Afon Bowydd o fewn clyw i’r tŷ, yn ‘sŵn gwyn’ perffaith yn y cefndir wrth drïo cysgu. Ond yn rhuo’n ddwfn a dychrynllyd mewn glaw mawr, i’n hatgoffa o rym a rhyferthwy natur.

Gall sŵn y llif foddi cân y gylfinir, sy’n hedfan o’r arfordir i’r mynydd y mis yma. Un o seiniau hyfrytaf byd natur*; yn fy atgoffa o nosweithiau hwyliog plentyndod yn chwarae yn hwyr, nes i fam un ohonom weiddi o’r rhiniog ei bod yn amser hel am adra. Mae’n gân yr ydym yn ffodus iawn i’w chlywed o hyd yn yr ardal yma, er bod llai o adar erbyn hyn yn reit siwr. 

Pan ddaw’r ceiliog gog yn ei ôl i’r cae dan y tŷ yn ‘Ebrill a Mai a hanner Mehefin’, bydd twrw’r dŵr yn tarfu ar ein gallu i’w glywed eto, fel pob blwyddyn. Ond fedra’ i ddim beio llif eleni am gwynion llynedd: nid dŵr heddiw a’m swynodd i gysgu neithiwr ‘chwaith...

“Hon ydyw’r afon, ond nid hwn yw’r dŵr”, medd R. Williams Parry, yn chwarae ar eiriau Plato medden nhw, na fedri di gamu i’r un afon ddwywaith. Pan mae’r dŵr wedi llifo heibio: mae wedi mynd am byth. ‘Dŵr dan y bont’. Rhywbeth i’w anghofio... Mae hyn wedi troi yn fy mhen ers dyddiau ysgol. Sut bod nentydd yn rhedeg yn ddi-dor am filoedd o flynyddoedd? O le daw’r holl ddŵr? Ar y llaw arall, roedd ffrydiau dros-dro Craig Nyth y Gigfran mewn tywydd garw, fel hud a lledrith i mi a chylch dŵr y ddaear yn wyrthiol rhywsut. 

Sioe Tudur Owen ar y radio wnaeth imi feddwl am afonydd, pan ddywedwyd arni’n ddiweddar nad oes un afon ym Malta! Fues i erioed yno, ond rydw i wedi talu mwy o sylw, a gwerthfawrogi afonydd Cymru ar ôl clywed y drafodaeth.

Afon Ddwyryd yn rhuthro tua’r môr wrth i’r llanw droi ar fore Dydd Gŵyl Dewi. Ffrydiau a cheryntau yn chwyrlïo rhwng Ynys Gifftan a phentref Portmeirion, ninnau’n ddiogel ar y lan wedi’n cyfareddu am eiliad gan y rhyfeddod gwyllt yn yr aber. Gwych cael mwynhau’r mynediad am ddim yno i ddathlu’n nawddsant, a chael gwylio brenhines cacynen din-goch gynta’r flwyddyn ym mlodau cynnar y gerddi.

Ar lan Afon Morwynion ar gyrion Y Migneint, sefyll fel delw syfrdan i wylio carlwm yn ei gôt wen aeafol yn erlid llygoden trwy’r brwyn ddegllath i ffwrdd, yr heliwr bach chwim yn gwbl anymwybodol ein bod yn gwylio am funudau lawer. Mae’n sefyll allan yn ei ffwr gwyn oherwydd y diffyg eira, ond heb os yn uchafbwynt gwylio bywyd gwyllt y flwyddyn, hyd yma!

Ar ddiwrnod arall, astudio nant fechan ar warchodfa leol, a synnu at yr amrywiaeth o greaduriaid oedd i’w gweld yn y dŵr clir ers gwella cynefin y nant. Roedd y dŵr wedi’i gyfyngu i ffos gwbl syth ers cyn cof, o fawr ddim gwerth i bysgod na bywyd gwyllt yn gyffredinol, nes i feini a choed gael eu hychwanegu er mwyn igam-ogamu’r nant, a chyflymu’r dŵr fan hyn, a’i arafu fan draw; creu pyllau amrywiol, a dyfodol mwy disglair i’r safle.

Afon Conwy

Yn fwyaf diweddar crwydro glan Afon Conwy, a’r llanw ymhell allan gan adael erwau llydan o dywod a mwd gwlyb, yn disgleirio dan haul isel oedd yn ei gwneud hi’n anodd i adnabod rhai o’r adar yn y pellter ar lan y dŵr. Mae ffurfiau tywyll bilidowcars yn amlwg wrth ddal eu hadenydd ar led i sychu, a heidiau o biod môr yn codi digon o sŵn, ond fel arall, dim ond ambell bibydd coesgoch a gwylanod oedd yn amlwg.

Mae’r llwybr rhwng y Cob a Gwarchodfa Conwy yn agoriad llygad, efo olion y gwanwyn ymhell ar y blaen yno i gymharu ag adra. Y blodau a’r coed am y gorau i flaguro ac agor; i ddenu pryfed a gwenyn. Ambell löyn byw yn hedfan heibio, a siff-saff cynta’r flwyddyn yn canu’n frwd o’r llwyni i groesawu’r gwanwyn. Cyn gadael, mae crëyr bach yn glanio ar lan yr afon a’r awyr yn cochi yn y pellter. Daw’r llanw eto. Finnau hefyd.

gylfinir: curlew
cacynen din-goch: red-tailed bumblebee
carlwm: stoat
bilidowcar/mulfran: cormorant
pioden fôr: oystercatcher
pibydd coesgoch: redshank
siff-saff: chiffchaff
crëyr bach: little egret

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 13 Mawrth 2025 (dan y bennawd 'Casglu afonydd')

 

*Blogiad o 2013 Ffliwt Hyfrydlais 

Tyrchu

Mae twmpathau twrch daear yn amlwg iawn ar hyn o bryd. Mewn caeau; ar ffriddoedd; ac ymylon ffordd. Os oes unrhyw greadur yng Nghymru y mae pawb yn gwybod amdano, ac yn gyfarwydd efo’i olion, ond ychydig iawn wedi ei weld, dyma fo. Mamal dirgel sy’n byw dan ddaear, wedi addasu i fod mewn tywyllwch parhaol, bron. 

Dyma ran o’r hyn mae ‘Llyfr Natur Iolo’ (Iolo Williams a Bethan Wyn Jones. Carreg Gwalch 2007) yn ddweud amdano: “Cyffredin iawn yng Nghymru a Lloegr, ond absennol o Iwerddon a llawer o ynysoedd yr Alban. Mae’n gwneud gwaith pwysig trwy awyru’r pridd ond nid oes croeso iddo mewn gerddi.” Er bod rhywun yn clywed garddwyr yn brolio weithiau eu bod yn cario’r pridd adra i wella ansawdd y ddaear yn eu gerddi.

Amhoblogaidd ydyn nhw efo’r ffermwyr hefyd ar y cyfan, yn bennaf oherwydd yr ofn bod eu tocia pridd yn llygru cynhaeaf gwair neu silwair, ac yn bridd noeth i ysgall hadu iddo. Difyr bod ymchwil yn dangos eu bod yn fwy cyffredin mewn glaswelltir sydd wedi ei wrteithio a’i ‘wella’ yn amaethyddol, nac ydyn nhw mewn dolydd blodeuog hen ffasiwn, a hynny am fod y pridd yn gyfoethocach ac felly’n cynnal mwy o fwyd y twrch, sef pryfaid genwair. Rydw i’n gweld mwy o’u hôl rwan wrth fy ngwaith ar ambell warchodfa lle mae merlod wedi eu cyflwyno i bori, ac mae’n ymddangos fod tyrchod yn brysurach lle mae tail y merlod fwyaf amlwg. Pridd deniadol i bryfaid genwair yno mae’n debyg.

