Tyfu bwyd, hel fy nhamaid, a'r byd o nghwmpas i, 700 troedfedd uwchben lefel y môr.

9.4.22

Trwyn yn y cafn

Dwi wedi bod isio pwll erioed. Ar gyfer gweision neidr yn fwy na llyffaint aballu. Ond does dim lle yma. Yn sicr, dim digon o le gwastad i dyllu pwll naturiol.

Felly mi wnaethon ni greu rhyw fath o bwll, mewn cafn gwartheg o'r co-op ffarmwrs yn Llanrwst, ar ôl codi'r clo cyntaf yn 2020. 

Ew, roedd o'n edrych yn dda..!

 

 Buddsodwyd mewn pedwar planhigyn a photiau pwrpasol:

Saethlys -Sagittaria i ddarparu tyfiant sy'n codi o'r dŵr. Pwysig iawn i weision neidr.

Lili'r dŵr eddïog -Nymphoides. Dail bach ar wyneb y dŵr a blodau bach melyn.

Sgorpionllys (neu nad-fi'n-angof) -Myosotis.  Cwmwl o flodau mân, glas.

Dail croen oren -Houttuynia. Wedi prynu hwn ar ôl ymweliad â gardd yr Agroforestry Research Trust. Cafodd ei ddisgrifio fel perlysieuyn sy'n dda efo pysgod, ond sydd hefyd yn wych i leddfu clwy'r gwair. Ond da chi peidiwch a phlannu hwn yn y ddaear, gan ei fod yn achosi problemau ymledol mewn rhai amodau.

Ond buan iawn aeth pethau i'r gwellt. Planhigion yn marw. Malwod dŵr yn marw. Am ryw reswm, roedd waliau metal y cafn yn gollwng llwyth o bowdwr gwyn i'r dŵr, a hwnnw -oeddwn i'n dyfalu- yn newid ei ansawdd neu'n ei lygru. 

Erbyn mis Medi, roedd y planhigion unai wedi marw neu ddim yn iach o gwbl, ac algau afiach oedd prif nodwedd y pwll :(

Y camgymeriad wnes i mae'n debyg oedd rhoi blociau concrit yn y cafn er mwyn codi uchder rhai o'r planhigion yn y dŵr. Mae'n amlwg rwan wrth gwrs, ond ar y pryd wnes i ddim meddwl am eiliad fod y sment sydd yn y blocs yn mynd i adweithio efo'r metel, ond dyna, mae'n debyg, oedd ar fai. Hyd yn oed ar ôl gwaredu'r blociau, wnaeth pethau ddim gwella, a digon truenus yr olwg oedd y pwll trwy 2021, er inni brynu planhigion newydd, yn enwedig rhai i gynyddu'r ocsigen.

Y powdwr gwyn yn amlwg ar y waliau, ac ar wely'r cafn

Tydi'r cafnau yma ddim yn bethau rhad iawn, ond yn amlwg roedd rhaid cael un arall os oeddwn eisiau pwll o unrhyw fath yma. Felly erbyn hyn, mae'r cafn gwreiddiol wedi ei addasu a'i symud, ac yn cynnal meryswydden (medlar) a choeden glesin (quince), yn ogystal â rhosyn mynydd. Gwnaed lle iddo trwy roi'r biniau a'r bocsys ail-gylchu y tu allan i'r giât, rhywbeth y dylid fod wedi gwneud ers talwm, ac mae'r llwyfan bach yn edrych llawer gwell ers gwneud.



 

Prynwyd cafn newydd ddechrau Ebrill eleni, am £108, er mwyn rhoi cynnig arall ar greu pwll. 

 Mae o wedi llenwi ar ôl deuddydd o law.

Mi awn ni dow-dow i edrych am blanhigion wrth i'r tywydd gynhesu eto, a gawn ni weld sut hwyl gawn ni arni tro 'ma!


7.4.22

Tyfu eirin ar y mynydd

Ar ôl cadarnhau y llynedd fod y goeden eirin Ddynbych ddim yn hunan-ffrwythlon 700 troedfedd uwchben lefel y môr, mi brynais goeden eirin arall dros y gaeaf.

Mae'n rhaid fy mod i'n mwynhau cosbi fy hun, neu'n wirion neu rywbeth, oherwydd yn hytrach na phrynu coeden eirin hawdd a dibynadwy -victoria, er enghraifft- dwi wedi prynu eirinen werdd; greengage. (Dwi wrth fy modd efo eirin gwyrdd, ac yn prynu fesul tunnell ar yr achlysuron prin y gwelai nhw ar werth mewn siop neu farchnad).   Reine Claude Vraie ydi enw hon, ar foncyff lled-fychan, semi-dwarf, a dwi wedi ei phlannu hi mewn pot mawr oherwydd diffyg lle yn y ddaear yma. Ffrwyth ardaloedd deheuol cynnes ydi eirin gwyrdd mewn gwirionedd, felly dwi ddim yn siwr be' i'w ddisgwyl!

