Tyfu bwyd, hel fy nhamaid, a'r byd o nghwmpas i, 700 troedfedd uwchben lefel y môr.

27.5.12

Gwynfyd Sulgwyn


Mae’r india corn/pys melyn wedi eu plannu ddoe, ond yn edrych yn ddigon truenus. 
Dwi’n amau fod y compost wnes i ddefnyddio i hau pys melyn a ffa Ffrengig yn stwff sâl iawn gan fod y ddau gnwd yma’n gwneud yn ddifrifol o wael. Compost cyffredinol di-fawn ydi o, a broliant gan gwmni 'Which' ar y sach, ond hyd yma, tydi o ddim yn plesio. Unai hynny, neu efallai fod cemegyn neu rywbeth yn y tiwbiau papur lle chwech dwi wedi’u defnyddio, sy’n llesteirio’r tyfiant? O’r 24 hadyn, dim ond 16 eginodd, felly dwi wedi plannu pedair rhes o bedwar, ond dwn ‘im faint dyfith...
Mefusen alpaidd gynta'r flwyddyn. Y Fechan a fi wedi mwynhau hanner bob un!
Tra oeddwn ar y rhandir, bu’n rhaid i mi ddyfrio popeth oherwydd y gwres llethol rydym wedi ei  fwynhau ers dyddiau. Er, roedd digon o leithder yng ngwaelod y gwelyau gan fod dŵr yn sefyll ar y safle.
Mi fues i’n clymu’r pys i gyd i’r cansenni gan eu bod nhw’n dod yn eu blaenau’n dda, a dwi wedi dechrau symud pridd i greu gwely arall. Mi archebais blanhigion marchysgall (globe artichokes) ddeufis yn ôl, ac maen nhw’n cyrraedd wsos yma, felly mae’n rhaid cael lle i’w rhoi nhw!
Bu’n rhaid dyfrio’r ardd gefn hefyd erbyn heddiw, efo’r pethau sydd mewn potiau -llawer mwy na sy’n rhesymol- yn tagu o syched. Dwi’n un drwg am roi planhigion mewn potiau, twbiau, hen grwc a bocsys, nes byddai’n ffeindio lle parhaol iddynt. Ond wrth gwrs does fyth digon o le nagoes!
Roedd neidr ddefaid yn yr ardd heddiw, a honno’n tua 40cm o hyd. Hardd. 
Rydym wedi eu cael yma o’r blaen, ond yn y glaswellt hir yng ngwaelod yr ardd fel arfer. Heddiw roedd yn nes o lawer at y tŷ. Methais a thynnu ei llun heddiw, ond dyma un o’r llynedd,  a’r Fechan wrth ei bodd yn ei hastudio. Mae hon wedi colli ei chynffon yn y gorffennol.


Mae’r ardd yn edrych yn dda rŵan, efo’r lelog Califfornia, Ceonothus,  yn edrych cystal ag y gwnaeth erioed, er gwaethaf iddi sigo yng ngwyntoedd Ebrill, ac amryw o bethau’n ogleuo’n arbennig, fel y lelog, Syringa, a’r rhosyn Siapan, Rosa rugosa.
O na fyddai’n haf o hyd.

Ceonothus

26.5.12

Gwennoliaid

Wedi eistedd allan yn yr ardd tan unarddeg nos Wener, yn sgwrsio efo'r Pobydd a'r Arlunydd. Diwedd perffaith i ddiwrnod hyfryd. Y gwenoliaid duon wedi bod yn hynod brysur heddiw yn hela uwchben. Mae'n ddiawledig o anodd cyfri faint ohonyn' nhw sydd yma yn Stiniog, gan eu bod yn gwibio heibio mor sydyn, ac yn plethu ymysg eu gilydd; yn hollti'n griwiau gwahanol, wedyn cyfuno'n un criw bob yn ail. Tua dwsin i bymtheg ohonyn nhw sy' 'na dwi'n meddwl, efo'r ceiliog a'r iar yn rhannu'r gwaith ar y nyth am wn i -yr unig amser mewn blwyddyn gron y mae'r adar rhyfeddol yma'n glanio.
Mae'n gywilydd gen' i ddweud nad oes gen' i syniad yn lle maen nhw'n nythu yn y dref: yr eglwys neu'r ganolfan gymdeithasol efallai.

Mae'r pedwar math o 'wennol' yn dod i Gymru a Bro Ffestiniog, ond nid ydynt yn aelodau o'r un teulu o gwbl. Swift ydi'r wennol ddu yn Saesneg. Rhaid mynd i'r cyrion i weld gwennol y bondo* (house martin), ac i Faentwrog i weld gwennol y glennydd (sand martin) ar Afon Dwyryd. Ar y llaw arall, dwi yn gwybod lle mae gwennoliaid (swallows) yn nythu yn y dref -adar sy'n gysylltiedig fel arfer efo adeiladau fferm a thirlun llawer mwy gwledig nac ardal drefol fel hon.

Diolch i Lynda, sydd hefyd yn blogio am randiroedd Stiniog, am yrru sylw am wennoliaid i'r post ddwytha' (dolen i'w blog hi isod), a 'ngyrru i chwilio trwy'r ffeils.