Gwahadden ydi’r enw safonol (mole, Talpa europaea) a gwadd yn enw arall, ond heb os twrch daear sydd fwyaf cyffredin yn fy milltir sgwâr i. Gweler y dudalen facebook ardderchog Cymuned Llên Natur am drafodaethau difyr ar arferion y creadur, yn ogystal ac am ei enwau amrywiol, ond hefyd enwau lleol am y twmpathau: priddwal a phriddwadd, twmpath neu docyn, er enghraifft).

Er yn llai cyffredin yn yr ucheldir, mae’r naturiaethwr Bill Condry -yn ei glasur o lyfr ‘The Natural History of Wales’ (Bloomsbury, 1981)- yn cyfeirio at gofnodion o dyrchod daear ddim yn bell o gopa Aran Fawddwy, ar uchder o 870 metr, a’u bod yn medru teithio cryn bellter ar wyneb y tir i gyrraedd ardal newydd. Credaf mae llethrau glaswelltog Cwm Cau ar Gadair Idris ydi’r uchaf i mi eu gweld.
Gall y twrch hel dwsinau o bryfaid genwair (mwydyn/llyngyr daear, earthworm), a’u parlysu efo poer gwenwynig, er mwyn eu cadw’n fyw fel storfa fwyd. Mi ges innau frathiad pan oeddwn yn blentyn.  

Codi twrch o’r llawr ar fy ffordd i’r ysgol wnes i, gan feddwl gwneud cymwynas o’i symud o’r palmant lle gwelais i o, i lecyn mwy addas. Ond ches i ddim diolch gan y cythraul bach; dim ond tyllau dannedd bychain a phoenus yn y croen meddal rhwng fy mawd a’r bys blaen! 

Rheswm arall nad oedd gen i fawr o amynedd efo tyrchod am gyfnod pan oeddwn yn iau, oedd gorfod aros am fy nhad pan oeddem ni’n crwydro llwybrau yn lleol a thu hwnt: roedd o’n mynnu chwilota (hyd syrffed i mi) yn y tocia pridd am olion archeolegol! Fel chwilio am y nodwydd ystrydebol mewn tas wair...  

Ond dyna’n union ydw i’n wneud heddiw, gan weld gwerth a diddordeb mawr mewn hanes lleol ac archeoleg! Cofiaf ei gyffro wrth son am rywun yn canfod blaen saeth mewn twmpath twrch, ddim yn bell o’n bro ni, ac yn wir, gwelais mewn cylchgrawn neu stori bapur newydd flynyddoedd wedyn, am English Heritage, y corff sy’n gofalu am safleoedd hanesyddol dros y ffin, yn defnyddio criwiau mawr o wirfoddolwyr ar safle Rufeinig, i chwilio a chwalu trwy bridd tyrchod am dystiolaeth, heb orfod cloddio yno. Tyrchu o fath gwahanol! Canfuwyd crochenwaith a mwclis, hoelion a gwydr, ac arteffactau eraill.

O chwilio ar y we, mae’n hawdd canfod engreifftiau mewn gwledydd Ewropeaidd eraill yn gwneud rhywbeth tebyg; ac mae ysgolion mewn ambell ardal wedi cymryd y cyfle i chwilio yn y dull yma, fel ffordd syml a rhad o drafod ecoleg a hanes yr un pryd. 

Oni fyddai’n rhoi gwefr rhyfeddol i gael blaen saeth o oes y cerrig, neu hen geiniog, dim ond o roi cic sydyn i dwmpath o bridd? Daliwn i gredu!

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 20 Chwefror 2025 (dan y bennawd 'Byw dan y ddaear')

Gofyn Tamaid Heb Un Geiniog

Mae gen’ i ffrind newydd. 

Dim ond am bum munud oeddwn wedi bod yn cloddio pan ddaeth robin goch i lan y twll, a dal pryf genwair o dan fy nhrwyn yn gwbl ddigywilydd! Mae’n rhaid fod ganddyn nhw synnwyr arbennig am bridd noeth, ac yn gwybod yn iawn fod cyfle am damaid o fwyd.

Llun gan Francis C. Franklin / CC-BY-SA-3.0

Naw mlynedd ar ôl torri ‘nghalon efo’r amodau ar y safle rhandiroedd lleol a rhoi’r ffidil yn y to; mae rhywbeth wedi drod drosta’i mae’n rhaid, oherwydd rydw i wedi cymryd plot yno eto. Ac o, mam bach, mae’r lle yn ddigalon o wlyb! 

Yno i agor ffos oeddwn i, er mwyn trïo sychu rhywfaint ar y ddaear, ac mi ges i gwmpeini’r hen robin annwyl drwy’r pnawn. Roedd yn amlwg wedi hen gynefino efo cwmpeini pobl ar safle’r rhandiroedd, ac yn hollol ddi-ofn wrth sboncio o gwmpas fy nhraed wrth imi dyllu, ac i mewn ac allan o’r ffos gul yn chwilio am damaid. Mae’r berthynas rhwng y robin goch a phobol yn hen iawn; wedi dysgu bod pobl sy’n gweithio’r tir yn werth eu dilyn er mwyn cael bwyd. Credir eu bod wedi dysgu dilyn moch gwyllt ac anifeiliaid eraill cyn hynny, er mwyn chwilota yn y pridd maen nhwythau wedi’i droi. 

Os oes unrhyw aderyn sy’n adnabyddus i bawb, y robin goch ydi hwnnw. Yn ôl beibl adarwyr Cymru, ‘The Birds of Wales’ (Pritchard et al, 2021), y robin ydi’r ail aderyn mwyaf cyffredin sydd gennym ni, ar ôl y dryw bach. Yr unig lefydd nad ydyn nhw wedi eu cofnodi ydi uchel-fannau’r mynyddoedd; fel arall maen nhw i’w gweld ymhob twll a chornel o’n gwlad. Efallai fod nifer ohonoch wedi eu rhestru dros y penwythnos yn y ‘Big Garden Birdwatch’ blynyddol.

Mae’r robin wedi ennyn edmygedd ac wedi ennill lle go arbennig yng nghalonnau pobol: mae’n un o eiconau amlycaf y nadolig; yn destun cerddi a chaneuon; yn darogan eira, ac yn enw timau pêl-droed, a chwrw hefyd. Arwydd o lwc dda i rai diwylliannau, tra bod eraill yn ei weld fel rhybudd o anlwc i ddod. Mae’r llên gwerin yn helaeth a chyfoethog iawn!

Ar wibdaith o Batagonia yn Hydref 2018, tra’n dringo llethrau Bryn y Groes yn Esquel, mi ges fy syfrdannu o wylio a gwrando ar aderyn yn bloeddio canu o ben llwyn. Loica oedd enw cyffredin yr aderyn hwnnw yno, ond roedd y Cymry wedi ei alw’n robin goch, o hiraeth am y robin annwyl yn yr hen wlad efallai. Gall holltwr blew ddadlau mae oren ydi lliw brest y robin yng Nghymru mewn gwirionedd, ond roedd bol a gwddw robin goch y Wladfa yn goch go iawn. Fel coch y swyddfa bost! 

Ac os oes croeso i gân y robin Cymreig fel un o’r ychydig adar sy’n canu yma yn y gaeaf, mae cân y loica yn gwbl hyfryd a llawer mwy cerddorol a llon. Ehedydd maes cynffonhir ydi’r enw safonol a roddwyd iddo gan banel enwi adar y byd, ar ôl y Saesneg mae’n debyg (long-tailed meadowlark, Sturnella loyca) ond mae’r enw robin goch yn fwy agos atoch a boddhaol fel enw lleol tydi.

