Glöynnod Gwych y Gogarth

Braidd yn annisgwyl oedd cael fy hun ar y Gogarth ar ôl cychwyn am Gyffordd Llandudno i nôl un o’r genod o’r trên. Bu’n crwydro’r cyfandir yn ddi-drafferth ers mis ond roedd trafferthion ar reilffyrdd yr ynysoedd yma yn golygu fod cryn oriau nes y byddai’n cyrraedd, felly be gwell i ladd amser na mynd am dro!

Bu’n flynyddoedd ers i mi fod yng Ngerddi Haulfre, ond mae’n deg dweud nad ydyn nhw’n edrych cystal y dyddiau yma, a’r rhan fwyaf o’r terasau hanesyddol heb gael unrhyw ofal garddwr ers tro. Yn ôl yr arwydd wrth y fynedfa, Lloyd George agorodd y gerddi yma pan brynwyd nhw ar gyfer pobl Llandudno ym 1929 ac mi fues i’n pendroni tybed oes gan y trigolion gynlluniau i adfer rhywfaint ar yr hen ogoniant i ddathlu canrif ymhen pedair blynedd? 

Boed felly neu beidio, ymlaen a fi dow-dow ar i fyny trwy’r coed. Dilyn fy nhrwyn nes dod allan i’r tir agored a phen y llwybr igam-ogam o Benmorfa. I’r rhai sy’n dringo’r llwybr serth hwn o’r traeth, mae’r fainc bren yn fan hyn yn fendith dwi’n siwr, a ‘dw innau’n gwerthfawrogi cyfle i eistedd yn llygad yr haul, a mwynhau’r olygfa wych dros aber Afon Conwy a draw at Ynys Môn. 

O fanno, mae rhwydwaith o lwybrau troed ar lethrau Pen y Ffridd. Mae modd mynd at Ffynnon Gogarth, a Ffynnon Llygaid ar Lwybr y Mynach, ond dwi’n troi i ddringo’r creigiau, gan oedi i dynnu lluniau rhai o blanhigion y calchfaen. Teim gwyllt (wild thyme), y grogedau (dropwort), a’r cor-rosyn cyffredin (common rock-rose), tra bod brain coesgoch (chough) yn chwibanu uwch ben wrth hwylio ar y gwynt.

Lle gwych ydi’r Gogarth am löynnod byw hefyd, a’r llethrau sy’n wynebu’r de yn arbennig o gyfoethog. Mae rhai o’r pili palas sydd yma yn is-rywogaeth prin, wedi addasu i amodau’r glaswelltir calchog, i gymharu efo’u cefndryd mwy cyffredin ar diroedd asidig y rhan fwyaf o’r gogledd. Mae’r glesyn serennog (silver-studded blue) yn gwibio o flodyn i flodyn o nghwmpas i, rhai yn ymrafael a’u gilydd wrth baru, a’u lliw glas yn hardd i’w ryfeddu. Yn llai eu maint na’r glesyn serennog sydd i’w weld ar safleoedd eraill, a dim ond pan maen nhw’n glanio mae’n bosib gweld y smotiau glas nodweddiadol o dan eu hadennydd. Un arall sy’n fwy mewn mannau eraill ydi’r gweirlöyn llwyd (grayling), sydd -mae’n rhaid cyfaddef- tipyn llai trawiadol ei liwiau na’r gleision, ond yn werth ei weld serch hynny, gan fod eu niferoedd wedi dirywio’n ddychrynllyd, fel llawer un arall yn anffodus.

Er bod glöynnod byw yn enwocach am eu lliwiau, gwyfyn -moth- gododd y cynnwrf mwyaf: Efo’i liw gwyrdd metalig yn pefrio yn yr haul, lwc pur oedd iddo lanio ar fy esgid, ac roedd yn ddigon bonheddig i oedi’n hir i mi dynnu nifer o luniau. Un o’r ‘coedwyr’ oedd o, y coediwr bach efallai (cistus forester moth), efo’r cor-rosyn, bwyd ei lindys, mor doreithiog yno. Gwaetha’r modd, doedd dim un o’r lluniau yn dda iawn; ond ta waeth am hynny, roeddwn wedi gwirioni i’w weld!