Mi ges i'r fraint yn haf 2010 i guddio dan ganfas mewn adeilad diwydiannol sydd tua 400 llath o safle'r rhandiroedd, er mwyn tynnu nifer o luniau.



Ail nythiad y wennoliaid oedd hwn, ac roedd yr iar a'r ceiliog i mewn ac allan yn rheolaidd efo bwyd ar ol haf hir o lafurio dros eu tylwyth.

Mi ollyngais lens hir da o gryn uchder, i fownsio sawl gwaith ar lawr caled y diwrnod hwnnw. Mi fues i'n rhegi'n groch am sbelan, fel sy'n dod i ni gyd o dro i dro, ond roedd yn anodd iawn bod yn flin wrth aros i wylio'r cywion yn gwthio'u tinau dros ymyl y nyth a saethu eu baw ar draws y cwt ar gyflymder rhyfeddol! Diwrnod arbennig a doniol iawn.

DOLEN -Blog 'Lynda's Organic Garden' #

* Diweddariad: gwennoliaid y bondo yn nythu ar dalcen y Ganolfan Gymdeithasol yng nghanol y dref! 17 Mehefin 2012

#  Diweddariad 2: blog Lynda wedi'i ddileu bellach. 2 Medi 2012

21.5.12

Cas bethau, hoff bethau, rhif 2


Dwi wedi bod yn chwilio’n selog ers tua phythefnos, ac fel oeddwn yn dechrau ymlacio a meiddio meddwl na welwn i mo’r diawled bach, dyma weld y tyllau mân, nodweddiadol ar ddeilen gwsberan ddoe. Lindys y llifbryf ydi cas beth heddiw.  Goosberry sawfly  -dyna sydd dan y lach.
Lindysyn (larfa i fod yn dechnegol gywir) llifbryf ym mhob un o'r tyllau...
Ddwy flynedd yn ôl mi gafodd y ddwy goeden gwsberins a’r goeden gyrins coch eu troi yn sgerbydau di-ddail, ac mi gawsom ni flwyddyn sâl iawn o ran ffrwythau'r llynedd. Dwi’n benderfynol na chaiff hynny ddigwydd eto.
Hyd yma, un ddeilen gwsberan oedd wedi’i chael hi ddoe, a dwy ddeilen heddiw ar yr un llwyn, efo’r llall yn glir ar hyn o bryd. Mi ges i siom heddiw i weld eu bod ar un ddeilen cyrins coch.
 Mi fydd yn frwydr ddyddiol rŵan, am nad ydw i’n fodlon defnyddio cemegau i’w difa. Tydi dŵr a sebon yn dda i ddim yn fy mhrofiad i, felly’r unig ddewis ydi eu tynnu a’u bwydo i’r titws, neu eu gwasgu rhwng bys a bawd! Mae’n bosib mae’r pryf sydd yn y llun yma o’r 12fed ydi’r oedolyn.


Moron




 Mae Derec Tywydd wedi deud heno y gallwn ddisgwyl “a taste of summer” am weddill yr wythnos. Nosau braf y gwanwyn ydi fy hoff beth ar hyn o bryd. Medru eistedd allan yn yr ardd gefn efo paned yn gwrando ar y gwenoliaid duon yn sgrechian uwchben wrth hela gwybed, a chrwydro’r ardd yn sylwi ar y planhigion yn newid o ddydd i ddydd. Mae’r rhesi o lysiau yn egino a dangos addewid –o’r diwedd. Melys moes mwy.







Mae’r rhandir yn edrych yn well hefyd...

Yn y gwely pellaf, mae deg o goed mafon. Yn y nesa’ mae dwy goeden gwsberins ac un goeden cyrins duon. Buddsoddiad at y flwyddyn nesa a’r blynyddoedd i ddod ydi’r dair yma, ac maen nhw’n ddigon bach ar hyn o bryd imi wasgu dwsin o blanhigion ffa melyn (broad) i mewn bob ochr iddynt. Hyn yn sicrhau rhyw fath o gynnyrch o’r gwely eleni. Mwy o ffa melyn -un arall o fy hoff bethau yn y byd i gyd- a dwy res o bys sydd yn y gwely nesa. Yn y gwely olaf, i’r dde o’r lleill, mae tair wigwam o ffa dringo (runner), a digon o le ar gyfer rhes o ffa Ffrengig, ac india corn, pan fydd y rheiny’n barod i’w trosglwyddo o’r tŷ gwydr. Efallai y rho’i bwmpen yn eu canol hefyd.
Cyrins duon a gellyg daear sydd yn y twbiau gwyn a’r potiau pridd; tatws yn y sach; origano yn y pot du; a mwy o doriadau cyrins duon ar gyfer creu gwrych ohonynt ar hyd un o derfynau’r plot.