Yn ôl ar y rhandir, tydw i ddim yn edliw i’r robin gael ambell i fwydyn, dim ond iddyn nhw beidio a bwyta pob un; mae’r pridd yno angen pob cymorth gan bryfaid genwair! Roeddwn yn swnian fod y ddaear yn wlyb ar y plot cyntaf yno ddegawd yn ôl, yn gwamalu mae dim ond reis a watercress oedd yn bosib tyfu yno. Ond pa ryfedd? Pan oeddwn yn blentyn, y Gors Fach oedd enw’r safle: lle da i ddal llyffant a genau goed (neu goeg, sef madfall ddŵr) nes i ryw awdurdod datblygu feddwl yn eu doethineb ym 1975, y dylid llenwi’r gors efo llechi er mwyn ‘tirlunio’ a chreu ardaloedd i ddenu diwydiant. Pff! Ddaeth dim ffatrïoedd, ond collwyd cyfres o gorsydd.

Heddiw mae safle’r rhandiroedd fel concrit llawn llechi ar gyfnod sych, ond fel cors mewn tywydd gwlyb. Dyma obeithio y bydd y robin a finna’n medru mwynhau darn o dir fydd yn llawn llysiau ryw ddydd, ond hefyd yn llawn blodau i ddenu peillwyr, a phwll i ddenu amffibiaid yn ôl hefyd.
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 30 Ionawr 2025 (dan y bennawd 'Eicon llên gwerin')

 

Gweddi Wladgarol. Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. 21 Hydref 2018 

 

Crwydro'r Foryd

Waeth imi heb a thwyllo fy hun ‘mod i’n digon trefnus i gadw addunedau ar ddechrau blwyddyn newydd; dwi’n fodlon efo arferiad y teulu i fynd am dro ar Ddydd Calan fel ymrwymiad pwysig, gan anelu fel rheol am y môr. 

Digalon ydi nodi nad oes neb yn galw am galennig acw ers blynyddoedd, ac rwan fod ein plant ninnau wedi hen adael plentyndod, tydan ni ddim yn hel tai yn y bore ers tro byd ‘chwaith. Ta waeth am hynny, gwlyb a hynod ddiflas oedd tywydd y cyntaf o Ionawr eleni a doedd hi ddim yn anodd i’m perswadio fi i ymlacio efo panad a llyfr wrth y tân, yn hytrach na chrwydro!

Gwych a chyffrous, felly, oedd codi ar yr 2il i fore barugog ac awyr las. Taenu map ar fwrdd y gegin am gip sydyn, ac anelu at Landwrog gan feddwl mynd am draeth Dinas Dinlle.  Y tro hwn, yn hytrach na mynd yn syth am y traeth, dewis cychwyn wrth fynedfa stiwdio Sain a dilyn Llwybr Arfordir Cymru tuag at y Foryd. 

Gallwch fwynhau’r Foryd o ffenest y car ar hyd ochr Llanfaglan wrth gwrs, ond rhaid mynd ar droed i’r lan orllewinol. Mae rhan gyntaf fy llwybr rhwng dau wrych, y glaswellt ar un ochr yn y cysgod ac yn farrug drosto, a chroen tenau o rew ar y pyllau yn adwy’r caeau hefyd. Ymhen ychydig, dod allan i dirlun agored, goleuach ar lan Afon Carrog, ac oedi ar y bompren i edmygu’r olygfa i bob cyfeiriad.

Edrych i gyfeiriad Yr Eifl o bompren Afon Carrog. Llun Beca Williams

Mae’n benllanw ac mae’r glastraeth a’i ffosydd a chornentydd gwythiennog, a’r mwd a’r tywod, i gyd o’r golwg dan ddŵr llonydd gloyw. Ganllath i ffwrdd mae haid o adar; pibyddion coesgoch yn bennaf o be wela’ i, a gylfinir neu ddau yn eu mysg, y cwbl yn hela yn y ddaear meddal. Cyn i mi weld yn fanwl, na mentro’n nes atynt, mae dau gerddwr wedi ymddangos ar y clawdd llanw o lwybr y maes cabannau gwyliau, a gan eu bod i’w gweld mor amlwg ar y gorwel, maen nhw’n tarfu’n syth ar yr adar, a’u gyrru i godi’n gwmwl o adennydd a hedfan am eu bywydau i’r lan bellaf dan chwibanu’n gynhyrfus wrth fynd.

Troi tua’r gorllewin wrth y maes awyr mae Llwybr yr Arfordir, ond gwell gen’ i ddilyn y clawdd llanw ymhellach i’r gogledd a chadw’r Foryd ar y llaw dde am ychydig yn hirach. Dod i ben yn ddisymwth mae’r llwybr cyhoeddus hwnnw a feiddiwn i ddim am eiliad awgrymu bod neb yn neidio’r giât a cherdded ymlaen i gyfeiriad Caer Belan, ond mae’n amlwg fod nifer yn gwneud hynny er gwaethaf arwyddion ac anfodlonrwydd ystâd Glynllifon!

Yr hyn sy’n tynnu fy sylw rhwng y warin a’r twyni tywod ym mhen gogleddol y penrhyn, ydi’r cornchwiglod sy’n hedfan yn ddiog a glanio bob-yn-ail, fel rhai sy’n dysgu hedfan awyrennau yn y maes awyr gerllaw. Dyma adar sydd wedi dioddef gostyngiad dychrynllyd yn ail hanner y ganrif ddiwethaf, ac mae’n braf cael eu gwylio am gyfnod: haws o lawer eu gweld yn y gaeaf nac yn y tymor nythu erbyn hyn yn anffodus.

Wrth gerdded i’r gwynt yn ôl tua’r de ar hyd draeth garregog hir Dinas Dinlle, mae’r awyr yn troi’n ddu dan gymylau trymion a’r Eifl yn y pellter – a oedd chwarter awr ynghynt yn amlinell eglur a’r haul tu ôl iddo, yn silhouette o graig dan awyr las- bellach dan gawod drom o eira. 

Efo mwy ar ei ffordd, roedd yn amser ei ‘nelu hi’n ôl tuag adra at y tân eto, ar ôl ychydig oriau o awyr iach mewn lleoliad trawiadol iawn.

 

Er nad oes gennyf restr o addunedau, mae Mrs Wilias a finna wedi cael rhandir eleni felly gwell fyddai ymrwymo i dorchi llewys yn fanno mae’n siwr. Mi fu gen’ i randir ar yr un safle hyd 2016 ond methu a’i dal hi ymhob man fu’r achos bryd hynny mae gen’ i ofn. Naw mlynedd yn ddiweddarach, dim ond pedwar diwrnod yr wythnos ‘rydw i’n gweithio, felly gyda lwc a dyfal donc, mi gawn rywfaint o lysiau a blodau oddi yno!

Blwyddyn newydd dda, gyfeillion, a llond y tŷ o ffa!

pibydd coesgoch: common redshank, Tringa totanus
gylfinir: curlew, Numenius arquata
cornchwiglen: lapwing, Vanellus vanellus

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Ionawr 2025

 

Hau'r Gwynt

Wyddoch chi y medrwch chi awgrymu enw ar gyfer stormydd?

Na finna’ chwaith; tan rwan. Eisau gwybod oeddwn pam bod nifer o enwau Gwyddelig ar y stormydd, ac enwau Cymraeg yn brin, felly mi drois at wefan y MetOffice. Yno mae’n egluro eu bod nhw -ar y cyd efo swyddfeydd tywydd Iwerddon a’r Iseldiroedd, yn rhoi rhestr at ei gilydd bob mis Medi.

