Tyfu eirin ar y mynydd

Ar ôl cadarnhau y llynedd fod y goeden eirin Ddynbych ddim yn hunan-ffrwythlon 700 troedfedd uwchben lefel y môr, mi brynais goeden eirin arall dros y gaeaf.

Mae'n rhaid fy mod i'n mwynhau cosbi fy hun, neu'n wirion neu rywbeth, oherwydd yn hytrach na phrynu coeden eirin hawdd a dibynadwy -victoria, er enghraifft- dwi wedi prynu eirinen werdd; greengage. (Dwi wrth fy modd efo eirin gwyrdd, ac yn prynu fesul tunnell ar yr achlysuron prin y gwelai nhw ar werth mewn siop neu farchnad).   Reine Claude Vraie ydi enw hon, ar foncyff lled-fychan, semi-dwarf, a dwi wedi ei phlannu hi mewn pot mawr oherwydd diffyg lle yn y ddaear yma. Ffrwyth ardaloedd deheuol cynnes ydi eirin gwyrdd mewn gwirionedd, felly dwi ddim yn siwr be' i'w ddisgwyl!

Beth bynnag, ar ôl mwynhau tair wythnos o dywydd braf a chynnes ym mis Mawrth eleni, mae'r Ddinbych wedi cael ei themptio i flodeuo yn fuan, ac erbyn heddiw mae mwy o flodau arni na welais i erioed o'r blaen.

Blodau ac eira ar ganghennau'r Eirinen Ddinbych. Diwrnod olaf Mawrth 2022

Haul llwynog oedd o, ac wrth gwrs, mae'r tywydd wedi troi yn wlyb ac oer fel oedd y blodau yn agor. Typical! Cyn hynny, cafwyd tair wythnos o brysurdeb cacwn a gwenyn a phryfaid yn yr ardd, ond mwya' sydyn, mae'r peillwyr wedi diflannu ar yr union adeg yr oedd eu hangen! Amseru gwael.

Mae'r eirinen werdd yn blodeuo rwan hefyd, yn ei gwanwyn cynta' hi yma, sy'n rhoi hyder i mi y daw hon yn gymar peillio da i'r Ddinbych, ond pryder hefyd ei bod hithau'n blodeuo'n rhy gynnar o lawer i fyny'n fan hyn, ar ochr y mynydd!

Blodau eirin gwyrdd, yn y glaw

 

Er mwyn profi'r angen am groes beillio y llynedd, roeddwn i wedi torri cangen flodeuog oddi ar goeden damson sy'n tyfu'n wyllt rai milltiroedd i ffwrdd, a'i rhoi mewn jwg o ddŵr o dan ganghennau'r Ddinbych. 

Bu hynny'n llwyddiant, fel dwi wedi adrodd mewn dau bost ym mis Awst llynedd, ac felly, i geisio manteiso ar y berthynas honno bob blwyddyn, mi godais ddarn o dyfiant oedd yn codi o wreiddyn y goeden wyllt dros y gaeaf, a'i dyfu ymlaen mewn pot yn yr ardd.

Does yna ddim golwg o flagur blodau ar y damson hyd yma, ond sucker gwyllt oedd honno, ac mae hi'n buddsoddi ei hegni i wneud gwreiddiau newydd eleni gobeithio.

 

Ond gyda lwc, mi fydd tair coeden eirin yma yn y blynyddoedd i ddod, a'r rheiny -gobeithio- yn peillio eu gilydd i roi cnydau o eirin mawr Dinbych; eirin bach gwyrdd; a damsons. Daliwn i gredu!

 

Wythnos y Rhandiroedd

Mae hi wedi bod yn Wythnos y Rhandiroedd medden' nhw... wel, gweld ein prif weinidog Mark Drakeford yn trydar amdano wnes i a deud y gwir.

Da 'di Drakeford 'de. Mae o'n gymeriad digon hoffus. 

Ydi, mae o'n unoliaethwr Prydeinig difrifol yn anffodus (cym'on: plaid lafur 'dio wedi'r cwbwl!); ond yn boblogaidd iawn serch hynny, am arwain Cymru ar hyd llwybr culach a challach na Lloegr Fawr yn ystod Gofid Covid. Ac am ddweud fod Boris Johnson 'really, really is awful'!

Roedd y rhaglen ddogfen 'Prif Weinidog Mewn Pandemig' ar S4C yn y gwanwyn, yn rhoi portread o was cyhoeddus cydwybodol ac annwyl, â'i draed ar y ddaear. 

 Ta waeth am hynny, mwydro am randiroedd oeddwn i, am wn i.

Dwi wedi rhoi'r gorau i'r rhandir ers pum mlynedd, ond yn dal i dyfu bwyd yn yr ardd gefn. Braidd yn fach yd'r ardd, a dyna pam gymris i randir, ond mi fethais ei dal hi ymhob man. Roedd jyglo rhwng dau le yn ormod, ac roedd tir rhandiroedd Stiniog yn dorcalonnus. Fel cors yn y glaw; fel concrit yn yr haul!