Roeddwn rhwng dau feddwl ymweld â Gwarchodfa Natur Genedlaethol Maes y Facrell, ond ymlaen a fi am y copa dros grib Chwarel Esgob, gan addo dod ‘nôl i fanno eto. Ac o brysurdeb y copa, ar fy mhen i lawr i Bant yr Eglwys i blethu trwy’r fynwent yn bysnesu ar y cerrig beddi; a chael 5 munud o gysgod o’r haul yn Eglwys Sant Tudno. O giât yr eglwys dwi’n dilyn y llwybr cyhoeddus lle mae terfynnau caeau fferm Penmynydd Isa yn llawn o flodau ysgawen (elder) a’r aer yn dew o’u persawr melys hyfryd.

Wrth ddod i fynydd Gorsedd Uchaf mae’r cynefin yn fwy o rostir, efo grug ac eithin, nes cyrraedd Pen y Bwlch, ac ar ôl edmygu’r olygfa dros Rhiwledyn ar hyd arfordir y gogledd am ennyd, anelu am i lawr heibio’r llethr sgïo, i Erddi’r Fach. Dyma ardd gyhoeddus sydd yn mwynhau gwell sylw a chynhaliaeth na man cychwyn y daith, ac yn lecyn braf iawn i ddiogi ar faen llog cylch yr orsedd, a chôr o nicos (goldfinch) yn cyd-ganu yn y coed palmwydd nad drwg o beth ydi gorfod lladd amser yn annisgwyl weithiau!

Os oes gennych ddiddordeb, mae Siôn Dafis, warden Parc Gwledig y Gogarth, yn arwain cyfres o weithgareddau, gan gynnwys chwilio am wyfynnod prin am 1 ddydd Sadwrn yma; hyfforddiant monitro glöynnod yng Ngorffennaf, a thaith chwilod yn Awst. Chwiliwch am ‘Creaduriaid Cudd y Creuddyn’ ar y we am fanylion.

Cofiwch y medrwch gyfrannu at arolwg blynyddol gwerthfawr iawn ‘Cyfrifiad Mawr y Glöynnod’ rhwng 18fed Gorffennaf a’r 10fed Awst. Fedr o ddim bod yn haws: lawrlwytho siart adnabod o wefan Big Butterfly Count; dewis lleoliad; gwylio a chyfri am chwarter awr a chofnodi’r canlyniadau ar y wefan neu ap arbennig. 
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 26 Mehefin 2025

Crwydro'r Ochr Drew

Mi fues i’n hela llewod yn ddiweddar. 

Na, fues i ddim ar saffari; nac ar ymweliad â sŵ ‘chwaith. Chwilio oeddwn i am gerfluniau Pont Llanfair, neu Bont Britannia, dros Afon Menai. Y llewod carreg a anfarwolwyd yng ngherdd y Bardd Cocos fel hyn:

Pedwar llew tew
Heb ddim blew:
Dau’r ochr yma
A dau’r ochr drew!

Chwilio am lewod pen yma o'n i, ar y tir mawr. Mi gaiff llewod Môn aros am ymweliad rywbryd arall efallai (...ond wedi meddwl, un o Fôn oedd John Evans y bardd, felly ‘dau’r ochr drew’ ydi llewod ochr Bangor mae’n siwr yn’de!). 

Roedd Gerddi Botaneg Treborth yn cynnal bore agored a gwerthiant planhigion ddiwedd mis Mai, a gan fod Llwybr Arfordir Cymru o fewn tafliad carreg, mi dreuliais fore difyr iawn yn crwydro ar lan y Fenai. Mae tri neu bedwar llwybr yn ymuno efo’r llwybr arfordir swyddogol o’r gerddi, ond gan fod giât meysydd chwaraeon Prifysgol Bangor yn agored, dyma fentro trwy fanno. Gwell gen i gerdded mewn cylch os oes cyfle, yn hytrach na thaith yno-a-nôl ar hyd yr un llwybr, ond mantais arall cael crwydro caeau pêl-droed ac athlethau, ydi fod amrywiaeth ddifyr yn aml o laswelltir o wahanol hyd, ac felly’n llefydd da ar gyfer pryfetach a phlanhigion gwyllt ar hyd yr ymylon.

Yn anffodus roedd hi’n pigo bwrw a’r gloynnod byw a’r gwenyn yn brin iawn y bore hwnnw, a’r gwair hir yn rhy wlyb i grwydro i’w ganol i chwilio am flodau gwyllt. Maddeuwch i mi am fod yn naturiaethwr tywydd teg o dro i dro: roedd digon o bethau eraill i dynnu’r sylw yno heb imi wlychu!