Beth bynnag, ar ôl mwynhau tair wythnos o dywydd braf a chynnes ym mis Mawrth eleni, mae'r Ddinbych wedi cael ei themptio i flodeuo yn fuan, ac erbyn heddiw mae mwy o flodau arni na welais i erioed o'r blaen.

Blodau ac eira ar ganghennau'r Eirinen Ddinbych. Diwrnod olaf Mawrth 2022
Haul llwynog oedd o, ac wrth gwrs, mae'r tywydd wedi troi yn wlyb ac oer fel oedd y blodau yn agor. Typical! Cyn hynny, cafwyd tair wythnos o brysurdeb cacwn a gwenyn a phryfaid yn yr ardd, ond mwya' sydyn, mae'r peillwyr wedi diflannu ar yr union adeg yr oedd eu hangen! Amseru gwael.

Mae'r eirinen werdd yn blodeuo rwan hefyd, yn ei gwanwyn cynta' hi yma, sy'n rhoi hyder i mi y daw hon yn gymar peillio da i'r Ddinbych, ond pryder hefyd ei bod hithau'n blodeuo'n rhy gynnar o lawer i fyny'n fan hyn, ar ochr y mynydd!

Blodau eirin gwyrdd, yn y glaw

 

Er mwyn profi'r angen am groes beillio y llynedd, roeddwn i wedi torri cangen flodeuog oddi ar goeden damson sy'n tyfu'n wyllt rai milltiroedd i ffwrdd, a'i rhoi mewn jwg o ddŵr o dan ganghennau'r Ddinbych. 

Bu hynny'n llwyddiant, fel dwi wedi adrodd mewn dau bost ym mis Awst llynedd, ac felly, i geisio manteiso ar y berthynas honno bob blwyddyn, mi godais ddarn o dyfiant oedd yn codi o wreiddyn y goeden wyllt dros y gaeaf, a'i dyfu ymlaen mewn pot yn yr ardd.

Does yna ddim golwg o flagur blodau ar y damson hyd yma, ond sucker gwyllt oedd honno, ac mae hi'n buddsoddi ei hegni i wneud gwreiddiau newydd eleni gobeithio.

 

Ond gyda lwc, mi fydd tair coeden eirin yma yn y blynyddoedd i ddod, a'r rheiny -gobeithio- yn peillio eu gilydd i roi cnydau o eirin mawr Dinbych; eirin bach gwyrdd; a damsons. Daliwn i gredu!


 

28.3.22

Crwydro Ceunant Llennyrch

Bob dydd rwan, mae arwyddion y gwanwyn yn codi’n calonnau, felly be well na chrwydro un o Warchodfeydd Natur Cenedlaethol ein hardal? Mae digon o ddewis o lwybrau yn y ceunant yma, ar y ddwy ochr i’r afon: gallwch ddechrau o’r ffordd fawr ger pwerdy Maentwrog, neu ddod ar i lawr o argae Llyn Traws. Ond cylchdaith fer ar ochr Maentwrog y ceunant sydd dan sylw y tro hwn.

Ychydig uwchben fferm Felenrhyd Fach, mae safle parcio i lond dwrn o geir. Cerddwch o fanno i fyny’r allt am ganllath a hanner, a gadael y ffordd trwy’r giât mochyn ar y dde. Yna i lawr ar waelod y cae mae giât i mewn i Warchodfa Ceunant Llennyrch, ac mi gewch wybodaeth am y safle ar arwydd yn fan hyn.


Ddiwedd Chwefror, roedd y coed derw dal yn foel, ond roedd robin goch yno i’n croesawu efo cân fer, a theulu o ditws cynffon hir yn gweithio’u ffordd trwy’r brigau uchaf, gan symud o gangen i gangen yn chwilio am bryfaid a pharablu’n brysur ymysg eu gilydd wrth fynd.

Dilynwch y llwybr gan droi i’r chwith yn fuan. Mae llwybr da dan draed yn y rhan yma, a phont bren hir i hwyluso croesi nant mewn hafn dwfn yn hawdd. Ar bob ochr i’r llwybr mae coed llus yn drwch, ond y rhain hefyd yn ddi-ddail am ychydig wythnosau eto.


Cawn gip o brif atyniad y ceunant bob hyn a hyn trwy’r coed, a swn y Rhaeadr Ddu yn cynyddu wrth i ni fynd yn nes. Mae grisiau cerrig a grisiau derw wedi eu gosod yn y llethr er mwyn ei gwneud yn haws i’r rhai sydd am fentro, gyrraedd glan yr afon wrth bwll dwfn y Rhaeadr Ddu. Gofal pia hi! Byddwch yn ofalus wrth fentro i lawr y grisiau serth, ond yn bwysicach fyth, cymrwch bwyll ar y cerrig llyfn ar lan y dŵr, gan gofio y gall y llif gynyddu’n gyflym os ydyn nhw’n gollwng dŵr o’r llyn uwchben.