Éowyn fydd enw’r ddrycin nesaf, a Floris, Gerben, a Hugo ddaw wedyn. Peidiwch a dal eich gwynt am enw Cymraeg yn y gyfres yma; ‘does yna ddim un. Wrth ateb y cwestiwn ‘Sut mae dewis enw?’ dywed y Met bod yr enwau yn ‘adlewyrchu amrywiaeth y deyrnas gyfunol, Iwerddon a’r Iseldiroedd’. A dyna ni: debyg mae rhywun yn Llundain sy’n penderfynu pa enwau sy’n adlewyrchu gwledydd Prydain! Ond, medden nhw, maen nhw’n croesawu awgrymiadau am enwau i stormydd y dyfodol, a ffurflen bwrpasol ar eu gwefan -chwiliwch am eu tudalen ‘UK Storm Centre’. Dwi’n pendroni ai doniol ynta’ poenus a rhwystredig fysa gweld gohebwyr tywydd yn ceisio dweud Storm Rhydderch neu Lleuwen, ond ewch ati i gynnig enwau ar gyfer y flwyddyn nesa beth bynnag!

 

Bron union flwyddyn yn ôl, daeth storm Elin a gwyntoedd o 81 milltir yr awr i Gapel Curig a thros 4” o law yn Eryri. Hi oedd yr unig storm efo enw Cymraeg yng nghyfres 2023-24. Mi oedd Owain ar restr 2022/23 ond dim ond dwy ddrycin gafwyd y tymor hwnnw, a dim ond stormydd A a B welodd olau dydd!

Enwyd saith storom y flwyddyn cyn hynny, ond pwy fedr anghofio’r cyntaf ohonyn nhw, sef Arwen, ddiwedd Tachwedd 2021?  Gwn am ambell lecyn lle mae’r coed a chwalwyd dros nos gan Arwen yn dal blith draphlith ar draws llwybrau cyhoeddus, cymaint oedd y llanast annisgwyl oherwydd fod y gwynt yn hyrddio o’r gogledd.

Yn anffodus wnaeth y stormydd ddim cyrraedd y llythyren H yn nhymor ‘20-21. Mi fyddai Storm Heulwen wedi swnio’n rhyfedd iawn i glustiau Cymraeg dwi’n siwr.

Wrth yrru hwn i’r wasg, mae rhai o drigolion a busnesau’r gogledd, a “degau o filoedd... yn Sir Gâr a Cheredigion” -yn ôl gwefan Newyddion S4C- yn dal i aros i gael eu trydan yn ôl yn dilyn gwyntoedd Darragh ar Ragfyr y 6ed. Gobeithio y bydd adfer buan i bawb.

Rhaid cyfaddef imi gysgu trwy’r cyfnod rhybudd coch, heb glywed dim. Welsom ni ddim llawer o ddifrod yn ein rhan ni o Stiniog trwy’r rhybudd oren ychwaith a dweud y gwir, ond mi barhaodd yr hyrddio yn hir trwy ddydd Sadwrn a’r Sul hefyd. Do, mi amharwyd ar drefniadau wrth gwrs. Canslwyd diwrnod allan hir-ddisgwyliedig efo cyfeillion, a bu’n rhaid danfon y ferch i Gaer ddydd Llun oherwydd diffyg trenau yn y gogledd, ond dwi’n cyfrif bendithion nad effeithwyd fi a’r teulu’n fwy na hynny.

Y tirlithriad uwchben Llyn Y Ffridd

Credaf i ni gael mwy o law yn Stiniog ychydig ddyddiau cyn Darragh, nag a fu yn ystod y rhybuddion tywydd garw. Roedd yn dymchwel glaw dros nos ar y 4ydd/5ed. Wedi stido bwrw cymaint nes bod y cadwyn mynyddoedd sy’n bedol am dref y Blaenau yn llawn ffrydiau a nentydd newydd, ac mi fu tirlithriad bychan ar lethrau Ffridd y Bwlch. Mi fum yn crwydro’r ffridd bnawn Sul er mwyn cael gwell golwg, ac mae’n ymddangos fod yr holl ddŵr wedi gwneud y dywarchen mor drwm fel bod y pridd tenau wedi llithro oddi ar y graig lefn oddi tano a chludo tunelli o fwd a cherrig i lawr efo fo. 

Mae prosesau daeareg yn dal i siapio’n tirlun ni ers miloedd o flynyddoedd, ond mae’n ymddangos fod tirlithriadau yn digwydd yn amlach ar hyn o bryd. 

Wrth achosi newid hinsawdd, rydym ni wedi hau’r gwynt ac rwan yn medi’r corwynt, yn llythrennol.

Mi ges i lyfr yn anrheg yn ddiweddar: ‘100 Words For Rain’ a difyr iawn ydi o hefyd, efo rhestr fer o eiriau Cymraeg fel brasfwrw, curlaw, sgrympiau ac ati. Ond prin gyffwrdd â’r eirfa ydi hynny. Mae Geiriadur Prifysgol Cymru yn cynnwys ‘Glaw Stiniog’ yn eu rhestr; cymysgedd o falchder a siom i mi fel un o’r trigolion sydd, yn ôl cerdd Gwyn Thomas ‘wedi eu tynghedu i fod yn wlyb’!
Cadwch yn sych a chynnes tan y tro nesa’ gyfeillion.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 12 Rhagfyr 2024 (Dan y bennawd 'Enwi'r Stormydd')

 

Ambell erthygl am y glaw yn Stiniog, yn Llafar Bro, papur misol Stiniog a'r cylch.

Crwydro a Mwydro

Hen bethau digon sâl am gadw cysylltiad ydi dynion fel arfer, ond dwi’n falch o gael cyfarfod criw bach o ffrindiau coleg bob blwyddyn i gerdded Llwybr Arfordir Cymru. Mae ein teithiau hydrefol ni yn fwy o fwydro nac o grwydro a dweud y gwir, gan ein bod yn rhoi’r byd yn ei le a cherdded yn boenus o araf gan amlaf. Rydym wedi chwerthin ers talwm y cymer hi dros 80 mlynedd i ni gwblhau’r llwybr i gyd!

Dyma’r llwybr cenedlaethol cyntaf yn y byd i ddilyn arfordir cyfan unrhyw wlad- ac mae Wicipedia yn dweud ei fod yn 870 milltir o hyd, o Gas-gwent i Saltney. 

O’r Borth i Aberystwyth oedd taith eleni; gwta saith milltir o gerdded, ond taith braf iawn, efo Ynys Enlli ar un pen i orwel pell Bae Ceredigion, a bryniau Preseli ar y pen arall. Mae daeareg trawiadol Trwyn Pellaf, Carreg Mulfran, a Chraig y Delyn, yn werth ei weld, a phlygiadau a haenau’r graig olaf yna yn debyg iawn i siap a thannau telyn. Braidd yn uchel oedd y llanw wrth inni gyrraedd Sarn Cynfelyn, ond roedd clawdd enwog Cantre’r Gwaelod yn amlwg iawn serch hynny. 

Roedd bilidowcars yn niferus ar hyd y glannau, nid dim ond ar Garreg Mulfran, a dwsin o frain coesgoch fel petaen nhw’n ein dilyn bob cam.

Diwrnod ardderchog arall efo cyfeillion hoff gytûn, yn gorffen fel pob blwyddyn efo pryd da o fwyd, peint neu ddau, a llawer o hwyl a hel atgofion. Dyma edrych ymlaen at tro nesa’.

Difyr darllen colofn Angharad Tomos am swydd Efrog ddechrau’r mis lle cyfeiriodd at Gatraeth ac Aysgarth, gan i minnau ymweld â rhaeadrau hynod Aysgarth ym mis Medi hefyd. Mae cerdd arwrol Y Gododdin o Lyfr Aneirin yn son yn bennaf am frwydr Catraeth, ond mae pennill arall yn fwy o hwiangerdd sy’n son am dad plentyn yn hela ceirw, a grugieir o’r mynydd, a physgod o ‘rayadyr derwennyd’. Mae’r gwybodusion yn dweud mae Lodore Falls yn Derwent Water ydi fanno (a hawdd deall pam oherwydd tebygrwydd yr enw Derwent), ond gan fod Ays yn hen air am dderw (a garth yn golygu ardal o dir, fel gardd yn Gymraeg), mae’n haws gen i gredu mae Rhaeadr Aysgarth ydi Derwennyd y gerdd. Dim ond deunaw milltir o Gatraeth ydi Aysgarth, tra bod Lodore yn 76 milltir... Mae’n ddifyr damcaniaethu ond pwy a ŵyr ‘nde!