O groesi’r cae rygbi/pêl-droed Americanaidd ar waelod pellaf tir y brifysgol, gallwch ddilyn llwybr ar eich pen i’r coed ar gyrion yr A55 swnllyd, a chanfod eich hun o dan anghenfil goncrid a dur y bont ddau lawr a godwyd yn y saithdegau ar ôl i dân ddifrodi pont wreiddiol Stephenson. Gosodwyd y llewod ar lwyfannau cerrig bob ochr i strwythur gwreiddiol y bont, ond heddiw welwch chi mohonyn nhw wrth deithio mewn car dros y Fenai, dim ond o ffenest y trên ar lawr isaf y bont.

Ar droed, y llew ar ochr y Faenol sydd hawddaf ei gyrraedd gan fod llwybr gwell ato trwy’r coed a’r eiddew a’r mieri sydd yno. Yn anffodus mae ffens ddiogelwch y rheilffordd yn rhwystr braidd wrth dynnu llun, ond mae’n werth ymweliad sydyn, er ei bod yn chwith nad oes neb yn gweld gwerth mewn annog y cyhoedd i fynd i edmygu’r llewod a rhoi panel efo ‘chydig o wybodaeth yno, o ystyried mor agos at Lwybr yr Arfordir y maen nhw.

O droi yn ôl o dan Bont Llanfair ac anelu am Bont y Borth, mi ydych yn cerdded llwybr braf, llydan a gwastad, trwy Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig Coedydd Afon Menai; coedwig sydd wedi dod yn gartref i wiwerod coch ers tua 2009 ar ôl absenoldeb hir. Braf gweld fod llawer o waith ar y gweill yma i reoli planhigion ymledol fel y Rhododendron, coed llawryf (laurel. Prunus) ac ambell goeden gonwydd.  

O ddilyn un o’r llwybrau sy’n dringo allan o’r coed i’r gerddi botaneg, rydych yn dod i olau dydd ac awyr agored: dolydd blodau gwylltion lliwgar, gwelyau addurnol a chasgliadau arbennig o blanhigion. 

Mae’r Ardd Tsieinïaidd wedi’i helaethu ers i mi fod ddwytha’, i fod yn Ardd y Ddwy Ddraig, lle mae Meddygon Myddfai yn cael sylw yng Ngardd Berlysiau Cymru, a’r gwaith cerrig yn ei hardal eistedd yn werth ei weld hefyd. 

 

Gallwn dreulio oriau -ar ddiwrnod braf- yn gwylio’r gweision neidr yn y pyllau a’r pili palas ar flodau’r gwely gloynnod a’r border hir, ac yn edmygu’r planhigion alpaidd yn yr ardd greigiau, ond pan mae’n bwrw glaw, mae’r tai gwydr yn wych hefyd. Mae’r gerddi ar agor i bawb a’r mynediad am ddim, ond rhaid gwylio cyfryngau cymdeithasol Cyfeillion Gardd Fotaneg Treborth am ddyddiau pan mae’r tai gwydr yn agored.

Roedd cryn fwrlwm yn yr arwerthiant blanhigion, ond gan fy mod wedi treulio cymaint o amser yn crwydro, erbyn i mi gyrraedd yno, doedd fawr o blanhigion ar ôl. Bydd raid dychwelyd eto i’r nesa’felly!

Y newyddion o’r blwch nythu adra, ydi fod deg cyw titw tomos las wedi hedfan ar yr 20fed o Fai. Roedd deg yno am wyth y bore, ac erbyn 3 y pnawn roedd yr olaf wedi mynd, a gwaelod yr ardd yn ddistaw unwaith eto. Bu’n fraint cael gwylio’u datblygiad, cyn hedfan i ganfod eu lle yn y byd mawr.

Paratewch... Barod... Ewch!

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 5 Mehefin 2025 (Dan y bennawd 'Llewod ar y Fenai')

 - - - - - - -

Mae Gardd Fotaneg Treborth yn cynnal ymchwil a gwaith cadwraeth hefyd. 

Mi fum yn cydweithio efo nhw i dyfu coed llwyf ar gyfer achub cen prin iawn ym Meirionnydd. 

Ychydig o'r hanes yn fan hyn. 

