 |
| Brân goesgoch. Argraffiad cyfyngedig* gan Lleucu Gwenllian |
Mae Comisiwn Henebion Cymru yn cofnodi enw ‘Maen Melyn Lleyn’ yn 1898 ond mae’n siwr fod yr enw’n hŷn na hynny hefyd. Dychmygaf fod adar wedi clwydo yma ers canrifoedd, yn dyst i filoedd o bererinion oedd yn mynd gam ymhellach na ni heddiw, dros y Swnt i Enlli. Hawdd ydi meddwl ei fod yn faen hir a osodwyd yno gan ein hynafiaid yn niwloedd amser i gyfeirio teithwyr at Enlli, ac yn ôl yn ddiogel i’r tir mawr, ond mae Ymddiriedolaeth Archeoleg Gwynedd yn mynnu mae carreg naturiol ydi hi. Un peth sy’n sicr ydi fod y tirlun yma, o Drwyn Maen Melyn i ben y Mynydd Mawr ac Anelog yn frith o olion hanesyddol.
Ond yr hyn sy’n dwyn ein sylw wrth anelu’n ôl at y car ydi haid o 20 i 30 o frain coesgoch yn plethu ymysg eu gilydd, yn chwarae ar y gwynt sy’n codi o’r môr dros y clogwyni islaw, ac ambell un yn mewian wrth fynd drosodd. Welais i erioed cymaint efo’u gilydd cyn hyn.
Fesul dau a phedwar maen nhw’n glanio fan hyn fan draw er mwyn gwthio’u pigau cam coch i’r pridd i hela pryfetach; mae’r glaswellt cwta, wedi ei bori gan ddefaid a chwningod, yn gynefin perffaith iddyn nhw. Yn ôl cynllun rheoli ardal cadwraeth arbennig Glannau Aberdaron ac Ynys Enlli, mae tua 14 pâr yn nythu ar yr arfordir. Daw mwy yma i dreulio’r gaeaf, rhai ohonyn nhw efallai wedi nythu yn y chwareli llechi ‘nôl adra, er bod hynny’n brinach rwan na’r gorffennol. Yn ôl campwaith Cymdeithas Adaryddol Cymru, ‘The Birds of Wales, Adar Cymru’ (2021) tydi brain coesgoch ddim dan fygythiad yn rhyngwladol, ond yn fregus (‘vulnerable’) yng ngwledydd Prydain. Dyfarnwyd statws ‘amber’ iddyn yng Nghymru ac mae llawer o ymdrech wedi mynd i’w monitro yn y gogledd. Yn ôl y llyfr mae heidiau o 90 i’w gweld weithiau yn ardal Uwchmynydd.
Cyn gadael mae’r niwl yn codi am ennyd i ddatgelu ynys hudol Enlli ac mae’r haul yn disgleirio ar ddyfroedd du y môr. Mi ddown ar bererindod eto yn sicr!
Ddechrau’r mis, mi fues i mewn ardal wahanol iawn: Lerpwl, ac er mwyn dianc o brysurdeb y ddinas, mi es i am dro i barc Sefton am y pnawn. Mae lôn goed drawiadol yn eich arwain i ganol y parc, efo rhes o goed derw aeddfed ar y dde, a rhes o goed planwydd mawr ar y chwith, a changhennau’r ddwy res yn cyfarfod uwchben. Dau greadur estron oedd fwyaf amlwg yno: wiwerod llwyd, a’r parot lliwgar -a swnllyd- hwnnw, y paracît torchog, neu’r ring-necked parakeet. Mae effaith y wiwerod yn hysbys i bawb, ond mae’r paracît yn gymharol ddiarth tu allan i Lundain. Dywed yr RSPB bod nifer fechan ohonyn nhw yn magu yn Lerpwl ers y saithdegau ond bod poblogaeth fwy yno yn ddiweddar. Yn wreiddiol o India, mae miloedd ohonyn nhw yn Llundain, ond gan fod ymchwil wedi dangos nad ydyn nhw’n lledaenu’n bell o flwyddyn i flwyddyn, ymddengys fod adar Lerpwl wedi eu rhyddhau yn annibynol ‘i’r gwyllt’ ac heb gyrraedd dan eu stêm eu hunain.
Dywed llyfr ‘Birds of Wales’ fod adar unigol wedi eu cofnodi ym mhob un o siroedd Cymru erbyn hyn hefyd, ac er bod ychydig wedi magu dros y blynyddoedd, nad oedd tystiolaeth (2021) fod y boblogaeth yn medru cynnal ei hun. Er yn hardd iawn yn eu plu gwyrdd, gawn ni weld os fydd hwn yn rywogaeth arall fydd yn cystadlu efo adar cynhenid yn y dyfodol.
Cen oren: common orange lichen (teulu Xanthoria)
brân goesgoch: red-billed chough (Pyrrhocorax pyrrhocorax); brân Arthur, brân Cernyw yn enwau eraill.
- - - - - - - -
Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 19 Hydref 2023 dan y bennawd'Brain a pharacîts'.
* "24 print wedi eu hargraffu â llaw ar bapur handmade Zerkall, mewn tair haen efo inc speedball a schmincke". Creuwyd ar gyfer codi arian at Banc Bwyd Blaenau Ffestiniog yn 2021. Mwy o waith Lleucu ar instagram: @studio.lleucu