Mi fues i yn ôl yn y de-ddwyrain y mis hwn hefyd, a’r tro yma wedi cael crwydro glannau Afon Wysg, a chamlas Mynwy-Brycheiniog. Mae pont ddŵr Brynich, lle mae’r gamlas yn croesi’r afon yn werth yr ymdrech i’w chyrraedd, a pheirianwaith y lociau gerllaw yn rhyfeddol i’w wylio’n gweithio hefyd. 

Uchafbwynt arall oedd coed yw syfrdanol o hardd Eglwys Llanfeugan ger pentref Pencelli. Er yn iau o dipyn nag ywen wych Llangernyw, tybir fod y rhain o leiaf ddwy fil o flynyddoedd oed, ac fel mewn nifer o fynwentydd eraill trwy Gymru, yn dynodi safle bwysig i’n hynafiaid ers cyn dyfodiad cristnogaeth ac ymhell cyn codi’r eglwys. Efallai fy mod yn hygiwr coed, ond byddai angen hanner dwsin o bobl eraill i fedru amgylchynu’r mwyaf o’r rhain. Hyfryd serch hynny oedd eu gweld a’u cyffwrdd, a dychmygu’r hanes aeth heibio tra oedden nhw’n tyfu. 

Yn gynharach, roeddwn ychydig filltiroedd i ffwrdd yn darllen llyfr ‘Y Castell ar y Dŵr’ (Rebecca Thomas, 2023) ar fainc ar lan Llyn Syfaddan, lle seilwyd y nofel hanesyddol. Awr fach o ddihangfa o’r byd prysur, yn dychmygu’r cymeriadau oedd yn byw yma ganrifoedd yn ôl, a gwylio cwtieir a bilidowcars ar ymylon y crannog -yr unig enghraifft o dŷ amddiffynol ar ynys mewn llyn yng Nghymru.

Ar ddiwrnod arall mi ges i grwydro Gwarchodfa Gwlyptiroedd Casnewydd, i chwilio am ditws barfog -eu hunig safle magu yng Nghymru, ond aflwyddianus oeddwn i, a dod oddi yno’n siomedig! Ond o leiaf ges i gerdded dwy filltir arall o Lwybr Arfordir Cymru wrth chwilota yno, a chael bod ychydig bach yn nes at gwblhau’r 870 milltir!
- - - - - - -  

bilidowcar: mulfran, cormorant, Phalacrocorax carbo
brân goesgoch: chough, Pyrrhocorax pyrrhocorax
ywen: yew, Taxus baccata
cwtiar: coot, Fulica atra
titw barfog: bearded tit, Panurus biarmicus
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 31 Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Crwydro Arfordir')

Glannau Brenig ac Eirin Dinbych

Mae’r gwynt yn chwythu’n oer ar draws wyneb y llyn wrth inni gerdded i lawr o Nant Criafolen, a’r haul yn wan ac isel mewn awyr lwydlas denau. Ond mae’n sych, a hynny’n hen ddigon i’n denu o’r car cynnes i fynydd agored Hiraethog ar ddechrau mis Hydref. 

Fferm wynt sydd amlycaf yma; a chronfa ddŵr enfawr Llyn Brenig. Ar y gorwel, planhigfeydd o goed conwydd. I gyfeiriad arall, rhostir eang a reolwyd ar gyfer saethu adar. Ar dir is, ambell gae glas o borfa rhygwellt, wedi’i hawlio o dir gwyllt trwy aredig, hadu, a gwrtheithio. ‘Does yna ddim byd yn naturiol am y tirlun hwn. 

Bu pobl yn dylanwadu ar dirlun Hiraethog ers miloedd o flynyddoedd. Lle mae’r llyn rwan -yn ôl gwefan ardderchog Archwilio ("Cronfa ddata o wybodaeth archaeolegol a hanesyddol")- cofnodwyd cyllyll fflint o’r oes efydd; blaen saeth; beddi, carneddi, a mwy. Ac mae digonedd o henebion ar y glannau hefyd, a Dŵr Cymru yn hyrwyddo’r llwybr yng ngogledd ddwyrain y llyn fel Llwybr Archeolegol, efo paneli gwybodaeth da ar ei hyd.

Dafliad bwyell o’r maes parcio mae Boncyn Arian, twmpath amlwg ar lan y llyn: bedd o’r oes efydd (tua 4,000 o flynyddoedd yn ôl) a thystiolaeth o ddefnydd 2,000 o flynyddoedd cyn hynny yno hefyd. Gerllaw mae carnedd gylchog -cylch o gerrig- ac olion cylch arall o fonion coed yn ei amgylchynu.

A’r gwynt yn chwipio o’r de-orllewin, mae tonnau gwynion yn corddi wyneb y llyn ac yn bwyta’r dorlan o dan y safleoedd hanesyddol yma. Er fod y cwmni dŵr yn amlwg wedi ymdrechu i warchod y lan efo rhes o feini mawrion, mae’r erydiad i’w weld yn parhau i fygwth yr archeoleg yn y tymor hir.
Gyferbyn, ar lan bellaf y llyn mae sgwariau yn rhostir Gwarchodfa Gors Maen Llwyd yn dyst i’r gwaith torri grug gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru er mwyn cael lleiniau o dyfiant o wahanol oedran ar gyfer grugieir.

Wrth droi cornel daw Hafoty Sion Llwyd i’r golwg, mewn pant braf allan o afael y gwaethaf o’r gwynt. Yn gefnlen i’r hen dyddyn mae llechwedd llawn rhedyn. Hanner y planhigion wedi crino’n goch a’r gweddill dal yn wyrdd am y tro, a’r cwbl yn siglo’n donnau sychion yn yr awel, fel ton Fecsicanaidd yn symud trwy dorf mewn stadiwm. Uwchben y llethr mae cudull coch yn hongian ar y gwynt; ei gorff yn gwbl llonydd a’i ben ar i lawr yn llygadu tamaid, tra bod ei adenydd main yn brysur gadw fo yn ei unfan i aros am yr eiliad perffaith i daro. A thu ôl iddo: llafnau hirion y melinau gwynt yn troi’n ddistaw a di-stŵr, dim ond swn gwynt trwy ddail melyn sycamorwydden wrth dalcen yr hafod i’w clywed yma.

Yn ôl ar lan y llyn mae clamp o gacynen dinwen hwyr yn mynnu hedfan sawl gwaith at gôt las fy nghyd-gerddwr, er mawr digrifwch i ni. Yn ôl ei maint, brenhines newydd ydi hon, naill ai yn chwilio am gymar, neu’n manteisio ar yr ychydig haul i hel neithdar cyn gaeafu.

Uwchben mae deg neu fwy o wenoliaid y bondo yn hedfan ar wib am y de, ac mae’n amser i minnau droi am adra hefyd. Fues i erioed ar lannau Llyn Brenig o’r blaen, ond efo canolfan ymwelwyr, caffi, a nyth gweilch y pysgod ar ochr ddeheuol y llyn, mae digon yma i’m denu fi’n ôl yn yr haf.