P’run ai ewch chi lawr at y graean wrth droed y pistyll, neu’n mwynhau’r olygfa o bellter diogel ar y llechwedd, mae grym y rhaeadr yn wefreiddiol! Mewn llif mi fyddwch yn gweld -a theimlo’r lleithder yn yr aer wrth i’r afon fyrlymu’n wyllt dros y graig a chwalu’n filiynau o ddafnau dŵr mân sy’n llenwi’r aer. Pan mae’r coed derw yn llawn dail, mae’r goedwig fel nenfwd i gadw’r lleithder yma yn y ceunant, a dyna pam fod y safle yma ymysg y lleoliadau mwayf cyfoethog ei mwsoglau yng Nghymru, nifer ohonyn nhw’n brin iawn. Dyma un o goedwigoedd glaw -rainforest- Cymru.

Mae arwydd y Warchodfa -safle sy'n un o nifer yng ngofal Cyfoeth Naturiol Cymru yn lleol- yn dweud bod 230 rhywogaeth o fwsoglau a llysiau'r afu yma. Yn ogystal mae dau gant a hanner gwahanol fath o gen (lichens) i'w cael yma hefyd, yn arwydd o aer clir yr ardal hon.

Pan oeddwn yn fy arddegau, mi ddois yma am dro efo 'nhad a dod oddi yno yn siomedig fod cyn lleied o adar a 'bywyd gwyllt' amlwg yno; gwarchodfa dwy-a-dime oedd hi yn fy marn anaeddfed i bryd hynny. Dwi'n deall bellach nad y pethau amlwg sy'n bwysig yno, ac yn gwerthfawrogi gogoniant y warchodfa fel un o'n llefydd gwirioneddol wyllt olaf ni yng Nghymru...

Oddi yma, rydym yn parhau tuag i fyny ac yn dilyn y llwybr at ymyl y ceunant unwaith eto. Tu hwnt i’r rhwystrau diogelwch mae olion Pont Llennyrch. Safle trawiadol a ddewiswyd fel man croesi oherwydd fod y graig ar y lan ogleddol yn cynnig sylfaen ardderchog i’r bont, ac felly dim ond ar un ochr y bu’n rhaid adeiladu pentan o gerrig. Disgynnodd y bont i’r ceunant tua chanol y ganrif ddiwethaf, a’r union ddyddiad yn ansicr*, ond mi fydd raid i chi gymryd fy ngair i, gan na feiddiwn i awgrymu eich bod yn anwybyddu rhwystrau diogelwch a mynd yn rhy agos at ymyl y ceunant!

Pentan Pont Llennyrch

Er bod modd dilyn llwybrau eraill, mae’n cylch ni yn golygu troi tua’r gogledd ac allan o’r Warchodfa, ac mae’n werth oedi i edmygu’r giât newydd a osodwyd yn ddiweddar dan ofal Graham a Gareth sy'n rheoli'r Warchodfa. Dylunwyd hi i adlewychu elfennau’r Warchodfa: y mynyddoedd yn gefndir, dail derw a mes, a’r Rhaeadr ddu yn tasgu yn y canol.


Mae’r llwybr yn dilyn wal gerrig tua’r gorllewin yn ôl i gyfeiriad cychwyn y daith. Mae’n wlyb dan draed mewn mannau, ac o’r herwydd roedd digon o grifft llyffant i’w weld yn y pyllau ar ddiwedd y mis bach. 

Mae’r dringwr bach fel pelan o blu yn cerdded yn acrobataidd i fyny ac o amgylch y bonion derw uwch ein pennau yn chwilio’i damaid, a bwncath yn mewian yn y pellter. Erbyn y gwanwyn mi fydd yr adar ymfudol wedi dychwelyd i’r goedwig o'r Affrig, gan gychwyn efo'r siff-saff a thelor yr helyg, ac wedyn triawd clasurol y goedwig law Geltaidd: gwybedog brith; telor y coed; a’r tingoch. 

Esgus da i fynd yn ôl eto!

Pellter y daith: tua milltir a chwarter.  

Amser: Awr i awr a hanner. 

Parcio: £1.50.

Map o'r daith ar arwydd Cyfoeth Naturiol Cymru

- - - - - - 

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2022, Llafar Bro, papur bro cylch 'Stiniog, yn rhan o gyfres achlysurol ar lwybrau Bro Ffestiniog.

*Mae dwy erthygl ar wefan Llafar Bro yn rhoi dyddiadau gwahanol i ddymchweliad Pont Llennyrch.