 

Tywydd Titw Tomos

Er bod coed helyg ifanc yn boen blynyddol i’w chwynnu yn yr ardd ‘cw, dwi’n canfod fy hun eto yn synfyfyrio mewn lluwch di-ddiwedd o hadau pluog; yr awyr las yn llawn blewiach gwyn. Pob gwe pry’ cop yn llen o gotwm, a miliynau o’r cneifion mân wedi glynu at ddail a bonion, dodrefn a chelfi yr ardd. 

Bydd raid codi cannoedd o egin-goed helyg -o bob gwely, pot, twll, a chornel- rhwng rwan a lluwch hadau’r gwanwyn nesa, ond mae’n anodd iawn peidio edmygu’r esblygiad sydd wedi rhoi modd mor effeithiol i’r helygen wasgaru ei had yn bell ar yr awel ysgafnaf.

Wyau; gorsaf dywydd; hadau helyg ar wyneb pwll; bwydo'r cywion

O’r llwyn gerllaw, mae llwyd y gwrych yn canu ei hochr hi, a rhywle yn y coed helyg heibio pendraw’r ardd, telor benddu’n seinio’n hyfryd iawn hefyd, y ddau yr un mor gerddorol ond bod penillion y benddu yn hirach ac mae’n taflu’r llais yn well. Un arall sy’n canu ar eu traws nhw heb falio dim am diwn na thempo, ydi’r siff-saff; mae cân hwnnw’n hawdd iawn i’w ‘nabod wrth iddo ailadrodd ei enw ei hun, ond mae’r ddau arall yn her bob blwyddyn i adnabod p’un ydi p’run.

Daw titw tomos las ar frys o rywle, yn dwrdio ‘mod i’n hawlio lle yn ei ofod o! Wedi dychwelyd mae o efo cropiad o lindys ar gyfer ciwed o gywion yn y blwch nythu ar wal y cwt. Mi gofiwch efallai i mi son dair wythnos yn ôl fod 12 ŵy yn y nyth, ac mi fues i’n gwylio’r camera’n selog ers hynny.

Roedd y cyw cyntaf wedi deor tua 3 y pnawn ar ddiwrnod olaf Ebrill, a’r ail oddeutu 20 munud ar ôl hynny. Dyna ddiwrnod cofiadwy am resymau eraill hefyd: cododd y tymheredd i dros 20°C am 8:20 y bore! Diwrnod poetha’r flwyddyn hyd yma, yn 26.7°C rhwng deori’r ddau gyw. Bu’n aruthrol o braf trwy’r dydd, a wnaeth y tymheredd ddim disgyn o dan 20 gradd tan tua wyth y nos, a bryd hynny roeddwn yn sefyll yn rhyfeddu yng ngwaelod yr ardd eto, y tro hwn at ffrwydriad anferthol o bryfaid.

Meddyliais i ddechrau mae gwybed bach oedd y cwmwl tywyll oedd yn troelli dros Afon Bowydd, nes gweld mae pryfed gwyrddion oedden nhw- y diawled bach ar eu ffordd i sugno’r bywyd allan o ddail ein coed ffrwythau! Eto, rhaid edmygu cylch bywyd y creaduriaid bach yma; swmp anferthol yr haid, a maint dirifedi eu llu.

Diwrnod nodedig, mewn tymor hynod iawn. Gorsaf dywydd ‘hobi’ sydd gen’ i yma, yn hytrach nag un broffesiynol gant-y-cant fanwl-gywir, ond mae wedi rhoi pleser heb ei ail i mi wrth ddilyn hynt y tywydd eleni.

Ddydd Llun, roedd y swyddfa dywydd wedi gosod rhybudd melyn dros Gymru, a’n harwain i ddisgwyl glaw trwm. Hynny ar ôl 14 diwrnod heb ddiferyn o law... ia, ym Mlaenau Ffestiniog hefyd! Ym misoedd Mawrth, Ebrill, a Mai hyd yma, bu cyfanswm o 42 diwrnod heb unrhyw law o gwbl, a nifer o ddyddiau eraill efo llai nag 1mm o law. Gwanwyn diarth iawn. A diolch amdano!