Wedi bod yng Ngŵyl Eirin Dinbych oedden ni. Marchnad grefftau a bwyd digon difyr, ond heb lawer o son am y coed eirin enwog, a dim ond ychydig o gynnyrch eirin lleol ar gael, oherwydd tymor tyfu sâl mae’n debyg. Mae fy nghoeden Eirin Ddinbych i yn yr ardd acw, yn 13 oed eleni. Tri haf ar ddeg heb yr un ffrwyth. Dim un cofiwch! Dwi wedi bygth ei llifio sawl gwaith ac wedi dadlau efo’r feithrinfa nad ydi hi, fel maen nhw’n honni, yn hunan-ffrwythlon ar safle 700 troedfedd uwch y môr! Ta waeth, rwy’n dal i gredu; dal i aros, efallai y caf eirin y flwyddyn nesa a theithio’n ôl dros fynydd Hiraethog i ddathlu.

grugiar, grouse
rhedynen ungoes, bracken. Pteridium aquilinum
cudull coch, kestrel. Falco tinnunculus
cacynen dinwen, white-tailed bumblebee. Bombus lucorum
gwennol y bondo, house martin. Delichon urbica
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 10fed Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Glannau Brenig')

 

Dilyn Afon

Pa le gwell i ddianc oddi wrth yr holl ymwelwyr gŵyl banc na’r Migneint! Ardal enfawr o waundir agored, gwyllt. Lle anial, di-liw, a pheryglus yn ôl rhai, ond tirlun arbennig efo chwedlau gwych a natur rhyfeddol i’m llygaid i!

Ehangder mawr agored Y Migneint; edrych tua Llyn Conwy

Chwilio oeddwn i y tro hwn am darddiad pellaf y dŵr sy’n llifo tua’r gorllewin i Afon Dwyryd, a’r môr ar arfordir gorllewin Cymru. Yr hyn dwi’n obeithio ei wneud yn y pendraw ydi dilyn y dŵr hwnnw o’i darddiad i’r aber. Egin brosiect, heb unrhyw bwrpas mawr gwyddonol nac athronyddol, heblaw rhoi difyrrwch a boddhad i mi! Syniad sydd wedi bod yn troelli yn fy mhen ers darllen ‘Rivers of Wales’ gan Jim Perrin ddwy flynedd yn ôl, yn benodol ei bennod am afonydd Cynfal, Dwyryd a Glaslyn. Syniad sydd -tan rwan- ddim ond wedi ei fyw a’i ddilyn ar fap ar fwrdd y gegin, neu o bell trwy ffenest y car wrth deithio dros y mynydd i Benmachno neu’r Bala!

O be wela’ i, mae llond llaw o lecynnau posib yn y gystadleuaeth ddychmygol hon, ar nentydd uchaf Afon Cynfal (mi ddof yn ôl rywbryd eto efallai at yr afonydd niferus eraill sy’n bwydo’r Ddwyryd): mae blaen pellaf Nant y Pistyll-gwyn, ac un o ganghennau’r Afon Gam yn dechrau -yn ôl mapiau’r Arolwg Ordnans o leiaf- dros y ffin yn sir Conwy. Dyna sy’n codi’r rhain i’r dosbarth cyntaf o ran diddordeb a blaenoriaeth. Mae’r ail yn fwy difyr fyth gan fod pen pellaf Afon Gam o fewn tafliad carreg o ben uchaf Nant yr Ŵyn (hynny ydi, os medrwch daflu carreg 250 metr... sy’n anhebygol iawn i fod yn onest, gan mae dim ond 121m ydi’r record yn ôl llyfr mawr Guiness am sgleintio neu sgimio carreg ar ddŵr. Ond dwi’n siwr eich bod yn deall be sydd gen’ i!). Mae Nant yr Ŵyn yn llifo i’r cyfeiriad arall, i’r dwyrain i Afon Serw, yna Afon Conwy, sy’n llifo wrth gwrs i arfordir y gogledd! 

Ymhellach i’r de, yr ochr draw i Lyn y Dywarchen, mae Nant y Groes, ddim yn bell o’r man lle mae plwyfi Stiniog, Maentwrog ac Eidda yn cwrdd. Mae hynny’n ychwanegu at apêl mynd i fanno hefyd i edrych am hen gerrig terfyn. O groesi’r B4391 wedyn, mi ddowch at y chwaer-nentydd Afon Goch ac Afon Las. Y rhain ydi’r uchaf o’r llednentydd, o gwmpas y 510m, ond yn sicr yn yr ail ddosbarth o ran pellter dwi’n tybio.

 

Edrych tuag at Craig Goch Gamallt. Hyd yn oed llefydd anghysbell ddim yn rhydd o felltith y sbriws...

Mi lwyddais i ddarganfod tarddiad Nant y Pistyll-gwyn, sydd heb os yn sir Conwy, trwy gerdded ar draws y rhos a thrwy’r gors i gyfeiriad Craig Goch Gamallt am rhyw hanner milltir o Ffynnon Eidda, safle hen dafarn Tŷ Newydd y Mynydd, a tharddle arall i Afon Conwy. Gweld lle mae’r dŵr yn llifo yn yr agored cyntaf ydi’r nod. Mae’r dŵr dan yr wyneb ymhellach na hynny hefyd. 

Ond fel bob tro -ac mae’n ddihareb yn ein teulu ni- mi ddenodd pethau eraill fy sylw hefyd! Toreth o lus coch er enghraifft (cowberry, Vaccinium vitis-idea); llawer mwy o ffrwythau na welais i ers talwm iawn. Trueni nad oedd hen dwb hufen ia gen’ i er mwyn hel rhywfaint; ond mae jam lingonberry (enw arall ar y ffrwyth) yn un o’r unig bethau sy’n ei gwneud yn werth ymweld â’r siopau dodrefn mawr glas-a-melyn Swedaidd yna, yn fy marn i! Roedd y llus coch yn tyfu ochr-yn-ochr â choed llus (bilberry, Vaccinium myrtillus) ac wrth gwrs, mi fues i’n pigo a bwyta’r rheiny wrth fynd gan eu bod yn felysach na’u cefndryd cochion, ac hefyd yn tyfu yno oedd creiglus (crowberry, Empetrum nigrum) er nad oedd ffrwythau ar y rhain.

Llus cochion

Tra’n chwilio’n hir am aelod arall o deulu’r llus, sef llugaeron (cranberry, Vaccinium oxycoccos) er mwyn cwblhau’r bedwarawd, daeth ambell ddiferyn o law i wneud i mi edrych i fyny a sylwi fod niwl enwog y Migneint yn dechrau hel. Pingiodd y ffôn i rybuddio am fatri isel yn fuan wedyn, a’r peth doeth i’w wneud oedd anelu’n ôl am y car ac adra am banad. Mi gewch glywed am anturiaethau’r Migneint ac Uwchafon gyda lwc yn Yr Herald Cymraeg dros y misoedd nesa!
- - - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),29ain Awst 2024 (dan y bennawd 'Dilyn Cwrs Afon')

Mae mistar ar fistar Mostyn medden nhw

Rai blynyddoedd yn ôl roeddwn wedi trefnu cael cwmni i dowlyd coed llarwydd (larch) ar gyrion un o warchodfeydd de Meirionnydd, er mwyn adfer coedwig dderw ar y safle. Cwmni arbenigol oedd hwn, yn llifio’r coed efo llaw a thynnu’r bonion allan efo ceffyl, er mwyn creu cyn lleied o lanast a phosib ar lawr y goedwig ac i fedru gweithio ar lethr serth. Roedden nhw wedyn yn llifio’r coed ar felin symudol -yn y fan a’r lle- a’r styllod newydd yn cael eu gosod fel cladin ar waliau estyniad newydd i adeilad ugain llath i ffwrdd.

Pleser pur oedd gwylio’r cob hardd a’i pherchennog yn gweithio, y ddau’n deall eu gilydd i’r dim, a boddhaol oedd gwella cyflwr y goedwig dderw, tra hefyd yn cael defnydd cynaliadwy o’r llarwydd a dorrwyd. Anodd cael deunyddiau mwy lleol na hynny ar gyfer joban adeiladu!

