Araf Deg Mae Mynd Ymhell

Bob tro mae unrhyw un yn fy holi am lwybrau ar warchodfa neu ar ochr mynydd, byddaf yn awgrymu mae’r ffordd orau i werthfawrogi unrhyw le ydi ‘yn araf’. Clywais y cwestiwn “faint o amser gymerith hi i gyrraedd y copa?” filoedd o weithiau. Rhywbeth fel hyn maen nhw’n gael yn ôl: 

Wel, mi fedri di roi dy ben i lawr a rhuthro yno mewn dwyawr os taw cyrraedd yno sy’n bwysig i ti... Ar y llaw arall, galli di fynd yn bwyllog, dow-dow a mwynhau’r olygfa, rhyfeddu at ddaeareg y lle, gwrando’r adar yn canu, a gwerthfawrogi’r amrywiaeth o flodau gwyllt o dy gwmpas.

Peidiwch a rhuthro am y copa!

Ar ddyddiau hir, araf, heb frys yn y byd, dwi wedi mwynhau uchafbwyntiau fydd yn aros efo fi am byth: fel gwylio iâr a cheiliog tinwen y garn yn erlid carlwm yn swnllyd dro ar ôl tro, rhwng meini sgri lle’r oedden nhw wedi nythu, a llwyddo (dros dro o leiaf) i warchod yr wyau neu’r cywion cuddiedig. Rydw i wedi bod yn ddigon ffodus i weld ffwlbart yn cario’i chnafon ifanc fesul un gerfydd sgrepan eu gwar i loches newydd, a chael y wefr o wylio ceiliog boda tinwen yn troi a throelli dan awyr las mewn dawns garwriaethol, yn denu iâr i ymuno efo fo o’r grug trwchus, a throsglwyddo bwyd iddi yn yr awyr. 

Anghofia’i fyth ychwaith sefyll ar Drwyn Maen Melyn yn synfyfyrio am Ynys Enlli (ddim yn bell o lun Angharad Tomos yn Yr Herald wythnos d’wytha) a chael andros o fraw wrth i golomennod ddod o du cefn i mi yn ddirybudd a’r gwynt dan eu hadennydd yn ffrwydro heibio’n swnllyd i darfu ar yr hedd. Eiliad wedyn- hebog tramor yn eu dilyn ar wib gan gymryd llwybr isel o nghwmpas i, a chodi mwya’ sydyn i daro colomen yn ei brest efo clep dwfn. Cauodd ei grafangau ar ei ysglyfaeth a disgyn i’r ddaear gerllaw ac mi sefais fel delw yn gwylio’r ddefod o bluo’r gloman druan.

Sŵn sy’n denu sylw weithiau wrth ymlwybro’n araf a distaw. Tra’n crwydro llwyfandir gogledd y Rhinogydd ryw dro, clywais sŵn crafu yn y grug ar lan pwll corsiog: gwas neidr glas oedd yn gwasgu ei hun allan o hollt yn hen groen ei larfa. Ond cyn i’w adenydd ymestyn, gorfod ceisio dianc yn drwsgl oddi wrth haid o forgrug oedd wedi dringo ar ei hyd ac yn benderfynol o’i ddatgymalu a’i gario’n ôl i’w nyth. Wrth bendroni a ddyliwn ymyrryd neu beidio, sylwi fy mod ynghanol deoriad mawr o weision neidr! Cannoedd o larfau mursen werdd wedi dringo bron pob brwynen allan o’r dŵr, a phob cam arall o’r metamorffosis gwyrthiol yn y golwg yno hefyd. Plisgyn gwag degau o larfau cynharach wedi glynnu ar yr hesg, y pryfaid ifanc wrthi’n deor ac eraill yn fregus newydd-anedig. Yn goron ar y cwbl, dwsinau o fursennod gloyw hardd yn hedfan blith-draphlith o nghwmpas, yn barod i ganfod cymar ac ail-gychwyn y cylch rhyfeddol. Pnawn cofiadwy iawn, ac yno fues i’n hir; wnes i ddim cyrraedd pendraw gwreiddiol y daith y diwrnod hwnnw! 

Dro arall, yng Nghwm Cau ar lethrau Cadair Idris, clywed swn gwichian o ardal redynnog a mynd ar fy mhedwar i ganfod nifer o chwilod oren-a-du trawiadol yn brysur dyllu twll yn y pridd o amgylch corff llŷg. Dyma’r chwilen gladdu -saxton beetle- creadur sy’n medru arogli llygod ac adar meirwon, wedyn yn eu claddu ac yn dodwy wyau ar y celanedd, fydd yn fwyd i’w larfâu nhw. Roedd y chwilod yn berwi efo pryfed gwiddon bach ar eu cefnau, ond er gwylio’r claddu yn hir, wyddwn i ddim hyd heddiw be’ oedd yn gwichian!

Ia, yn araf deg mae mynd ymhell. Araf bach mae dal iâr hefyd medden nhw. A gweld ceiliog. Mwynhewch y crwydro hamddenol.

Sêr y lamp gwyfynnod. Chwilen gladdu; pryf sgorpion; cacynen barasitig; tarianbryf pigog.

Mi addewais adrodd ‘nôl ar fy ail gynnig ar osod y lamp gwyfynnod ddechrau’r mis: Un o’r chwilod claddu oedd yr uchafbwynt y bore hwnnw, a dyna ysgogodd yr atgofion uchod. 

tinwen y garn      wheatear
carlwm      stoat
ffwlbart      polecat
boda tinwen      hen harrier
hebog tramor      peregrine falcon
gwas neidr glas      common hawker dragonfly
mursen werdd      emerald damselfy
chwilen gladdu      sexton beetle

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)28ain Medi 2023.