Ben bore Llun roedd llond gwniadur wedi disgyn ond prin wedi gwlychu’r llechi. Roedd y gwres wedi codi’n raddol wedyn trwy’r dydd, nes daeth newid sydyn am 4:45, pryd aeth y tymheredd o 25 gradd i lawr i 16 mewn chwarter awr. Daeth hynny law-yn-llaw efo cynnydd yn y gwasgedd ac ychydig o wynt. Ambell daran, ac yna glaw. Ychydig iawn fel mae’n troi allan. Bwrw am llai na 10 munud wnaeth hi yn y diwedd, a’r cwbl gafwyd oedd 2.31mm. 

Roedd yn wych profi’r petricor: arogl pridd ar ôl glaw hafaidd, ond ddaeth y glaw mawr ddim. Be fydden ni’n wneud heb gael swnian am y tywydd dwad? Mae’r titws yn gwneud y gorau o’r amodau beth bynnag.

Erbyn hyn mae 9 o gywion yn y nyth, wedi dechrau magu plu glas a melyn ac yn dringo dros eu gilydd i gael sylw’r oedolion sy’n dychwelyd bob 4 munud ar hyn o bryd, i roi bwyd yn eu pigau llydan melyn a choch. Efallai y gwnân nhw dolc yn y boblogaeth pryfed gwyrdd!

helyg- willow
troed y golomen- aquilegia
llwyd y gwrych- dunnock
telor benddu- blackcap
titw tomos las- bluetit
pryf gwyrdd- greenfly
gwybedyn bach- midge

- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 15 Mai 2025 (Dan y bennawd 'Gwanwyn yn dod')

Lluniau mwy diweddar:

Wedi magu plu yn gyflym iawn yn y tridiau ers i mi sgwennu'r darn uchod

 

Nos da, Mam!

Llyn Morwynion

Mae’r llechen yn gynnes ar fy nghefn wrth imi orweddian yn ddiog yn yr haul ar lan Llyn Morwynion. Ymhell uwch fy mhen yn yr awyr las, mae ceiliog ehedydd yn canu nerth ei ben. Smotyn bach tywyll yn parablu’n ddi-baid; yn ribidires o nodau hyfryd byrlymus.

O nghwmpas, yn bell ac agos, mae’r brithyll yn neidio a throi ar wyneb y llyn, a phâr o wyddau Canada yn chwythu nodau bas o’r Badall Fawnog ym mhen pella’r llyn. Daw lleisiau dau bysgotwr ar draws y dŵr yn achlysurol o ardal y Cwt Gwyddal, a sŵn y gwynt dan adenydd cigfran yn amlwg am ychydig eiliadau wrth hedfan hebio, ond heblaw am hynny mae’r lleoliad yn dawel. Yr union heddwch yr oeddwn wedi dod i’w ganfod. Digon pell o dwrw ymwelwyr y Pasg, i lawr yn y trefi a’r atyniadau amlwg. Lle i ddianc iddo am orig.

Yna, cynnwrf! Aderyn diarth yn cylchu uwchben y dŵr dwfn, du ynganol y llyn. Gwalch y pysgod! Er bod yr adar yma wedi magu bri a sylw rhyfeddol wrth ddychwelyd i Gymru i fagu yn 2004, ac wedi eu gweld yn aml yn lleol, dyma’r tro cyntaf i mi weld un yn Llyn Morwynion. 

Mwya’ sydyn, mae’n plymio, a tharo’r dŵr yn flêr a thrwsgl: ‘belly-flop’ fel yr oeddem yn arfer ddweud wrth dynnu coes ffrindiau oedd yn deifio’n llai gosgeiddig i bwll nofio neu lyn lleol yn ein plentyndod. Wrth godi ‘nôl o’r dŵr, daw’n amlwg na ddaliodd o bysgodyn y tro hwn, ac mae’n hedfan i glwydo am ennyd ar un o greigiau’r Drum. Ymhen hir, mae’n codi o’i glwydfan a hedfan am y llyn eto. Mae’n ymddangos fod yr amodau’n berffaith iddo ddal gan fod y pysgod mor brysur yn hela pryfetach ar wyneb y dŵr, ond mae’r gwalch wedi pwdu, ac ar ôl un cylchdro diog, yn hedfan dros y grib ac heibio cefn y Garnedd, mwy na thebyg yn anelu at Lynnau Gamallt i drïo’i lwc yn fanno.