Llwyddiannau mwya'r ardd eleni: 

mwyar cochion (loganberry, wedi ei phlannu yn y ddaear o'r diwedd ac yn mwynhau ei lle); pys a ffa (hoff iawn o'r holl law yn Stiniog); tomatos indigo cherry (cnwd da, ffrwythau deniadol, blasus).

Ffrwythau duon: tomatos indigo cherry a chilis duon Hwngari, yn y tŷ gwydr

Hefyd, am y tro cynta' erioed -er dwi ddim isio'u jinxio nhw- mae 5 ffrwyth wedi aros ar y goeden eirin Dinbych, a thyfu i faint da. Maen nhw angen aeddfedu rwan felly dwi'n croesi fy mysedd. Dwi wedi cwyno mwy am y goeden yma nag unrhyw beth arall yn yr ardd! Mae hi yma ers tua 9 mlynedd a heb gynhyrchu un ffrwyth erioed. Mae'r label yn dweud ei bod hi'n hunan-beillio, ac mae'r feithrinfa dyfodd hi wedi ein sicrhau bod hynny'n wir a bod angen amynedd... Esu, alli di ddeud hynna eto gyfaill! 

Eleni, mi wnes i arbrofi trwy dorri darn o gangen oddi ar goeden eirin gwyllt o safle yn fy ngwaith -cangen oedd yn llawn blodau- a'i rhoi hi mewn dŵr o dan yr eirinen Ddinbych. 

Bob blwyddyn, mae ffrwythau yn cnapio ar y goeden ond yn disgyn cyn cyrraedd maint marblis tua diwedd mis Mai.

Eleni, mae 5 ffrwyth oedd agosaf at y gangen eirin gwyllt yn dal i dyfu, gan brofi, dwi'n meddwl, yr angen i groes-beillio efo coeden arall!

[Saga'r Eirin- swnian 'nôl yn 2016]

Siomedigaethau mwyaf yr ardd eleni:

tatws newydd (cnwd bach); ceirios (dim un!); tomatos galina (addewid gwag o gnwd cynnar iawn mewn hinsawdd oer, a'r hadau yn ddrud iawn gan gwmni o Gymru sydd wedi siomi yn y gorffennol hefyd).

Ond yn siom mwyaf oedd gweld y mefus yn gwneud cystal, a mwy nag erioed yn cochi'n braf, wedyn rhoi rhwydi drostyn nhw ar ôl colli ambell un, dim ond i ganfod -yn rhy hwyr- nad adar oedd y lladron, ond llygod! Ychydig iawn gawson ni yn y diwedd, a bron dim gwsberins am yr un rheswm.

*$%*#!  

Mae ein hagwedd elusengar tuag at bethau sy'n rhannu ein bwyd ni wedi erydu braidd ar hyn o bryd. Ond, tydi 'fory heb ei gyffwrdd, ac mi ddaw gwanwyn eto'r flwyddyn nesa, felly daliwn i gredu. 

Er nad oes gennym randir!

Y lluarth (gardd lysiau) eleni

13. Eirinen Ddinbych

C. Tatws newydd yn wreiddiol, brocoli piws a bresych deiliog at y gaeaf rwan

B. India corn, courgette, pwmpen (dan blastig)

A. Pys, salad, ffa dringo

CH. Ffa melyn (broad)- cennin i ddilyn yn fuan

11. Mwyar cochion, mafon, marchysgall (globe artichoke)

x. radish, betys, moron (dan garthen i warchod rhag bryfaid)

(Y rhifau a'r llythrennau yn dod o gynllun yr ardd, ond doedd gwely x ddim yno bryd hynny)

Dim Eirin

Blwyddyn arall heb eirin.

Dim eirin Dinbych. Dim damsons gwyllt. Dim eirin tagu.

Mae pen draw i amynedd pawb, ac mae'r goeden eirin Dinbych yn yr ardd gefn yn agosáu at y last chance saloon. Mi flodeuodd hi eto eleni, ond ddaeth dim ffrwythau. Bosib iawn mae'r cyfnod oer adeg blodeuo achosodd y methiant, ond roedd gwenyn yn sicr wedi bod yn peillio arni. Bosib nad ydi'r goeden yn fodlon yn ei lle; rhy agored i wynt efallai.

Neu gall fod yr impiad a'r meithrin gwreiddiol yn sâl... dwn 'im.

Ar ôl blynyddoedd heb gynhyrchu, o'n i'n poeni digon amdani llynedd i ffonio'r feithrinfa sy'n impio a thyfu a gwerthu coed eirin Dinbych, i holi am gyngor.

"Rho flwyddyn/ddwy arall iddi" medda hwnnw. Mi fysa fo bysa!

Ta waeth, roedd y goeden wedi rhoi tua tair troedfedd o dyfiant newydd ar bob cangen eleni (awgrym bod y lleoliad yn addas?) ac yn datblygu'n hen beth blêr a heglog.

Dwi wedi ei thocio hi ddiwedd Gorffennaf, gan dorri'r prif fonyn er mwyn agor y canol, ac wedi lleihau hyd y tyfiant newydd i'w hanner.