Hoff bethau eraill ar hyn o bryd: 
1. Cywion mwyalchen. Mae'r iar a'r ceiliog yn cario bwyd i dri chyw ar hyn o bryd. 
2. Cwrw! Wedi bod yng ngwyl Cwrw ar y Cledrau dydd Sadwrn, lle oedd ganddynt 64 gwahanol gwrw, fel 'Brenin Enlli'; 'Mwnci Nel'; 'Carmen Sutra'; a llawer iawn mwy. Rhai yn hyfryd a rhai yn uffernol. Cwrw Da, cwmni da, a'r Moniars...wel dau allan o dri ddim yn ddrwg nac'di.
3. Y tymor beicio wedi cyrraedd eto, a'r Giro d'Italia ar y bocs.
4. Rhiwbob. Llwythi ohono acw ar hyn o bryd, ond does byth digon i'w gael. Y Pobydd wedi gwneud pwdin blasus dydd Sul.


18.5.12

Manion o'r mynydd

Yng ngwenynfa Talycafn ddydd Sul, mi fues i'n gwylio gwenyn yn cario paill i'w cychod i fwydo'r genhedlaeth nesa. Paill melyn llachar o flodau dant y llew. Mae dail ifanc dant y llew yn eitha da mewn salad, ond dyma ddefnydd arall difyr i'r blodyn piso'n gwely, y tro hwn y petalau sy'n cael eu defnyddio. Hysbyseb gan 'Y Dref Werdd' ydi o:

[mae Blogger wedi colli'r hysbyseb yn ddiweddarach -sori. Gwahodd pobl i sesiwn gynhyrchu marmaled dant y llew oedd o]


Mi fues i'n edrych trwy hen luniau yn ddiweddar, a chael hwn, o wanwyn 1980. Mae'n llun difrifol o sâl, ond roeddwn wedi gwirioni’n lan efo fy nghamera SLR gynta’, camera ail-law Zenit, ac yn tynnu llun o bopeth. Yr hang-glider oedd testun y ffotograffiaeth bryd hynny, ond y rheswm mae’r llun yn ymddangos yma ydi fod safle’r rhandiroedd ynddo.

Rhododendrons sydd yng nghornel y safle. Mae’r rheiny wedi mynd o fanno (ond wedi ymledu i lefydd eraill), oherwydd yn eu lle fe ail-agorwyd y lein fach i ganol y dref tua dwy flynedd wedyn. Gorsaf y lein fawr, rheilffordd Dyffryn Conwy, sy’ tu ôl i’r rydi-dendrons, a Chraig Bwlch y Gwynt a chwarel Llechwedd yn y cefndir.

Roedd pobl yn dod yn aml ers talwm i neidio oddi ar Graig Nyth y Gigfran efo dim ond triongl o frethyn a phwt o wynt i’w cadw’n fyw nes iddynt lanio ar gae y rhandiroedd awr neu ddwy wedyn. Pawb at y peth y bo am wn i!

 Llun arall i orffen. Enghraifft ddigalon arall o ddefnyddio rhaglen gyfieithu robotaidd ar-lein. ‘Llawn ‘n fawr’ o ddiawl. Wyau cyfrwng unrhyw un?

"The Cooperative: good with food.....  shit with translation"








13.5.12

Gwenyna


Mi lwyddais i blannu’r coed cyrins duon, a’r pys a’r ffa, a throsglwyddo’r gellyg daear (Jerusalem artichokes) i botiau mwy, felly mae’r rhandir yn debycach i ardd gynhyrchiol o’r diwedd. Wel, mae dwy ran o dair o’r plot yn dal i edrych fel cors, ond dwi'n anwyddybu hynny ar hyn o bryd!
Dim ond y bore ges i yno, ac roedd yn rhaid imi ruthro adra am ginio, felly mi anghofiais i dynnu llun cyn gadael.

Mi wnes i gofio mynd â’r camera efo fi yn y pnawn i Dal-y-cafn (Dyffryn Conwy) ar y llaw arall, i sesiwn olaf cwrs cadw gwenyn Cymdeithas Wenynwyr Conwy. 


Gan fod y tywydd yn eithaf braf, roedd y gwenyn yn weddol ddof ar y cyfan. Roeddem ni’n agor pedwar cwch i weld faint o fêl a phaill oedd ganddynt wedi’i storio, ac i weld os oedd y frenhines ym mhob un yn dodwy. Profiad arbennig ydi cael mynd i’r wenynfa efo pobl mor brofiadol, ac mae’r cwrs wedi bod yn hynod ddifyr.


Dwi ddim yn mynd i fedru cadw gwenyn fy hun eleni, gan nad oes gen’ i le i roi cwch yn anffodus. Hefyd am fod angen cymaint o waith ar y rhandir yn y flwyddyn cynta’ ‘ma, mae’n well gen’ i ganolbwyntio ar hynny’n gyntaf. Gyda lwc bydd mwy o amser, a lle addas ar gael y flwyddyn nesa’. Gawn ni weld.

Mae'r planhigyn yma'n tyfu yng ngwenynfa Tal-y-cafn: garlleg y berth, Alliaria petiolata. Blas garlleg a mwstard arno. Dwi ddim yn hoffi hwn rhyw lawer, ond mae tair neu bedair o’r dail bach ifanc yn flasus mewn salad.


Dwi’n mynd yn ôl i ‘ngwaith fory (dydd Llun), felly dyma’r olaf o’r darnau dyddiol. Mae’n siŵr yr af yn ôl i flogio ar nos Wener a Dydd Sul eto. 
Hwyl am y tro.