Cronfa ddŵr ar gyfer Stiniog ydi Llyn ‘Morynion’ (i roi iddo’i ynganiad lleol). Llyn naturiol a wnaed yn fwy wrth i’r boblogaeth dyfu yn sgîl twf y diwydiant llechi, a llyn sy’n gysylltiedig â dwy chwedl sydd wedi ceisio egluro’r enw. Dyma fro Blodeuwedd; ardal sy’n frith o enwau o bedwaredd gainc y Mabinogi, fel Afon Cynfal, Llech Ronw, Bryn Cyfergyd, Tomen y Mur, ac ati. Yn y llyn yma boddwyd morwynion Blodeuwedd wrth ddianc rhag dialedd Gwydion a Lleu. Dyma hefyd ardal Beddau Gwŷr Ardudwy. Yr hanes honedig yn yr achos yma ydi i lanciau Ardudwy deithio i Ddyffryn Clwyd i hudo merched yn ôl efo nhw dros y mynydd, ond i fechgyn Clwyd eu dilyn a’u lladd ar y Migneint, ac mi foddodd y morwynion eu hunain yn eu galar.

Un arall o adar mudol ucheldir Cymru ydi tinwen y garn, ac mae plu trawiadol y ceiliog yn dwyn fy sylw wrth imi gychwyn am adra; y rhesen ddu am ei lygaid, a’i dîn gwyn yn amlwg iawn wrth hedfan i ffwrdd. Mae ceiliog clochdar y cerrig yn codi twrw i warchod ei diriogaeth ger y llwybr, a finnau’n gwneud fy ngorau glas i fynd heibio’n ddi-stŵr a chyflym; ac yn gefndir i’r cwbl mae’r gog yn taro’i ddau nodyn yn glir a chroyw i goroni pnawn dymunol iawn.

Roeddwn wedi clywed y gog am y tro cyntaf eleni -ychydig yn gynt na’r arfer- ar yr 11eg o Ebrill, wrth fynd efo Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog i baratoi’r safle cloddio yng Nghwmbowydd am dymor arall o chwilota, a neb ohonom wedi bod yn ddigon trefnus i ofalu bod newid mân yn ein pocedi i’w droi am lwc!

A hithau’n dymor yr wyau Pasg, y newyddion o’r blwch nythu sydd yn yr ardd acw, ydi bod erbyn hyn 12 o wyau gan y titws tomos las. Mae’r iâr yn gori am gyfnodau hir ar hyn o bryd, a’r ceiliog yn cludo bwyd iddi hi. Rydw i’n gwylio’r camera fel barcud bob dydd... mi gewch fwy o’r hanes y tro nesa!

 

ehedydd -skylark
brithyll -trout
gwydd Canada -Canada goose
cigfran -raven
gwalch y pysgod -osprey
tinwen y garn -wheatear
clochdar y cerrig -stonechat
cog -cuckoo
titw tomos las -blue tit
- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 24 Ebrill 2025

Edrych ymlaen

Ganol y bore ar Ddydd Gŵyl Dewi daeth ping ar y ffôn i’m hysbysu -am y tro cynta’ eleni- fod rhywbeth yn symud yn y blwch nythu yn yr ardd. Titw tomos las (blue tit, Parus caeruleus) oedd o, ac mi fu’n mynd a dod trwy’r dydd. Mi gofiwch efallai, imi osod blwch newydd efo camera yma ddechrau 2024, a bod titws wedi dod iddo yn y gwanwyn, ond ar ôl hanner adeiladu nyth, troi eu cefnau a diflannu.

Mae gweithgaredd y titws yn rhyfedd eto eleni hyd yma! Mae dau wedi bod yma ambell ddiwrnod a’r peth cyntaf wnaethon nhw oedd gwagio’r blwch. Cario bob blewyn o’r mwsog a’r gwair oedd wedi ffurfio hanner nyth y llynedd allan. Am dair wythnos wedi hynny, maen nhw wedi hedfan i’r bocs sawl gwaith y dydd, pigo’r pren efo’u pig, a sgubo’r llawr efo’u hadenydd mewn rhyw fath o ddawns ddefodol.

Ar Ddydd Sul olaf mis Mawrth, wrth i mi sgwennu hwn, maen nhw o’r diwedd wedi dechrau dod a ‘chydig o fwsog i mewn, ond wedi treulio’r diwrnod yn ei symud a’i ail-drefnu hyd syrffed! Mis fuon nhw wrthi y llynedd cyn gadael heb nythu, ac mae hi bellach bron yn fis ar ymdrechion eleni, felly gawn ni weld be ddaw y tro hwn. Dwi’n edrych ymlaen yn eiddgar i ddilyn eu hynt, ac mi fyddaf yn siwr o rannu’r diweddaraf efo chi.