Cwmni arall oedd yn gweithio ar yr estyniad; criw hwyliog o adeiladwyr cydnerth a gwydn, ond un pnawn yn gwbl ddi-rybudd rhedodd un ohonyn nhw i ffwrdd gan floeddio a rhegi er digrifwch a dryswch i bawb arall... Roedd o wedi dod wyneb yn wyneb â phryf oedd wedi ei ddenu yno gan yr oglau coed wedi eu llifio, ac ar ôl i mi orffen chwerthin, mi eglurais wrtho nad oedd y creadur yn beryglus iddo fo, er mor ddychrynllyd ei olwg!

Mae dau enw ar hwn yn Saesneg: giant wood wasp ydi’r mwyaf cyffredin ohonyn nhw dwi’n meddwl, a Geiriadur yr Academi yn cynnig ‘cacynen y coed’. Ond nid wasp mohono, er fod y melyn a’r du yn amlwg iawn arno, nid yw’n gacynen o unrhyw fath. Un o deulu’r llifbryfed (sawflies) ydi o mewn gwirionedd ac mae ‘Llyfr Natur Iolo’ (Iolo Williams a Bethan Wyn Jones, 2007) yn cynnig llifbryf mawr y goedwig, neu corngynffon, fel enwau gwell o lawer. Greater horntail ydi’r ail enw yn yr iaith fain ar y pryfyn trawiadol yma. A hwythau dros fodfedd o hyd, a’r lliwiau’n fygythiol, does ryfedd fod gan bobl eu hofn nhw, yn enwedig o sylwi a’r y ‘corn’ sydd ar y gynffon hefyd! Mae’r prif lun yn dangos un benywaidd, ac mae ganddi hi ail bigyn ar ei thin, sy’n hirach ac yn edrych yn beryclach fyth!

Wyddodydd (ovipositor) ydi hwn, sef pigyn efo dannedd mân (sy’n rhoi’r llif yn enw’r teulu) er mwyn drilio a dodwy wyau mewn pren. Bydd y larfa yn cnoi twnneli trwy’r pren am ddwy flynedd a mwy cyn deor yn oedolyn ei hun i ail-ddechrau’r cylch rhyfeddol.

Er mor ddiniwed ydi’r corngynffon felly, roedd ei olwg yn ddigon i yrru’r adeiladwr druan ar ffo! Ond, mae mistar ar fistar Mostyn ‘ndoes... Tydi larfau’r llifbryf mawr ddim bob tro yn cyrraedd pen eu taith, gan fod pryfyn arall dychrynllyd yr olwg yn eu hela. 

Y tro hwn, wasp ydi hi. Yn yr ail lun mae cledd-gacynen neu sabre wasp. Un o’r cacwn ‘ichneumon’ neu gacwn parasitig -yn wir y mwyaf ohonyn nhw yng ngwledydd Prydain- ac er fod hon eto’n gwbl ddiniwed i bobl, mae ei chylch bywyd tipyn mwy arswydus. Mi welwch ei maint hi ar fy mawd i yn y llun- mae corff hon dros fodfedd o hyd hefyd, ond efo’r wyddodydd hir, mae’r fenyw yn mesur dwy fodfedd drawiadol iawn! Gall y gledd-gacynen arogli larfa corngynffon yn ddwfn yn y pren, ac mae’n tyllu twll newydd a gwthio’i wyddodydd hir i lawr i’r twnnal i ddodwy ŵy ar y larfa druan. 

Bydd cynrhonyn y gledd-gacynen wedyn yn bwyta larfa’r corngynffon o’r tu mewn, gan adael yr organau allweddol tan y diwedd er mwyn cadw ei fwyd yn fyw mor hir a phosib! 

Cofiwch, gall larfa cledd-gacynen fod yn damaid blasus i gnocell yn ei thro hefyd, a dyna sut mae’r byd yn troi. Tydi natur yn rhyfeddol? 

Coedwig gonwydd ydi cynefin naturiol y ddau bryf rhyfeddol yma, ond gallwch ddenu creaduriaid hardd fel y rhain trwy adael twmpathau o goed yn eich gardd ar gyfer bywyd gwyllt. Ewch ati os oes lle gennych.
- - - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),8fed Awst 2024 (dan y bennawd 'Pryfed Arswydus')

 

Cyfri' Glöynnod

Oes yna unrhyw beth yn well na rhannu eich diddordebau efo rhywun brwdfrydig tybed? Tydi fy nghroen i ddim digon trwchus i fod yn athro, ond mae’n hyfryd cael cyfle i rannu ychydig o wybodaeth o dro i dro on’d ydi. 

Mae ein merch ‘fengaf adra rhwng tymhorau prifysgol ar hyn o bryd a syndod braf yr wythnos dwytha oedd ei bod hi eisiau gwybod enwau glöynnod byw. A ninnau’n cael haf difrifol arall o ran y tywydd, doedd ei hamseru hi ddim yn arbennig o dda, ond feiddiwn i ddim taflu gormod o ddŵr oer ar ei huchelgais newydd! Trwy ryfedd wyrth roedd yn ddiwrnod sych (er nad yn arbennig o heulog, a’r tymheredd yn bendant ddim yn addawol) felly mi aethom ni am dro dros ginio i un o’r dolydd lleol.

Roedd yn amlwg wrth gyrraedd na fyddai’n rhestr ni yn un hir, a’r cymylau’n hel a bygwth glaw eto fyth. Ond roedd yn amlwg hefyd nad oedd ein siwrna’n wag. Uwchben y glaswellt hir oedd pedwar neu bump o löynnod duon, yn hedfan yn herciog ac aflonydd, yn ymddangos yn gyndyn iawn i lanio, felly mi aeth y fyfyrwraig ati’n syth i redeg ar eu hôl dan chwerthin, a chwifio rhwyd i geisio dal un. Doniol oedd yr olygfa am gyfnod, wrth iddi fethu pob ymgais, nes llwyddo a dathlu’n groch!

Rhoi’r glöyn wedyn yn ofalus mewn pot clir er mwyn cael archwilio. Gweirlöyn y glaw (ringlet, Aphantopus hyperantus) ydi’r glöyn ‘du’ yma; enw addas iawn, gan ei fod yn un o’r glöynnod sydd ar yr adain pan nad oes haul ac yn hedfan mewn glaw ysgafn hefyd, ei liw -brown tywyll mewn gwirionedd- yn cynhesu’n gynt na glöynnod gwynion mae’n debyg. Mae elfen ‘gweirlöyn’ ei enw’n disgrifio ei hoff gynefin, sef glaswelltir, a’i lindys yn bwyta gweiriau amrywiol. Cyfeirio at y cylchoedd ar ei adenydd mae’r enw Saesneg, ringlet, a’r rhain yn fwyaf amlwg o dan ei adenydd pan mae’n gorffwys, neu’n glanio ar flodyn ysgall neu fwyar duon i fwydo ar y neithdar.

Ar ôl rhyddhau’r pili-pala cyntaf yma, i ffwrdd â ni efo’r rhwyd eto yn awchus i ddysgu mwy! Glöyn arall sy’n rhannu’r cynefin yma, a’r gallu i hedfan pan nad yw’r haul yn tywynnu, ydi gweirlöyn y ddôl (meadow brown, Maniola jurtina), ac mi ddaliwyd un o’r rheiny ymhen hir a hwyr. Tynnu llun, astudio, trafod; ac yna rhyddhau’r creadur i fwrw ymlaen efo’i fywyd heb fwy o ymyrraeth. A ninnau yn ôl at ein gwaith a’n paneidiau aballu. Gobeithio cawn fynd eto!