12.5.12

O.M.B*


Wedi bod yn yr haul trwy’r dydd, ac yn teimlo’n wych, nes imi ddod i’r tŷ a ffeindio’r ddwy fawr yn gwylio diwedd Britain’s got talent ar y bocs. O, mam bach. Hanner miliwn o bunnau am hyfforddi ci i gerdded ar ei draed ôl!   Rho imi nerth...

Suran

Mae gwaelod yr ardd yn edrych fel shanty town ar hyn o bryd, efo dwsinau o botiau efo ffa amrywiol a phys ac ati, mewn cratiau a bocsys pysgod plastig, efo cloches a hen ffenestri drostyn nhw. Mae’r planhigion ifanc wedi bod yn dod allan o’r tŷ gwydr bob bore, a mynd yn ôl i mewn yn hwyr bob nos tan rŵan. Dwi am fynd â nhw i lawr i’r rhandir i’w plannu ‘fory. Mae’n siŵr y rhoddaf garthen fleece drostyn nhw am ychydig ddyddiau, nes maen nhw wedi caledu i nosweithiau oer Stiniog. Hefyd, mae un o’r deiliaid eraill wedi gweld sguthan yn codi ei ffa melyn o’r ddaear cyn iddynt wreiddio’n iawn, felly gwell fyddai eu gorchuddio dros dro.  Mae’r bocsys pysgod, gyda llaw,  ymysg y pethau mwyaf defnyddiol sydd gennyf ar gyfer cadw a chario amrywiol bethau; maen nhw’n golchi i’r lan ar draeth Harlech weithiau ar ôl tywydd mawr.
 
Gan ein bod yn cael diwrnod cyfa’ sych, bu’r Pobydd a fi (a’r Fechan hefyd am ddeg munud cyn mynd i wneud ‘cawl’ efo dŵr, tywod, a phetalau dant y llew -Mmm!) yn paentio’r ffens newydd o’r diwedd. Mae’r goeden afal, a’r goeden geirios yn llawn blodau ar hyn o bryd, ac roedd yn goblyn o job paentio rhwng y canghennau. Mi fues i’n rhegi mwy nag unwaith wrth dorri  blodau i ffwrdd! Ta waeth, mae o wedi’i wneud rŵan, ac yn un peth yn llai i boeni amdano.

Mae gennym ni ddwy fainc yn yr ardd a gawsom o un o gapeli’r dre’ ‘ma, ar ôl iddo gau. Mi fues i’n sandio’r ddwy heddiw, a’r Pobydd yn eu paentio wedyn. Cryn newid delwedd, o liw pîn clasurol yr addoldy, i wyrddlas golau. O’r Salmau Cân i Seagrass.

Nid y fi ydi’r unig un sy’n sgwennu am gadw rhandir ym Mro Ffestiniog ar hyn o bryd. Mae erthygl am safle arall ar wefan papur bro’r ardal, Llafar Bro.




*O.M.B.  Y ddwy fawr wedi bod yn dweud rwtsh fel O-M-G a LOL ac awesome, aballu, felly dwi wedi bod yn trio Cymreigio ‘chydig ar y rwtsh! OMB am O! Mam Bach, yn lle OMG am O! Mei God... ond waeth imi siarad efo carreg  â thwll ynddi,  oherwydd fydd rhywbeth Cymraeg fyth yn ddigon cŵl na’fydd. 
Gutted!


11.5.12

Twyllwr wyf innau...


…Pwy sydd nad yw, wrth hel ei damaid a rhygnu byw?
'Does gen’ i fawr o ddiddordeb mewn barddoniaeth deud gwir -mae’n anodd ei dal hi ymhobman tydi- ond weithiau mae ambell linell yn gafael, ac yn aros efo rhywun. Mae’r cwpled uchod o gerdd 'Celwydd', T.H.Parry-Williams, wedi troi yn fy mhen ers blynyddoedd, ac efallai wedi cyfrannu at gadw ‘nhraed ar y ddaear, wrth fyw a gweithio; pwy a ŵyr.
Dwi'n teimlo 'mod i heb wneud uffar o ddim byd heddiw! Roedd hi'n bwrw eto trwy'r bore, a phan gododd hi'n brafiach ar ôl cinio, doedd gen i ddim llawer o fynadd gwneud llawer mwy na 'chydig o hau yn y tŷ gwydr.
Mi benderfynis i fynd am sbin ar y beic i’r diawl, er mwyn chwythu’r llwch sydd wedi hel trwy’r gaeaf oddi ar y beic a finna. Mae pum milltir sydyn yn gwneud byd o les i hwyliau rhywun. Cyn dod adra' mi es i heibio’r rhandir, ond ddim ond i weld faint o ddŵr oedd yno ar ôl yr holl law!
A finne wedi bod adra o ‘ngwaith trwy’r wythnos, roeddwn i wedi gosod her i mi fy hun i roi rhywbeth ar y blog bob dydd, ond ychydig iawn fedra’ i sgwennu am arddio a bwyd heddiw.

Dwi'n twyllo braidd efo'r llun yma hefyd. Pobwyd y dorth gnau Ffrengig hon ddydd Sul d'wytha. 

Tynnwyd llun y dorth gan y Fechan.