Mi gafwyd un ymwelydd arall y llynedd. Am funud neu ddau ar y cyntaf o Fehefin bu cacynen y coed (tree bumblebee, Bombus hypnorum) yn y blwch, ac mi fyddai croeso llawn mor gynnes wedi bod iddi hi sefydlu nyth yno. Gwaetha’r modd, wnaeth hithau ddim aros.

Mae hanes y math yma o gacynen yn ddifyr iawn: doedden nhw ddim i’w gweld yng ngwledydd Prydain tan 2001, ond ar ôl cyrraedd o’r cyfandir, wedi dod yn gyffredin iawn ac ymledu i’r gogledd, gan fagu yn yr Alban erbyn hyn. Tyllau mewn coed ydi eu cynefin nythu yn draddodiadol, ond maen nhw’n fodlon iawn hawlio’u lle mewn blwch nythu adar hefyd. Mae’n hyfryd eu cael yn yr ardd yma.

Rydw i wedi cyfeirio yn y gorffennol at y diffyg coed aethnen (aspen, Populus tremula) mewn cwm sy’n dwyn enw’r goeden, rhwng Rhos-y-gwaliau a’r Berwyn, sef Cwm-yr-aethnen. 

Yn ddiweddar mi fues i mewn gweithdy hynod ddifyr yn edrych ar ddyfodol y goeden hon yn Eryri, dan arweiniad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, efo arbenigedd gan gwmni ecolegol Wild Resources o ardal Bangor. Mae’n debyg bod coedwigoedd aethnen yn ucheldir a gorlifdiroedd Cymru ar un adeg, ond am nifer o resymau wedi mynd yn brin iawn fel coeden gynhenid. 

Ers diwedd yr oes iâ ddwytha mae pobl wedi clirio tiroedd a thorri coed ar gyfer adeiladu a thanwydd ac ati, ac wedi cadw anifeiliaid ar y tir hwnnw wedyn. Planhigyn deuoecaidd ydi’r aethnen -hynny ydi mae pob un yn cynhyrchu cynffonau ŵyn bach sydd unai yn wrywaidd neu’n fenywaidd, yn wahanol i’r gollen (hazel, Corylus avellana) er enghraifft, lle mae’r blodau o’r ddau ryw ar yr un gangen. Ac fel y gollen, gwynt sy’n peillio’r aethnen, felly’n allweddol fod coed gwrywaidd a choed benywaidd yn tyfu o fewn cyrraedd i’w gilydd! Ar ben hyn tydyn nhw ddim yn cynhyrchu paill yn rheolaidd; gall fod rhwng 10 mlynedd a chwarter canrif rhwng blodeuo! 

Mae’r coed sydd ar ôl bron i gyd yn goed unig, ar glogwyni, yn eithaf pell o’r nesa’ ac yn anffodus, mae’n flasus iawn i ddefaid, geifr a cheirw, y rhisgl a’i sudd yn felys, felly rhwng bob dim, mae bron yn amhosib cael amodau ffafriol ar gyfer poblogaeth ffyniannus fydd yn cynnal ei hun efo hadau a choed ifanc bob cenhedlaeth. 

Er y gwendidau amlwg mae rhinweddau iddi hefyd- mae’n tyfu bob cam i lawr i wres Gwlad Groeg, felly gall ddygymod â’r cynhesu ddaw efo newid hinsawdd yng Nghymru. Hefyd, mae’n atgynhyrchu’n weddol rwydd o doriadau gwraidd, felly yn dilyn llwyddiant cynnar yr Albanwyr yn eu hymdrechion i adfer yr aethnen yn fanno (gweler ‘Painting Scotland Yellow’ ar y we), y gobaith ydi medru tyfu digon o goed newydd i’w plannu mewn llefydd fel Cwm yr Aethnen, a mwynhau ei lliw euraidd hardd eto bob hydref. Rhywbeth arall i edrych ymlaen ato. Gwyliwch y gofod!

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 3 Ebrill 2025 (Dan y bennawd 'Prysurdeb y Titws')