Does gen i fawr o ddiddordeb mewn tennis. Ond dwi’n mwynhau bythefnos Wimbledon am fy mod yn cael darllen gyda’r nos heb deimlo’n anghymdeithasol, gan fod aelodau eraill y teulu’n dilyn y gemau yn ddyddiol. Un o’r llyfrau gafodd sylw oedd ‘Silent Earth’ gan Dave Goulson, sy’n gofnod brawychus iawn o’r dirywiad a fu yn amrywiaeth a niferoedd pryfetach o bob math, a’r cynefinoedd y maen nhw’n ddibynnu arnynt. Mae’r ystadegau yn wirioneddol ddychrynllyd, ond fel mae is-deitl y llyfr ‘Averting the insect apocalypse’ yn awgrymu, nid newyddion drwg yn unig sydd ganddo, gan fod chwarter ola’r llyfr yn rhannu syniadau ymarferol ar sut fedr llywodraethau ac asiantaethau ac unigolion fel chi a fi newid trywydd y byd ac anelu am ddyfodol gwyrddach, glanach a gwell! 

Hyd yma, bu’n flwyddyn sobor o sâl am löynnod byw, ac mae tywydd Meirionnydd yn parhau’n siomedig wrth i’r ysgrif yma fynd i’r wasg, ninnau bellach ynghanol Cyfrifiad Mawr y Glöynnod, neu’r ‘Big Butterfly Count’ blynyddol. Mae gennym ni hyd at ddydd Sul, 4ydd Awst i gymryd rhan yn yr arolwg pwysig yma.

Ewch i wefan butterfly-conservation.org i lawrlwytho taflen adnabod -yn Gymraeg, Saesneg, neu Gaeleg, a’r cwbl sydd angen ei wneud wedyn ydi gobeithio am diwrnod digon braf a dewis lleoliad i eistedd am chwarter awr yn nodi pa löynnod welwch chi, a’u niferoedd. Gallwch wneud hyn yn eich gardd, mewn parc, mewn cae, neu ar ben mynydd os hoffech. Yn wir, mae croeso i bawb wneud mwy nag un safle. Rhoi’r wybodaeth i’r wefan (neu ap ar y ffôn) a dyna ni, byddech chi wedi cyfrannu at ymchwil hir-dymor gwerthfawr iawn. Croeswn ein bysedd am haul rwan!
- - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),18fed Gorffennaf 2024

Adar o’r unlliw...

Os ydw i’n onest, wnes i ddim talu sylw i’r adar to a’r piod a’r titws mawr yn y parc; mae digon o’r rheiny adra! Gobeithio gweld adar gwahanol ydw i, felly i be’ a’i i wastraffu fy amser ar bethau mor gyffredin?

Rydw i yn Seoul, prifddinas De Corea, lle mae un o’n merched ni’n gweithio, ac wedi edrych ymlaen at gael blas ar fywyd gwyllt pen arall y byd. ‘Dwi ddim ond yma am bythefnos a phrin ydi’r cyfle i grwydro ymhell o’r ddinas fawr, felly dim ond blas fydd o.

Ar yr olwg gyntaf mae’n ymddangos yn ddinas ddigon tlawd o ran bywyd gwyllt -a pha ryfedd- mewn metropolis enfawr sy'n ymestyn am filltiroedd i bob cyfeiriad, ac er ei bod wedi tyfu ar lethrau wyth mynydd, mae'n concrete jungle go iawn! Ar y llaw arall, mae'r ddinas yn frith o safleoedd hanesyddol, a’r rhain yn cynnig cyfleoedd da i wylio ychydig o natur.

Ar ôl anwybyddu’r adar cyffredin yn y parciau, mi sylweddolais i un bore fod rhywbeth ddim yn tycio… Mae’r piod yma’n debyg iawn i'n piod ni, ond yn swnio ‘chydig yn wahanol; yn hytrach na’r swn cras rhinciog arferol, maen nhw’n swnio’n debycach i jac-do. Pioden y dwyrain (oriental magpie, Pica serica) ydi hwn, ac o edrych yn fanylach mae’r plu ar ei adenydd a’i gefn yn fwy glas ac yn hardd iawn. 

Dyma aderyn cenedlaethol Corea- un o’r ychydig bethau mae’r gogledd a’r de yn cytuno arno! Mae’n aderyn sy’n dod a lwc, a hwn ydi tylwyth teg y dannedd i blant bach y wlad!

Doedd rhywbeth ddim yn iawn am yr adar to ‘chwaith. Syndod a gwefr oedd sylwi mwya’ sydyn mae golfan y mynydd (tree sparrow, Passer montanus) oedden nhw. Aderyn prin iawn yng Nghymru, ond yn gyffredin yma.

Roedd yn rhaid edrych eto ar y titws mawr wedyn: Er fod ganddynt gân amrywiol iawn adra, roedd canu’r rhain yn wahanol eto ac mae’n debyg mae titw mawr y dwyrain sydd yma (oriental tit, Parus minor).

A dyna ddysgu gwers i mi beidio cymryd pethau cyffredin yn ganiataol!

Mae pyllau lilis dŵr ym mhob un o’r palasau hanesyddol, ac un math o was neidr yn amlwg yma. 

Gwesyn du a gwyn trawiadol: y picellwr brith (pied skimmer, Pseudothemis zonata). 

Gallwn wylio hwn yn patrolio’i filltir sgwâr am oriau, mae bron yn hypnotig, ond yn rhwystredig hefyd nad ydi o’n glanio byth, i mi gael tynnu llun!

Fel arall, tlawd iawn ydi’r casgliad o bryfetach, a’r amrywiaeth glöynnod byw, gwenyn a phryfed hofran yn enwedig o llwm ynghanol Seoul.

Adar bwlbwl clustwinau (brown-eared bulbils, Hypsipetes amaurotis) ydi’r adar eraill sy’n amlwg yn y ddinas, er ein bod wedi gweld ambell gopog (hoopoe, Upupa epops), pioden adeinlas (azure-winged magpie, Cyanopica cyana), a thurtur y dwyrain (eastern turtle dove, Streptopelia orientalis), ac ambell un arall ar y cyrion.  

Ond tomen sbwriel y ddinas ydi’r lle gorau i wylio bywyd gwyllt! I fod yn fanwl gywir, yr hen domen, sydd bellach wedi ei gorchuddio efo pridd a choed, a chynefinoedd blodeuog wedi eu creu ar y plateau llydan. Uwchben Afon Han mae Parc Haneul yn dipyn o baradwys! Efo dolydd blodau lliwgar fel cosmos, pabi coch, a glas yr ŷd (a bresych oddi-tanynt ar gyfer glöynnod gwynion) mae’r lle yn berwi efo pryfaid a gwenyn, cacwn a gweision neidr, ac yn werth yr ymdrech o ddringo elltydd a 425 o risiau i gyrraedd yma!

Er bod golygfeydd o’r metropolis i bob cyfeiriad, dyma’r unig le lle nad ydi sŵn traffig a choncrid yn teyrnasu! Mae sŵn y gwynt yn chwythu trwy weiriau tal a’r bwlbilod yn parablu wrth hel ffrwythau merys (mulberries); mae cnocell yn drwmio yn y cefndir a chriciedi’n canu grwndi o’r gwair ac o ganghennau’r coed. 

Ac i goroni’r cwbl, roedd gog yno hefyd. Welais i mohono (mae’n ddigon anodd gweld y gog adra tydi!) ond mae llond dwrn o wahanol gogau yma, ac hwn yn sicr efo ‘acen’ wahanol i’w ddeunod, felly pwy a ŵyr pa un oedd o! Fydda’i ddim yn cymryd yn ganiataol fyth eto fod adar o’r unlliw yn hedfan i’r unlle!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),27ain Mehefin 2024

Cerdyn Post o Seoul