Llun arall o'r ardd gefn i orffen:

Pabi Cymreig. Meconopsis cambrica. Roedd un o'r rhain wedi blodeuo yma ym mis Rhagfyr hefyd!


10.5.12

Adolygu


Mae’n piso bwrw. Diwrnod budr go iawn.
Dwi ar streic swyddogol undeb PCS i warchod pensiynau, ond hyd yn oed pe bai gen’ i gar, fyddwn i ddim yn sefyll yn y glaw efo placard heddiw! Mae llywodraeth San Steffan yn gorfodi newidiadau fydd yn golygu ein bod yn talu mwy i mewn i’r pensiwn; gweithio (ac felly talu) am dair blynedd yn hirach; ac wedyn derbyn LLAI o bensiwn ar ôl ymddeol. *#%!! Dyna’r rant drosodd... a dyma lun deniadol tra dwi'n cyfri' i ddeg...

Cacynen ar lysiau'r ysgyfaint
Mae hi’n rhy fudr hefyd i fynd i’r ardd. Paned amdani felly, a dal i fyny efo trydedd bennod ‘Byw yn yr Ardd’ oedd ar y bocs neithiwr. Rhaid imi ddweud, dwi’n mwynhau’r gyfres hyd yma. Tydi hi ddim yn trio efelychu Gardener’s World y BBC. Wedi dweud hyn, byddai ddim yn ddrwg i S4C ddarlledu rhaglen sy’n debycach i GW yn ogystal â Byw yn yr Ardd. Neu ymestyn hyd y rhaglen i awr yn hytrach na hanner awr. Gallen nhw wedyn gadw’r elfennau ysgafn, a gosod blodau a rhyw lol felly, ond hefyd ychwanegu eitem gan arddwr profiadol; un sy’n adnabod y planhigion, ac yn eu henwi nhw!
Mae eitemau Russel Jones o’r ‘Patsh’ yn ddifyr iawn, ond bob tro’n rhy fyr o lawer. Er, roedd eitem neithiwr ar ruddugl/radish yn eitha’ arwynebol. Ar ôl ei wylio, mi es i ar wefan y ‘link-a-bords’ yr oedd o’n frolio i weld faint gostiodd iddo fo adeiladu gwely cynnes ar gyfer radish. Os oedd ei fframiau yn 1m x 1m, roedd pob un yn costio £16. Roedd ganddo chwech ohonynt! Mi fedri di brynu radish bob wythnos am ddwy flynedd am £96! Bethan Gwanas wedyn yn gwario “rhyw ganpunt” am gafn i dyfu llysiau... Nid oedd gwylio’r broses drwsgl o adeiladu’r cafn yn ddefnydd da o amser prin y rhaglen ar ôl yr holl wario, mae gen’ i ofn. Dwi’n hoff o’r eitemau ar gadw gwenyn, ac o Bethan yn dangos yn achlysurol be’ sy’n digwydd yn ei gardd hi, gan gynnwys pethau aflwyddiannus -mae hynny’n braf iawn i’w weld.
Mae ymweliadau Sioned Rowlands â gerddi Cymreig yn well defnydd o amser na’r gosod blodau, ond mae diffyg manylion am blanhigion yn dân ar fy nghroen i weithiau. Does gen’ i ddim llawer o ddiddordeb gwybod faint mae mewnfudwyr wedi gwario ar ddadwneud esgeulustra blaenorol y natives. Rhowch fanylion y planhigion da chi.
Ar ôl i un o’r cyflwynwyr ein hannog yn y bennod gynta’ (bedair wythnos yn ôl, gan gynnwys ildio slot yn amserlen un wythnos i ddangos gêm rygbi rhwng dau goleg. Asiffeta!) i chwilio am fwy o fanylion ar eu gwefan, dwi dal ddim wedi gweld unrhyw ddiweddaru yno ers hynny. Cymharwch hyn â gwefan ardderchog rhaglen arddio BBC2 Yr Alban, sef ‘Beechgrove Garden’ (cwmni cynhyrchu Tern), sydd efo ‘factsheet’ yn ymdrin â manylion pob eitem ar bob rhaglen, a llawer mwy.

Dwi’n edrych ymlaen at weld llyfr newydd Bethan Wyn Jones ac Iolo Williams ‘Cynefin yr Ardd’ (Gwasg Carreg Gwalch). Bywyd gwyllt yr ardd sydd dan sylw, nid garddio ond os fydd o gystal â ‘Llyfr Natur Iolo’ gan y ddau awdur o’r un wasg (2007), mi fydd yn werth ei gael.
Onid ydi’n hen bryd cael llyfr garddio newydd?! Mae ‘Llyfr Natur Iolo’ yn addasiad ardderchog o lyfr Saesneg, felly hefyd ‘Llyfr Adar Iolo’. Dwi’n siŵr y gall Gerallt Pennant, er enghraifft, wneud joban benigamp o addasu un (neu fwy yn wir) o’r miliwn o lyfrau garddio sydd ar gael yn Saesneg, ac fel y ddau addasiad uchod, roi sbin Cymreig a Chymraeg i’r manylion. Addasu: hwnna ydi’o. Dylid osgoi cyfieithu plaen yn bendant.
Mae colofn wythnosol ‘Gardd Gerallt’ yn Y Cymro yn un o’r erthyglau (efo ‘Llên Natur’ Duncan Brown;  ‘O gysgod y Foel’ Arthur Thomas; ‘Byd y Bêl’ Glyn Griffiths) sy’n gwneud y papur yn werth pob dimai o 50c bob wythnos, er ei fod yn deneuach o lawer nag a fu yn y gorffennol.
Llwyni a choed ydi prif ddiddordeb Gerallt yn amlwg, ac mae ei straeon am gefndir y planhigion a chysylltiadau Cymreig eu darganfod a’u datblygu, a lleoliadau, yn rhoi diddordeb dyfnach na dim ond disgrifiad moel o blanhigyn.
Dwi wedi son o’r blaen am ‘Llyfr Garddio’ J.E.Jones, 1969. Mae hwnnw’n werth y byd, ond ychydig yn hen ffasiwn. Mae’n hen bryd cael llyfrau newydd. Beth amdani weisg Cymru?