'Trysori arafwch' roddwyd fel pennawd gan y golygydd.

 

Dal gwyfynod

Tri-deg mlynedd yn ôl ‘roeddwn yn beiriannydd yn Atomfa Trawsfynydd, yn gwylio’r cloc a chyfri’r oriau ar shifftiau nos hir. Erbyn hynny, roedd y ddau adweithydd wedi eu diffodd a’r prysurdeb arferol wedi gostegu, y gorchwylion dyddiol yn llai beichus ac o’r herwydd roedd amser yn llusgo’n arw rhwng machlud a chodiad haul! Un o’r pethau fyddwn yn wneud rhag diflasu’n llwyr ar adegau felly fyddai treulio ambell egwyl yn crwydro’r adeiladau ac agor ffenestri. Doedd pwerdai ddim yn rhoi fawr o ystyriaeth i arbed trydan a diffodd goleuadau ar ddechrau’r nawdegau, felly roedd y lle yn oleuadau llachar bedair awr ar hugain y dydd. 

O adael ambell ffenest yn gilagored -mewn lleoliadau penodol- ar ddechrau shifft, gallwn wedyn grwydro eto fel oedd y dydd yn gwawrio, yn ôl i’r llefydd hynny i weld pa wyfynod (moths) oedd wedi mentro i mewn i glwydo. 

Gwyfynod fel yr emrallt mawr (large emerald), yn lliw gwyrdd golau hyfryd, a rhes o doeau-bach goleuach ar draws yr adain fel pwythau sidan i’w dal at ei gilydd; y gem pres gloyw (burnished brass) a’i adenydd yn rhesi euraidd neu’n wyrdd metalig, yn dibynnu ar ongl y goleuni arnyn nhw. Neu’r gwyfyn llenni crychlyd (angle shades) a’i siap unigryw a dau driongl haenog, lliw khaki a phinc budr ar ganol y blaen adenydd yn creu croes amlwg iawn pan mae’n gorffwys. 

Siom oedd yn fy nisgwyl yn aml wrth gymowta fel hyn, a dim ond ambell i wyfyn brown di-sylw wedi dod i’r fei, ond yn achlysurol roedd yr helfa’n cynnwys rhai trawiadol iawn, fel y blaen brigyn (buff tip) -ei enw Cymraeg yn disgrifio sut mae o’n dynwared yn gelfydd iawn cangen wedi torri er mwyn osgoi cael ei fwyta, neu’r ermin gwyn (white ermine) fel aelod o lys y tywysogion, yn torri cyt yn ei glogyn ffwr claer-wyn.  Creaduriaid dirgel ag enwau gwych a ysgogodd awydd ynof fi i ddeall mwy am fywyd gwyllt fy mro.

Pan gauodd yr atomfa mi ges i gyfle i newid cyfeiriad a dilyn fy niddordeb mewn byd natur a gyrfa newydd yn y maes hwnnw, a chael defnyddio offer pwrpasol fel lampau gwyfyn i’w denu at oleuadau cryf neu uwch-fioled, a pheromonau i ddenu gwyfynod sy’n hedfan liw dydd. O gymharu a ffenestri, mae cael moth-trap, fel y’i gelwir, fel cael dyrchafiad i chwarae mewn cynghrair uwch, a llwyth o wyfynod yn cael eu dennu i un lle, a’u dal yno tan y bore. 

Gwalch-wyfyn heboglys a'i lyndys; y lamp yn yr ardd; ac un o'r plant yn helpu cofnodi

Ac am amrywiaeth gwych! Oes, mae dal angen palu trwy ddwsinau o bethau-bach-brown weithiau, pob un yn edrych fel ei gilydd, ond mae’n werth yr ymdrech er mwyn canfod y divas lliwgar yn eu mysg. Gwalch-wyfyn helyglys (elephant hawkmoth) er enghraifft, sy’n llawn mor brydferth ag unrhyw löyn byw, ei liwiau’n fy atgoffa o goesyn rhiwbob -rhyw frown/wyrdd a phinc bendigedig. Mae lindysyn hwn yn edrych yn hynod hefyd, yn drwch bawd ar ei anterth, pigyn dychrynllyd yr olwg, a llygaid ffug i roi braw i adar! On’d ydi Natur yn wych!

Er fod lamp gwyfynod da iawn acw gen’ i (cynllun Robinson: bwced mawr crwn efo golau cryf mewn twmffat ar ei ben) tydw i ddim yn ei ddefnyddio hanner digon. Roedd yn bleser rheolaidd pan oedd y plant yn ifanc a llawn brwdfrydedd. Pawb yn ysu i godi’r ceuad yn y bore a methu’n glir ag aros i weld pa drysorau oedd wedi eu dennu iddo dros nos; fel yr hir-ddisgwyl cynhyrfus, cyffrous cyn agor parseli ar fore’r nadolig! Hwyl wedyn wrth ryddhau bob un yn ofalus mewn llwyn, neu adael iddyn nhw hedfan o flaen bys i ganfod lloches eu hunain am y diwrnod.

Unwaith yn unig eleni dwi wedi ei osod yn yr ardd acw -y tywydd anwadal sy’n cael y bai yr haf hwn- ac ychydig iawn o uchafbwyntiau gafwyd. Braidd yn hwyr yn y tymor ydi hi rwan, er inni gael nosweithiau braf a chynnes o’r diwedd, ond mae’r lleuad dal yn rhy olau ar hyn o bryd. Efallai y rho’i gynnig arni at ddiwedd yr wythnos, ac adrodd ‘nôl y tro nesa’.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)7fed Medi 2023