Dwi wedi clirio popeth oedd yn tyfu o gwmpas ei bôn hi hefyd gan obeithio bod y cyfuniad -efo chydig o fwydo a thendans y gwanwyn nesa'- yn arwain at goeden mwy bodlon, a pherchnogion mwy bodlon hefyd.

Neu bydd y llif yn dod allan. Fe'i rhybuddwyd!

Hud a lledr

Mi ges i gyfle i hel ychydig o eirin gwyllt wythnos yn ol, a hynny am y tro cyntaf ers tua 4 blynedd, oherwydd hafau hesb yn y safleoedd arferol. Damsons ydyn nhw; rhai melys, hyfryd, ar goeden wedi tyfu trwy wal gardd allan i'r gwyllt.

Wrth gwrs mi wnes i  rywfaint o jam, fel arfer, ond o'n i isio rhoi cynnig ar be mae rhai yn alw'n 'fruit leather' hefyd. 

A dyma fo:

Dilyn rysait Pam Corbin -guru jam criw River Cottage- wnes i. Berwi pwys o eirin, pwys o afalau Enlli, a'i wasgu trwy ridyll. Ychwanegu me^l, a'i roi yn y popdy ar wres isel iawn am ORIAU!

Ia. Mae o'n ddigon blasus, ond dim ond un o'r plant sy'n ei fwynhau, a'r ddwy arall yn troi eu trwynau. Wna'i o eto? Efallai. Mae'n werth trio pob peth un waith o leiaf tydi.

Cais rwan: diolch i'r rhai ohonoch sy'n gyrru sylwadau. Maen nhw'n werthfawr iawn. Ond mae'r gweddill ohonoch yn swil ofnadwy!

Be' am yrru gair i gynnig enw Cymraeg addas ar gyfer 'fruit leather'? Dwi ddim yn hoff o'r term 'lledr i ddisgrifio rhywbeth blasus i'w fwyta! Be' fysa'n ddisgrifiad gwell?

Dwi'n edrych ymlaen i glywed gennych! Diolch.

Yn y mynydd mae'r gerddinen

Mae 'di bod yn flwyddyn ddifrifol am ffrwythau coed yma. O'i gymharu efo'r llynedd, oedd yn flwyddyn ryfeddol. Dwi'n ailadrodd efallai, ond dim ond un afal ddaeth ar y goeden Enlli; dim un ar y croen mochyn; dim un eirinen Ddinbych; a dim ond dyrnaid o geirios.

Yn y gwyllt, mae'r eirin (damsons) gwyllt; eirin tagu; afalau surion; ysgawen; a chnau cyll wedi bod yn reit dlawd. Ond mae un ffrwyth sy'n groes i bob dim arall yn yr ardal hon eleni, sef criafol. Aeron cochion y gerddinen, neu'r goeden griafol. Coeden fynydd, sy'n hardd yn y gwanwyn efo'i blodau, ac yn hardd wedyn, pan mae'n drwm o ffrwythau. Wedi arfer gorfod dygymod a thywydd gwaeth na llawr gwlad, felly bosib fod yr oerfel a rwystrodd beillio coed eraill heb effeithio cymaint arni?

 Deg munud gymrodd i hel dau bwys. Mi faswn wedi medru dod adra efo hanner can pwys taswn i eisio.

 Wedi berwi'r ffrwyth -efo tua hanner pwys o afalau surion wedi eu torri, ar gyfer y pectin- dyma hidlo'r hylif pinc o'r trwyth. Dwi ddim yn un i gymryd sylw o'r cyngor i beidio gwasgu rhag gwneud y jeli'n gymylog. Gwneud hwn i'w fwyta ydw i; ddim i'w arddangos, felly pan mae'n ddigon oer, dwi'n gwasgu a godro pob diferyn ohono! Mae yn werth prynu bagiau mwslin da, ond dwi ddim isio gwario ar declynnau crand i hongian y bag aballu. Dim ond bachyn o dan gadair sydd angen!

Union litr ges i y tro 'ma, felly ychwanegu 800g o siwgr, a berwi'n ffyrnig am ddeg munud. Saith o botiau bach yn hen ddigon inni gael rhai yn y cwpwrdd a rhai i'w rhannu.

Tydi o ddim yn stwff i'w fwyta ar dost, am fod blas braidd yn chwerw arno sy' ddim at dant pawb, ond mae o'n dda efo cig oer a chaws.

 Nid ein bod wedi mynd heb bethau melys chwaith...
Y Fechan (a'r Pobydd) wedi gwneud cacenna' gri.







A'r Pry' Llyfr wedi arbrofi efo cacenna' bach, a hufen a siocled.







Hyfryd iawn ar ddiwrnod gwlyb a gwyntog.

 Dyfynnu: 

O  'Cân y Medd'- Dafydd Iwan ac Ar Log. (Geiriau T. Gwynn Jones)

Yn y mynydd mae'r gerddinen,  yn y mynydd mae'r eithinen,
yng nghwpanau'r grug a hwythau,  haul ac awel dry yn ffrwythau.