Briallen polyanthus victoriana


9.5.12

Plannu o’r diwedd!


Ddaeth y glaw ddim tan hwyr yn y bore, felly mi ges i ddwyawr dda ar y rhandir.
Mae heddiw’n ddiwrnod mawr! O’r diwedd, dwi wedi plannu’r planhigion gyntaf yno! Roeddwn i wedi mynd a choed gwsberins (Hinnomaki coch, Hinnomaki gwyrdd), mafon (Polka), a’r cansenni newydd i lawr yno efo’r car echnos, ac wedi cerdded yno heddiw efo rhaw, llinyn, a chyllell boced!
Ar ôl plannu’r ffrwythau, a gosod ffrâm o gansenni yn barod ar gyfer pys, a wigwam ar gyfer y ffa dringo, mi fues i’n cario ychydig o gompost ychwanegol o’r twmpath sydd wrth giât y safle. Dyma’r llwybr fu’n rhaid gwthio’r ferfa ar ei hyd: mae o fel pwdin, ac yn waith diangen o galed. (Ar y dde ar ôl y cortyn gwyn mae fy lluarth i). Hwn ydi un o brif lwybrau’r safle. Yn llwybr ar gyfer naw rhandir.


Cyn rhuthro adra o’r glaw, mi es i am dro o amgylch y safle i fusnesu be’ sy’n digwydd. Mae 23 rhandir ar y safle, (pob un wedi’i osod, a rhestr aros hefyd). O’r 23 plot, roedd naw neu ddeg ohonynt heb -neu brin wedi- eu cyffwrdd, ac rydym wedi cael goriad i’r safle ers wythnosau bellach. Roedd dau arall wedi cael diwrnod o sylw efallai. Mae hynna’n hanner y rhandiroedd yn segur! O’r plots yma, mae pump neu chwech ohonynt ar hyd y llwybr difrifol uchod. Mae’n anodd beio pobl am ddigalonni. Mae prynhawn o weithgareddau yno ddydd Sul, er mwyn ceisio annog y deiliaid i weithio’r plots. Dyn a’n helpo os bydd y glaw ‘ma yn para’ tan hynny!

Wrth docio cyrins duon ddwy flynedd yn ôl, mi stwffiais ddwsin o’r toriadau mewn potiau efo deilbridd, ac mi gydiodd bob un ohonynt. Byddaf yn plannu pedwar o’r rheiny efo’r gwsberins os caf ddychwelyd yno cyn diwedd yr wythnos. Erbyn hynny, bydd y pys a’r ffa wedi caledu digon i’w plannu allan efallai.

Llun o'r ardd gefn i orffen:

Hefinwydden, Amelanchier. Y Moelwynion yn y cefndir. Gobeithio cael aeron o'r llwyn yma am y tro cyntaf eleni.

Diwrnod i’r brenin; wythnos yn yr ardd


Am y tro cynta erioed, dwi wedi ffeindio fy hun efo gormod o wyliau yn sbâr, ac yn gorfod eu cymryd cyn y 15fed o Fai, neu eu colli. Sefyllfa ddiarth iawn i mi: ‘does yna ddim digon o wyliau i’w cael fel arfer. Y broblem eleni oedd yr oriau hir, ychwanegol fu’n rhaid i mi eu gweithio ym misoedd cyntaf 2012, er mwyn gorffen joban benodol. Tydyn nhw ddim yn talu am oriau ychwanegol, felly rhaid cymryd yr oriau i ffwrdd pan fo’r pwysau gwaith yn llai. Mae’r dyddiau gwyliau wedi mynd heb eu cyffwrdd ers misoedd felly.
Mi ges i ddeuddydd i ffwrdd yr wythnos d’wytha, ac oherwydd yr ŵyl banc ddoe, a fy mod i ar streic (i warchod y pensiwn) ddydd Iau, dwi adra trwy’r wythnos! Cyfle da i weithio ar yr ardd a’r rhandir, ar gyfnod allweddol. Alla’i ddim cwyno!
blodau ceirios
Wedi bod i’r dre’ (neu “i’r stryd” fel ‘da ni’n ddeud yn Stiniog ‘ma) y bore ‘ma, i dalu biliau, nôl ‘chydig o neges, wedyn eistedd efo paned, gwrando rhywfaint o gerddoriaeth a darllen papur; a chyn troi rownd, roedd hi’n amser cinio, a finnau heb gyffwrdd y rhestr hir o bethau i’w gwneud yn yr ardd, a hithau’n sych! Oer uffernol: ond sych. Dim esgus.



Allan a fi felly ar ôl mwynhau wy wedi’i ferwi, bara cartra’, a phedwaredd baned y dydd...
Methu canolbwyntio rhyw lawer oedd yr hanes wedyn hefyd: twtio’r tŷ gwydr; codi Montbretia sy’n lledaenu i’r llwybrau; symud hwn a’r llall o un lle i le arall, a thindroi. Mi lwyddais i wneud ambell beth oeddwn i wedi bwriadu gwneud, fel rhoi rhwydi dros y gwelyau llysiau i gadw’r bali cathod oddi arnynt. Mae’r anifeiliaid anwes yma ar restr fer cas bethau'r mis. Yr eiliad mae rhywun yn chwynnu a phalu darn o dir, mae’r diawled yn dod, o lech i lwyn, i gachu ymysg y rhesi. 
Mi fues i’n rhoi haen o redyn crin ar y rhesi mefus hefyd. Mae hwn llawn cystal â gwellt fel ‘mulch’ ac i gadw’r ffrwyth oddi ar y pridd -ac wrth gwrs, mae o am ddim! Ma o’n creu compost da hefyd. Dwi’n hel sacheidiau ohono bob blwyddyn, ynghyd â llwyth o ddail yn yr hydref, i wneud deilbridd.
Roedd hi wedi dechrau t’wyllu erbyn i mi fynd ‘nôl allan i dynnu llun.
Deilbridd ydi gair J.E.Jones (‘Llyfr Garddio’, Llyfrau’r Dryw, 1969) am compost, ond mae’r gair yn gweddu orau ar gyfer leafmould dwi’n meddwl. Dwi’n hoff iawn o air arall sy’n ymddangos yn y llyfr hefyd, sef Lleuarth, neu Lluarth (y ddau sillafiad yn cael eu defnyddio). Dyma’r hen enw ar yr ardd lysiau, fel ceir perllan ar gyfer ffrwythau. Mae’r blog Asturias yn Gymraeg yn trafod hyn ymhellach yma.
Mae’r goeden afal Enlli a’r goeden geirios yn llawn blodau ar hyn o bryd, a finne’n glafoerio am yr hyn sydd i ddod. Cafodd y Pobydd goeden eirin Dinbych y llynedd i ddathlu pen-blwydd. Dau flodyn yn unig sydd wedi bod ar honno, ond tydi rhywun ddim i fod i adael i goeden ddod a ffrwyth yn y flwyddyn gyntaf mae’n debyg. Mae yna addewid am gnwd da o gyrins duon; cyrins coch a gwsberins, a dwi’n edrych ymlaen. 
 
Bydd yn rhaid iddi g'nesu gynta wrth gwrs, gan ei bod mor uffernol o oer o hyd. 'Da ni'n dal i gynnau tân gyda’r nos ar hyn o bryd. Un o’r pethau gorau wnaethom ni efo’r tŷ oedd gosod y stôf llosgi coed, ond fel arfer, mae o’n segur erbyn mis Mai. Mi fydda'  i’n sicr yn colli’r coffi ffresh o’r pot ar y tân pan ddaw tywydd gwell, ond galla' i fyw heb hwnnw achos mae’n hen bryd iddi gynhesu wir dduw er mwyn i bethau ddechrau tyfu -ac mae'r coed yn prinhau yn y cwt! 
Maen nhw'n gaddo iddi biso bwrw dydd Mercher, felly paned a phapur fydd hi beryg...

7.5.12

Aderyn du a’i blufyn sidan


Fe ddaeth y gwanwyn i Stiniog o’r diwedd, a dwi wedi gorfod gwario eto! Ar ôl clirio’r pys a’r ffa aballu ar ddiwedd yr haf llynedd, mi rois y cansenni i hongian mewn dau fwndel  o dan do’r cwt coed-tân. Mi es i  i’w nôl nhw ddydd Gwener, a dyma be ffeindis i.

Nyth mwyalchen! 
Damia: dyna ddiwedd ar y cansenni yna am eleni  felly. Dwi angen codi fframiau i’r pys a’r ffa rŵan... felly roedd yn rhaid prynu mwy.
Tra oeddwn i wrthi yn paratoi gwelyau’r ardd gefn, bu’r iâr yn gori a gwylio’n ofalus bob tro oeddwn yn mynd heibio, neu’n piciad i’r cwt i ystyn rhywbeth. Daeth oddi ar y nyth ddwywaith/dair - i chwilio am fwyd am wn i, ond yn amlwg doedd ganddi ddim llawer o ofn. Yn ystod un o’i theithiau hela ges i dynnu’r llun; ac o ddefnyddio drych, gweld fod pedwar o wyau prydferth yng ngwaelod cwpan perffaith y nyth.  Pris bach iawn i’w dalu ydi methu cael defnyddio’r cansenni mewn gwirionedd; mae’n fraint gwybod fod yr ardd yma yn ddeniadol i adar. Mae nyth titw tomos las a llwyd y gwrych yma hefyd.
Mi glywais i’r gog ar yr un diwrnod; wythnos yn hwyrach na’r arfer. A damia eilwaith, doedd gen’ i ddim newid mân yn fy mhoced, er mwyn cadw at draddodiad/ofergoel deuluol y daw lwc am y flwyddyn i ddod. Ta waeth, roedd gen’ i ddiwrnod o wyliau ac roedd hynny’n ddigon o lwc i mi!
Roeddwn i wedi esgeuluso’r ardd gefn ers cael y rhandir, felly roedd yn hen bryd imi chwynnu a pharatoi a hau rhywbeth yno.

Dyma’r marchrawn ddaeth allan o un gwely, ac mi fydd yn rhaid imi frwydro efo fo trwy’r haf rŵan.
Mae’r brocoli’n dod i’w ddiwedd erbyn hyn, ond dwi wedi gadael tri phlanhigyn yn y gwely uchaf am rŵan, efo’r bresych deiliog a dwy genhinen sydd eto i’w codi. Roedd digon o le i roi rhes fer o bys yn y gwely ucha’. Yn y rhandir dwi’n bwriadu rhoi’r prif gnydau pys a ffa eleni, ond mae’n werth hau ychydig adra, er mwyn i’r plant (a finna’) gael ‘dwyn’ a mwynhau pys yn syth o’r pod. Un o bleserau mawr bywyd.
Tatws sydd yn y gwely canol eleni, heblaw’r rhesiad o ddail suran (sorrel) a garlleg. Mae’r rhandir dal yn rhy wlyb o lawer i’w plannu yno fel oeddwn wedi bwriadu. Dwi wedi llenwi bylchau efo hadau bresych deiliog du (cavalo nero): tydi trefn a thaclusrwydd ddim hanner mor bwysig a chael cymaint â phosib o fwyd allan o bob gwely!
Yn y gwely isaf, mae dwy res o oca (gweler 'Gwrychoedd'), moron cwta, betys gwyn, sibols a nionod Cymreig, efo radish piws a radish coch wedi’u gwasgu i mewn fel cnwd cyflym, gyda lwc. Dwi hefyd yn rhoi cynnig eto ar dyfu ffenel. Mi lwyddais i gael bylbiau trwchus o ffenel ar y cynnig cyntaf, bum mynedd yn ôl. Bob blwyddyn ers hynny mae nhw wedi methu twchu o gwbl, ac yn rhedeg i had yn rhy fuan. Lwc mul oedd y cynnig gynta efallai. Dyfal donc a dyrr y garreg, ond beryg y byddai’n llyncu mul os na chaf fylbiau da eleni.
Roedd yna lond dwrn o datws gwyllt yn tyfu’n braf yn y gwely yma, o’r rhai a fethais wrth gynaeafu y llynedd.  Mae’r gwybodusion a’r snobs yn dweud na ddylid tyfu dim os nad o had glân a phur, ond dwi am fentro i’r diawl, ac wedi eu trawsblannu i sachau tatws sydd wedi bod yn hel llwch tan rŵan.
Yn y tŷ gwydr, mae’r pys a’r ffa melyn bron yn barod i’w plannu allan, felly dwi’n eu rhoi nhw allan bob dydd i’w caledu. Dwi wedi hau brocoli piws a courgettes mewn hen gwpanau papur, i’w trosglwyddo i’r rhandir nes ymlaen, ac wedi hau hadau dail salad, berwr tir, claytonia, a hefyd blodau haul.
Mae wedi bod yn rhy oer i’r hadau pwmpen egino, felly mae pedwar pot bach newydd ar sil ffenest y gegin ar hyn o bryd, gan obeithio am well hwyl arni. Tydi’r Pobydd heb ddweud y drefn hyd yma, ond maen nhw’n edrych yn well na bocsys wyau efo tatws ynddyn nhw mae’n siŵr!

Diwrnod cynhyrchiol felly, ac yn sicr yn well na diwrnod yn y gwaith. Mynd yn rhy gyflym wnaeth o braidd, ond roedd un pleser bach ar ôl. Wrth i’r Pobydd a finna’ wylio’r teledu tua unarddeg y nos, clywais sŵn crafu cyfarwydd wrth y drws cefn. Sŵn y mae, fel y gog, croeso iddo bob gwanwyn. Roedd y draenog yn ôl. Da was, da a ffyddlon. Mae’r fwyalchen a’i thylwyth yn bwyta malwod, ydyn, ond mae’r diawled digywilydd hefyd yn bwyta ceirios, cyrins duon, a mafon os nad wyf wedi rhoi rhwyd ar bopeth digon buan! Hyd yma, dwi ddim yn meddwl fod y draenog yn cystadlu efo fi am unrhyw fwyd, ac mi gaiff wledda faint fynnai ar falwod a slygs. Mae lle i bopeth o fyd natur yma, ond bod gwell croeso i ambell beth fel y draenog! Pwy ddywedodd fod angen troi  newid mân mewn poced i gael ychydig o lwc?
Llun sâl trwy ffenest y drws cefn: