Llyn Morwynion

Mae’r llechen yn gynnes ar fy nghefn wrth imi orweddian yn ddiog yn yr haul ar lan Llyn Morwynion. Ymhell uwch fy mhen yn yr awyr las, mae ceiliog ehedydd yn canu nerth ei ben. Smotyn bach tywyll yn parablu’n ddi-baid; yn ribidires o nodau hyfryd byrlymus.

O nghwmpas, yn bell ac agos, mae’r brithyll yn neidio a throi ar wyneb y llyn, a phâr o wyddau Canada yn chwythu nodau bas o’r Badall Fawnog ym mhen pella’r llyn. Daw lleisiau dau bysgotwr ar draws y dŵr yn achlysurol o ardal y Cwt Gwyddal, a sŵn y gwynt dan adenydd cigfran yn amlwg am ychydig eiliadau wrth hedfan hebio, ond heblaw am hynny mae’r lleoliad yn dawel. Yr union heddwch yr oeddwn wedi dod i’w ganfod. Digon pell o dwrw ymwelwyr y Pasg, i lawr yn y trefi a’r atyniadau amlwg. Lle i ddianc iddo am orig.

Yna, cynnwrf! Aderyn diarth yn cylchu uwchben y dŵr dwfn, du ynganol y llyn. Gwalch y pysgod! Er bod yr adar yma wedi magu bri a sylw rhyfeddol wrth ddychwelyd i Gymru i fagu yn 2004, ac wedi eu gweld yn aml yn lleol, dyma’r tro cyntaf i mi weld un yn Llyn Morwynion. 

Mwya’ sydyn, mae’n plymio, a tharo’r dŵr yn flêr a thrwsgl: ‘belly-flop’ fel yr oeddem yn arfer ddweud wrth dynnu coes ffrindiau oedd yn deifio’n llai gosgeiddig i bwll nofio neu lyn lleol yn ein plentyndod. Wrth godi ‘nôl o’r dŵr, daw’n amlwg na ddaliodd o bysgodyn y tro hwn, ac mae’n hedfan i glwydo am ennyd ar un o greigiau’r Drum. Ymhen hir, mae’n codi o’i glwydfan a hedfan am y llyn eto. Mae’n ymddangos fod yr amodau’n berffaith iddo ddal gan fod y pysgod mor brysur yn hela pryfetach ar wyneb y dŵr, ond mae’r gwalch wedi pwdu, ac ar ôl un cylchdro diog, yn hedfan dros y grib ac heibio cefn y Garnedd, mwy na thebyg yn anelu at Lynnau Gamallt i drïo’i lwc yn fanno.

Cronfa ddŵr ar gyfer Stiniog ydi Llyn ‘Morynion’ (i roi iddo’i ynganiad lleol). Llyn naturiol a wnaed yn fwy wrth i’r boblogaeth dyfu yn sgîl twf y diwydiant llechi, a llyn sy’n gysylltiedig â dwy chwedl sydd wedi ceisio egluro’r enw. Dyma fro Blodeuwedd; ardal sy’n frith o enwau o bedwaredd gainc y Mabinogi, fel Afon Cynfal, Llech Ronw, Bryn Cyfergyd, Tomen y Mur, ac ati. Yn y llyn yma boddwyd morwynion Blodeuwedd wrth ddianc rhag dialedd Gwydion a Lleu. Dyma hefyd ardal Beddau Gwŷr Ardudwy. Yr hanes honedig yn yr achos yma ydi i lanciau Ardudwy deithio i Ddyffryn Clwyd i hudo merched yn ôl efo nhw dros y mynydd, ond i fechgyn Clwyd eu dilyn a’u lladd ar y Migneint, ac mi foddodd y morwynion eu hunain yn eu galar.

Un arall o adar mudol ucheldir Cymru ydi tinwen y garn, ac mae plu trawiadol y ceiliog yn dwyn fy sylw wrth imi gychwyn am adra; y rhesen ddu am ei lygaid, a’i dîn gwyn yn amlwg iawn wrth hedfan i ffwrdd. Mae ceiliog clochdar y cerrig yn codi twrw i warchod ei diriogaeth ger y llwybr, a finnau’n gwneud fy ngorau glas i fynd heibio’n ddi-stŵr a chyflym; ac yn gefndir i’r cwbl mae’r gog yn taro’i ddau nodyn yn glir a chroyw i goroni pnawn dymunol iawn.

Roeddwn wedi clywed y gog am y tro cyntaf eleni -ychydig yn gynt na’r arfer- ar yr 11eg o Ebrill, wrth fynd efo Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog i baratoi’r safle cloddio yng Nghwmbowydd am dymor arall o chwilota, a neb ohonom wedi bod yn ddigon trefnus i ofalu bod newid mân yn ein pocedi i’w droi am lwc!

A hithau’n dymor yr wyau Pasg, y newyddion o’r blwch nythu sydd yn yr ardd acw, ydi bod erbyn hyn 12 o wyau gan y titws tomos las. Mae’r iâr yn gori am gyfnodau hir ar hyn o bryd, a’r ceiliog yn cludo bwyd iddi hi. Rydw i’n gwylio’r camera fel barcud bob dydd... mi gewch fwy o’r hanes y tro nesa!

 

ehedydd -skylark
brithyll -trout
gwydd Canada -Canada goose
cigfran -raven
gwalch y pysgod -osprey
tinwen y garn -wheatear
clochdar y cerrig -stonechat
cog -cuckoo
titw tomos las -blue tit
- - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 24 Ebrill 2025

Gofyn Tamaid Heb Un Geiniog

Mae gen’ i ffrind newydd. 

Dim ond am bum munud oeddwn wedi bod yn cloddio pan ddaeth robin goch i lan y twll, a dal pryf genwair o dan fy nhrwyn yn gwbl ddigywilydd! Mae’n rhaid fod ganddyn nhw synnwyr arbennig am bridd noeth, ac yn gwybod yn iawn fod cyfle am damaid o fwyd.

Llun gan Francis C. Franklin / CC-BY-SA-3.0

Naw mlynedd ar ôl torri ‘nghalon efo’r amodau ar y safle rhandiroedd lleol a rhoi’r ffidil yn y to; mae rhywbeth wedi drod drosta’i mae’n rhaid, oherwydd rydw i wedi cymryd plot yno eto. Ac o, mam bach, mae’r lle yn ddigalon o wlyb! 

Yno i agor ffos oeddwn i, er mwyn trïo sychu rhywfaint ar y ddaear, ac mi ges i gwmpeini’r hen robin annwyl drwy’r pnawn. Roedd yn amlwg wedi hen gynefino efo cwmpeini pobl ar safle’r rhandiroedd, ac yn hollol ddi-ofn wrth sboncio o gwmpas fy nhraed wrth imi dyllu, ac i mewn ac allan o’r ffos gul yn chwilio am damaid. Mae’r berthynas rhwng y robin goch a phobol yn hen iawn; wedi dysgu bod pobl sy’n gweithio’r tir yn werth eu dilyn er mwyn cael bwyd. Credir eu bod wedi dysgu dilyn moch gwyllt ac anifeiliaid eraill cyn hynny, er mwyn chwilota yn y pridd maen nhwythau wedi’i droi. 

Os oes unrhyw aderyn sy’n adnabyddus i bawb, y robin goch ydi hwnnw. Yn ôl beibl adarwyr Cymru, ‘The Birds of Wales’ (Pritchard et al, 2021), y robin ydi’r ail aderyn mwyaf cyffredin sydd gennym ni, ar ôl y dryw bach. Yr unig lefydd nad ydyn nhw wedi eu cofnodi ydi uchel-fannau’r mynyddoedd; fel arall maen nhw i’w gweld ymhob twll a chornel o’n gwlad. Efallai fod nifer ohonoch wedi eu rhestru dros y penwythnos yn y ‘Big Garden Birdwatch’ blynyddol.

Mae’r robin wedi ennyn edmygedd ac wedi ennill lle go arbennig yng nghalonnau pobol: mae’n un o eiconau amlycaf y nadolig; yn destun cerddi a chaneuon; yn darogan eira, ac yn enw timau pêl-droed, a chwrw hefyd. Arwydd o lwc dda i rai diwylliannau, tra bod eraill yn ei weld fel rhybudd o anlwc i ddod. Mae’r llên gwerin yn helaeth a chyfoethog iawn!

Ar wibdaith o Batagonia yn Hydref 2018, tra’n dringo llethrau Bryn y Groes yn Esquel, mi ges fy syfrdannu o wylio a gwrando ar aderyn yn bloeddio canu o ben llwyn. Loica oedd enw cyffredin yr aderyn hwnnw yno, ond roedd y Cymry wedi ei alw’n robin goch, o hiraeth am y robin annwyl yn yr hen wlad efallai. Gall holltwr blew ddadlau mae oren ydi lliw brest y robin yng Nghymru mewn gwirionedd, ond roedd bol a gwddw robin goch y Wladfa yn goch go iawn. Fel coch y swyddfa bost! 

Ac os oes croeso i gân y robin Cymreig fel un o’r ychydig adar sy’n canu yma yn y gaeaf, mae cân y loica yn gwbl hyfryd a llawer mwy cerddorol a llon. Ehedydd maes cynffonhir ydi’r enw safonol a roddwyd iddo gan banel enwi adar y byd, ar ôl y Saesneg mae’n debyg (long-tailed meadowlark, Sturnella loyca) ond mae’r enw robin goch yn fwy agos atoch a boddhaol fel enw lleol tydi.

Yn ôl ar y rhandir, tydw i ddim yn edliw i’r robin gael ambell i fwydyn, dim ond iddyn nhw beidio a bwyta pob un; mae’r pridd yno angen pob cymorth gan bryfaid genwair! Roeddwn yn swnian fod y ddaear yn wlyb ar y plot cyntaf yno ddegawd yn ôl, yn gwamalu mae dim ond reis a watercress oedd yn bosib tyfu yno. Ond pa ryfedd? Pan oeddwn yn blentyn, y Gors Fach oedd enw’r safle: lle da i ddal llyffant a genau goed (neu goeg, sef madfall ddŵr) nes i ryw awdurdod datblygu feddwl yn eu doethineb ym 1975, y dylid llenwi’r gors efo llechi er mwyn ‘tirlunio’ a chreu ardaloedd i ddenu diwydiant. Pff! Ddaeth dim ffatrïoedd, ond collwyd cyfres o gorsydd.

Heddiw mae safle’r rhandiroedd fel concrit llawn llechi ar gyfnod sych, ond fel cors mewn tywydd gwlyb. Dyma obeithio y bydd y robin a finna’n medru mwynhau darn o dir fydd yn llawn llysiau ryw ddydd, ond hefyd yn llawn blodau i ddenu peillwyr, a phwll i ddenu amffibiaid yn ôl hefyd.
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 30 Ionawr 2025 (dan y bennawd 'Eicon llên gwerin')

 

Gweddi Wladgarol. Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. 21 Hydref 2018 

 

Crwydro'r Foryd

Waeth imi heb a thwyllo fy hun ‘mod i’n digon trefnus i gadw addunedau ar ddechrau blwyddyn newydd; dwi’n fodlon efo arferiad y teulu i fynd am dro ar Ddydd Calan fel ymrwymiad pwysig, gan anelu fel rheol am y môr. 

Digalon ydi nodi nad oes neb yn galw am galennig acw ers blynyddoedd, ac rwan fod ein plant ninnau wedi hen adael plentyndod, tydan ni ddim yn hel tai yn y bore ers tro byd ‘chwaith. Ta waeth am hynny, gwlyb a hynod ddiflas oedd tywydd y cyntaf o Ionawr eleni a doedd hi ddim yn anodd i’m perswadio fi i ymlacio efo panad a llyfr wrth y tân, yn hytrach na chrwydro!

Gwych a chyffrous, felly, oedd codi ar yr 2il i fore barugog ac awyr las. Taenu map ar fwrdd y gegin am gip sydyn, ac anelu at Landwrog gan feddwl mynd am draeth Dinas Dinlle.  Y tro hwn, yn hytrach na mynd yn syth am y traeth, dewis cychwyn wrth fynedfa stiwdio Sain a dilyn Llwybr Arfordir Cymru tuag at y Foryd. 

Gallwch fwynhau’r Foryd o ffenest y car ar hyd ochr Llanfaglan wrth gwrs, ond rhaid mynd ar droed i’r lan orllewinol. Mae rhan gyntaf fy llwybr rhwng dau wrych, y glaswellt ar un ochr yn y cysgod ac yn farrug drosto, a chroen tenau o rew ar y pyllau yn adwy’r caeau hefyd. Ymhen ychydig, dod allan i dirlun agored, goleuach ar lan Afon Carrog, ac oedi ar y bompren i edmygu’r olygfa i bob cyfeiriad.

Edrych i gyfeiriad Yr Eifl o bompren Afon Carrog. Llun Beca Williams

Mae’n benllanw ac mae’r glastraeth a’i ffosydd a chornentydd gwythiennog, a’r mwd a’r tywod, i gyd o’r golwg dan ddŵr llonydd gloyw. Ganllath i ffwrdd mae haid o adar; pibyddion coesgoch yn bennaf o be wela’ i, a gylfinir neu ddau yn eu mysg, y cwbl yn hela yn y ddaear meddal. Cyn i mi weld yn fanwl, na mentro’n nes atynt, mae dau gerddwr wedi ymddangos ar y clawdd llanw o lwybr y maes cabannau gwyliau, a gan eu bod i’w gweld mor amlwg ar y gorwel, maen nhw’n tarfu’n syth ar yr adar, a’u gyrru i godi’n gwmwl o adennydd a hedfan am eu bywydau i’r lan bellaf dan chwibanu’n gynhyrfus wrth fynd.

Troi tua’r gorllewin wrth y maes awyr mae Llwybr yr Arfordir, ond gwell gen’ i ddilyn y clawdd llanw ymhellach i’r gogledd a chadw’r Foryd ar y llaw dde am ychydig yn hirach. Dod i ben yn ddisymwth mae’r llwybr cyhoeddus hwnnw a feiddiwn i ddim am eiliad awgrymu bod neb yn neidio’r giât a cherdded ymlaen i gyfeiriad Caer Belan, ond mae’n amlwg fod nifer yn gwneud hynny er gwaethaf arwyddion ac anfodlonrwydd ystâd Glynllifon!

Yr hyn sy’n tynnu fy sylw rhwng y warin a’r twyni tywod ym mhen gogleddol y penrhyn, ydi’r cornchwiglod sy’n hedfan yn ddiog a glanio bob-yn-ail, fel rhai sy’n dysgu hedfan awyrennau yn y maes awyr gerllaw. Dyma adar sydd wedi dioddef gostyngiad dychrynllyd yn ail hanner y ganrif ddiwethaf, ac mae’n braf cael eu gwylio am gyfnod: haws o lawer eu gweld yn y gaeaf nac yn y tymor nythu erbyn hyn yn anffodus.

Wrth gerdded i’r gwynt yn ôl tua’r de ar hyd draeth garregog hir Dinas Dinlle, mae’r awyr yn troi’n ddu dan gymylau trymion a’r Eifl yn y pellter – a oedd chwarter awr ynghynt yn amlinell eglur a’r haul tu ôl iddo, yn silhouette o graig dan awyr las- bellach dan gawod drom o eira. 

Efo mwy ar ei ffordd, roedd yn amser ei ‘nelu hi’n ôl tuag adra at y tân eto, ar ôl ychydig oriau o awyr iach mewn lleoliad trawiadol iawn.

 

Er nad oes gennyf restr o addunedau, mae Mrs Wilias a finna wedi cael rhandir eleni felly gwell fyddai ymrwymo i dorchi llewys yn fanno mae’n siwr. Mi fu gen’ i randir ar yr un safle hyd 2016 ond methu a’i dal hi ymhob man fu’r achos bryd hynny mae gen’ i ofn. Naw mlynedd yn ddiweddarach, dim ond pedwar diwrnod yr wythnos ‘rydw i’n gweithio, felly gyda lwc a dyfal donc, mi gawn rywfaint o lysiau a blodau oddi yno!

Blwyddyn newydd dda, gyfeillion, a llond y tŷ o ffa!

pibydd coesgoch: common redshank, Tringa totanus
gylfinir: curlew, Numenius arquata
cornchwiglen: lapwing, Vanellus vanellus

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Ionawr 2025

 

Cerdyn Post o Seoul

Mae byw mewn dinas wedi apelio ataf o dro i dro dros y blynyddoedd. Cael mwynhau'r parciau a'r gerddi cyhoeddus, amgueddfeydd ac orielau liw dydd, a manteisio'n llawn ar fwrlwm gweithgareddau'r nos; cyngherddau, chwaraeon, bwyta allan ac ati.

Mewn bywyd blaenorol bron, yn yr wythdegau hwyr, treuliais ddwy flynedd yn hyfforddi i fod yn beiriannydd efo'r bwrdd trydan yng ngogledd Llundain. Yn Cockfosters, ym mhen pellaf un llinell Piccadilly ar y tiwb, roedd y ganolfan mewn ychydig aceri o dir coediog braf, a dros y ffordd o Barc Gwledig Trent a’r ‘green belt’ enwog. Dyma lle oeddwn i pan darodd storm fawr Hydref 1987 a gweld rhywfaint o’r dinistr a wnaed i filiynau o goed hynafol de-ddwyrain Ynys Prydain. 

Y cyrion gwyrdd oedd fanno, ond eto'n ddigon agos i biciad i mewn am flas o'r bywyd dinesig, a mynd bob nos Fercher i'r West End i gyfarfod Dewi 'mrawd, a chriw difyr o Gymry'r ddinas, Cnwc, Pedr Pwll Du, a Geraint a Mogos. 'Sgwn i lle mae'r tri cymeriad olaf yna heddiw?

Yn y nawdegau cynnar, mynd 'nól-a-mlaen at ffrindiau i Abertawe a mwynhau'r cyferbyniad rhwng y ddinas brysur a llwybrau troed a beic i'r Mwmbwls a Phenrhyn Gŵyr; ac ugain mlynedd yn ddiweddarach, dod i werthfawrogi Caerdydd fel prifddinas fach fyrlymus a chyffrous, ond yn ddigon agos atoch yr un pryd, pan oedd dwy o'n genod ni yno yn y brifysgol.

Mynydd Namsan o'r ddinas

Erbyn hyn, mae un o'r merched hynny yn gweithio yn Seoul, prifddinas De Corea, ers dwy flynedd a hanner, ac yno ydw i wrth 'sgwennu hyn, yn 'mochel o'r gwres llethol mewn caffi braf, yn aros amdani hi ac un o'i chwiorydd sydd wedi teithio yma efo fi.

Ar ôl gweld y smog wrth lanio wythnos yn ôl, roeddwn yn ofni'r gwaethaf am dreulio amser mewn dinas o 10 miliwn o bobl. (Mae'r ardal ehangach a elwir Seoul Capital Area yn gartref i dros 50 miliwn!) Ond mae'n ddinas lân a chroesawgar, ac ystyrir hi yn ddiogel iawn i deithwyr. All Cymru ond breuddwyddio am rwydwaith mor wych ac effeithlon a rhad o drenau a metro tanddaearol a bysus.

Maen nhw’n deud am ardaloedd trefol tydyn, nad ydych chi fyth mwy na ‘chydig fetrau oddi wrth lygoden fawr. Welson ni ddim un llygoden i fod yn deg, ond yn Seoul gallwch ddweud yn reit saff nad ydych chi fyth mwy nag ychydig fetrau oddi wrth beiriant cymysgu sment! Mae’r metropolis yn ddi-ddiwedd. I bob cyfeiriad! Ac mae’n amlwg yn dal i dyfu.

Mi fyddai’n rhestru ychydig o’r adar aballu sydd yma yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg wsos nesa, ond digon ydi dweud nad oes fawr o fio-amrywiaeth yn y ddinas fel y gallwch ddychmygu oherwydd diffyg cynefin naturiol ymysg yr ardaloedd datblygedig. Neu’n bwysicach efallai -gan ei bod yn ddinas eithaf coediog ar y cyfan, ac ynddi lawer o barciau cyhoeddus, a phump safle treftadaeth y byd- ydi’r diffyg cysylltedd rhwng yr ardaloedd gwyrdd a'u gilydd, ac efo’r cefn gwlad tu hwnt i’r metropolis.

Ardal o diroedd Palas Gyeongbokgung, un o safleoedd treftadaeth y byd Unesco

Ambell bioden a brân; crëyr glas, a chrëyrod gwynion. Nifer fach o hwyaid hefyd, gan gynnwys efallai y chwadan fach ddelia sy’n bod, sef yr hwyaden gribog, neu’r hwyaden mandarin (Aix galericulata). Yn y dwyrain pell mae ei gynefin cynhenid, ond mae wedi sefydlu yn y gorllewin ar ôl dianc o gasgliadau adar. Fel mae’n digwydd, ym Mharc Trent Cockfosters welais i’r rhain gyntaf, dros 30 mlynedd yn ôl.

'Da ni wedi cael ymweld â sawl safle hanesyddol, gan gynnwys Palas Gyeongbokgung, a hynny mewn gwisg draddodiadol pan oedd hi’n 32 gradd C! Mi fuon ni yn yr amgueddfa genedlaethol hefyd, ac yn cerdded waliau hanesyddol y ddinas.

Un uchafbwynt oedd cael mwynhau, am y tro cyntaf erioed, noson arbennig o bêl-fas, a’r tîm cartref Eirth Doosan yn colli o 5 i 7 rhediad, mewn diweddglo cyffrous iawn yn erbyn y Changwon Dinos. Ar ôl treulio chwarter awr yn ymchwilio’r rheolau yn y pnawn, mi hedfanodd tair awr a chwarter yn gyflym iawn gyda'r nos ym mwrlwm ac angerdd y cefnogwyr cartref.

Stadiwm Jamsil

Mae’r tywydd wedi bod yn chwilboeth bob dydd hyd yma, a’r gwres trymaidd yn mygu weithiau, ond
mae’n anodd curo camu allan o fwyty neu gaffi sy’n oer braf efo ‘air-con’, i awyr mwyn y nos. Profiad unigryw ar wyliau! Ar noson fel’na gawson ni fwynhau gwylio’r machlud dros byllau a phalas hynafol Wolji, a phont wych Woljeonggyo, yn ninas Gyeongiu yn ne-ddwyrain penrhyn Corea. Gwibdaith hyfryd o ddeuddydd a hanner allan o’r brifddinas; taith tair awr a hanner gyffyrddus iawn ar fws inter-city moethus.

Pont Woljeonggyo

Un o’r llefydd gorau i weld ehangder Seoul, a’r mynyddoedd sy’n codi o’r gwastadeddau concrit, fel copaon Eryri uwchben haen o gwmwl, ydi’r tŵr cyfathrebu ar fynydd Namsan, er ei fod yn safle prysur braidd. Gallwch ddringo’r grisiau neu ddal gar cebl at droed y tŵr, ac yna dalu i deithio mewn lifft i’r ystafell banoramig ar ei ben, 700 troedfedd i fyny, a gweld golygfa gron gyfa' o’r ddinas. Hyfryd oedd gwylio’r machlud yn fanno hefyd, ar ôl pryd blasus o fwyd yng ngwaelod y tŵr (y bwyd yn boenus o ddrud yn y top, fel y gallwch feddwl!)

Y ddinas (rhan fach ohoni o leiaf) o fynydd Namsan

Rydan ni wedi bwyta fel brenhinoedd yma, yn kimchi a bibimbab a stiws a nwdls; wedi ffrio ein cigoedd ein hunain ar olosg ynghanol bwrdd ac wedi gwledda ar bingsu, sef desglad o shafins llefrith wedi rhewi, efo hufen a ffrwythau neu siocled a bisgedi!

Dwi’n gobeithio ychwanegu at y rhestr adar yn fy nyddiau olaf yma, ac ymestyn mwy ar orwelion a phrofiadau, ond ar y cyfan, er bod Seoul yn lle arbennig, a bod cyfnodau mewn dinas yn andros o hwyl -mae’n well gen i fyw mewn tref fechan yng nghefn gwlad Cymru wedi'r cwbl!

- - - - - - - - -

*Rydw i'n teipio ar chromebook, ac heb feistroli'r bali peth yn iawn, felly maddeuwch os ydi'r fformatio yn dod allan yn rhyfedd ar eich sgrîn.
Cam sam ni da.

Adar o'r unlliw..

Sêr y Rhostir Gwlyb

Cynefin digon anodd i gerdded ynddo ydi rhostir gwlyb, neu weundir, yn enwedig ardal sydd heb ei phori ers cyfnod. Mae glaswellt y gweunydd (purple moor-grass neu Molinia) yn tyfu’n dwmpathau tal, trwchus, sy’n aml iawn yn cuddio rhwydwaith o hen ffosydd a thyllau corsiog, gan wneud cerdded yn heriol ar y gorau!

Dyma’r unig laswellt yng Nghymru sy’n gollddail, yn marw’n ôl yn y gaeaf a chrino nes ei fod bron yn wyn, ac mewn gwyntoedd gaeafol mae’r dail hirion yn hedfan a throelli yn yr awyr, ac yn addurno ffensys a choed drain fel hen rubannau gweddi. Mae ardaloedd eang iawn o laswelltir Molinia yng Nghymru, a phan mae o mewn cyflwr da mae’n werth ymweliad. 

Mi ges i gyfle i grwydro yn yr haul wythnos d’wytha, ar warchodfa lle mae gwaith cadwraeth ar y gweill ers blwyddyn i geisio adfer ardal o’r cynefin hwn i dyfiant mwy amrywiol. Ar y cyrion, rhwng dau gae, cododd corhedydd y coed (tree pipit) o frig coeden afalau surion (crab apple) a chanu wrth hedfan yn hamddenol i’r ddaear rhwng y twmpathau gwellt. 

Hyd yma dim ond un neu ddau o flodau sydd wedi ymddangos ar y goeden -un o’r rhai mwyaf y gwyddwn i amdanyn nhw, a hynny ar y canghennau sy’n wynebu’r haul. Cyn hir bydd hon yn wledd o flodau gwynion. Mae olion rhai o’r miloedd afalau bychain a dyfodd arni llynedd yn dal ar lawr, wedi eu hanwybyddu gan y merlod mynydd Cymreig sy’n pori yma, a phwy all eu beio am osgoi eu surni caled! 

Un o sêr pori cadwriaethol ar diroedd gwlyb Meirionnydd

Y merlod yma ydi’r prif arf wrth adfer y cynefin. Defaid fu’n pori yma gynt ac wrth reswm eu tuedd nhw oedd cadw at y lleiniau sych efo glaswellt mwy blasus. Ond mae’r ceffylau gwydn yma’n fodlon pori’r gweiriau bras yn yr ardaloedd gwlyb, a hynny, dros amser yn gwanhau y glaswellt a chaniatâu i flodau dyfu ymysg y twmpathau (ac yn creu llwybrau ffeindiach i mi eu dilyn!).

Roedd ceiliog gog (cuckoo) yn brysur iawn tra oeddwn yno, yn ddyfal alw am gymar efo’i ddau nodyn enwog. Gyferbyn, o’r golwg ynghanol tocyn o goed helyg a mieri, troellwr bach (grasshopper warbler) yn canu ei drydar hir rhyfedd. Tydw i ddim yn gyfarwydd efo sŵn tröell, pwy sydd erbyn hyn, felly mae’r enw Saesneg yn nes ati i ddisgrifio’r gân sy’n debyg i’r sŵn rhincian mae sioncyn y gwair (neu geiliog rhedyn) yn ei wneud.

Wrth fwrw ymlaen mi ges i fraw wrth i gïach (snipe) ffrwydro o’r tyfiant ac hedfan igam-ogam yn swnllyd ac ar frys oddi wrthyf. Braf meddwl y gallen nhw fod yn nythu yma gan eu bod nhw wedi prinhau. 

Mae nifer o hen ffosydd ar y safle, yn dyst yn yr achos hwn mai ofer oedd ceisio sychu tir corsiog lle mae dros chwe troedfedd o fawn mewn ambell le! Erbyn hyn mae’r ffosydd wedi eu cau gan adael pyllau sy’n berwi efo penabyliaid, a’r dyddiau heulog wedi denu llawer o fursennod mawr* coch (large red damselfly) i ddringo’r brwyn o’r dŵr a deor yn bryfaid hardd iawn. Gyda lwc bydd mwy o weision neidr yn dilyn yn yr wythnosau nesa.

Mursen fawr goch, a'r phlisgyn gwag y larfa ar frwynen

Er imi fwynhau gwylio glöynnod byw gwyn blaen oren (orange tip butterfly) yn dodwy ar y blodau llefrith (blodau’r gog, cuckoo flower), a rhyfeddu at deimlyddion mawr pluog a sgleiniog ar wyfyn y rhos (heath moth), y seren y tro hwn oedd y pili-pala bach ond godidog, brithribin werdd (green hairstreak). 

Mae wyneb uchaf ei adenydd yn frown, a dyna sydd amlycaf wrth iddo wibio o le i le, ond pan mae’n glanio daw’r gwyrdd bendigedig sydd o dan yr adenydd i’r golwg. Mae ‘Butterflies of Gwynedd’ (Whalley, 1998) yn dweud eu bod yn "fairly common" ac yn nodi 28 cofnod ym Meirionnydd ar ôl 1975, ond mae adroddiad ‘The State of UK Butterflies’ (Butterfly Conservation, 2022) yn son am ddirywiad yn eu niferoedd ac yn y lleoliadau y confodwyd nhw rhwng 1976 a 2019 felly maen nhwythau angen cymorth i adfer cynefinoedd hefyd.

Dwi’n edrych ymlaen yn arw i ddilyn hynt a helynt y safle yma dros y blynyddoedd i ddod, a gyda lwc gallaf adrodd ar gyfres o lwyddiannau yn Yr Herald Cymraeg.

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),16eg Mai 2024 (dan bennawd Bywyd y Rhostir).

*Cywiriad: roeddwn wedi rhoi mursennod bach coch yn yr erthygl. Llithriad di-ofal wrth deipio oedd hynny; mae'r rheiny'n brinnach o lawer ac mi fyddwn wedi gwneud llawer iawn mwy o ddathlu petawn wedi eu gweld nhw!!

Blwyddyn Newydd, Camerâu Newydd

A dyna ni. Daeth gwyliau’r nadolig i ben; rhestrwyd addunedau i’w torri eto; rhoddwyd y tinsel ‘nôl yn yr atig; a bu’n rhaid dychwelyd i’r gwaith. Ba hymbyg!

A dweud y gwir, dwi’n ffodus iawn i fedru dweud fy mod yn mwynhau fy ngwaith, ar y cyfan. Bysa rhai yn dadlau mai dim ond surbwch fyddai’n cael trafferth codi o’r gwely i fynd i reoli gwarchodfeydd natur! Mae’n fraint i fod yn onest, yn enwedig ar ddyddiau barugog, braf, fel yr wythnos yma.
Un o’r pethau sydd wedi fy nghynhyrfu yn barod eleni ydi canfod fod tylluan wedi bod yn clwydo yn un o’r adeiladau ar safle dwi’n reoli ym Meirionnydd. Nid fy mod i wedi gweld y dylluan, ond fod dyrnaid o bellenni ar lawr o dan y distyn lle mae’n amlwg yn eistedd i dreulio ei fwyd ar ôl hela. Dyma’r peli bach o ffwr ac esgyrn sy’n dod yn ôl i fyny ac yn cael eu poeri allan ychydig oriau ar ôl i’r dylluan lyncu llygoden yn gyfa. 

Yn ôl maint y pellenni, mae’n debyg iawn mae tylluan wen (barn owl, Tyto alba) sydd dan sylw yn hytrach na thylluan frech (tawny owl, Strix aluco), ac mi ydw i wedi hel rhai ohonyn nhw i’w datgymalu a’u harchwilio dros y penwythnos. Byddaf wedyn yn medru cymharu esgyrn, a phenglogau yn arbennig, a gweld pa lygod fu’r dylluan yn fwyta.

Mae’n bosib gweld tylluan wen yn hela yng ngolau dydd- ben bore neu wrth iddi fachlud, a dwi wedi llwyddo i wylio’r olygfa wefreiddiol hynny mewn llefydd eraill, ond mae’n amlwg nad ydw i wedi codi’n ddigon cynnar, nac aros yn ddigon hwyr i’w weld ar y warchodfa yma. Heb os mae yma ddigon o gynefin ar gyfer eu hoff fwyd, llygod pengrwn coch (bank vole, Clethrionomys glareolus), sef glaswellt bras a gweundir. 

Yr hyn dwi wedi ei wneud rwan ydi gosod camera maes yn yr adeilad er mwyn medru cadarnhau pa dylluan sydd yno. Bydd y camera yn tynnu lluniau, ddydd a nos, o unrhyw beth fydd yn symud o fewn ei olwg yn yr adeilad ac mi af yn ôl mewn ychydig ddyddiau i weld be ddaliwyd ar gof a chadw.

Mi rannaf newyddion am yr esgyrn ac -os ydi’r camera wedi gweithio- llun neu ddau efo chi y tro nesa.
Rhaid i mi bwysleisio’n fan hyn, petae hi’n dymor nythu (gall hynny fod mor gynnar a mis Mawrth), mi fyddai’n anghyfreithlon i mi darfu ar dylluanod gwyn heb drwydded, gan eu bod ar Gofrestr 1 o adar dan warchodaeth yn Neddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Fel mae’n digwydd, nid oes silff digon llydan yn yr adeilad hwn fyddai’n addas i dylluanod ddodwy a magu cywion arni, a gan fod blychau nythu pwrpasol mewn sawl sgubor a beudy yn y dyffryn, dwi ddim yn meddwl y byddaf yn gosod un yma heb yn gyntaf holi cydweithwyr sy’n arbenigo mewn ecoleg yr aderyn. Mae ein hadeilad ni yn le da i wenoliaid nythu bob haf a gan fod adeiladau amaethyddol yn aml yn cael eu haddasu’n gartrefi neu’n unedau gwyliau mae’n braf cael sicrhau safle parhaol i wenoliaid hefyd. 

Rhywbeth arall cyffrous o ddyddiau cynta’r flwyddyn ydi’r anrheg brynais i mi fy hun, sef blwch nythu efo camera mewnol, ar gyfer yr ardd acw. 

Bydd yn rhaid i mi fynd ati rwan i ddarllen y cyfarwyddiadau a’i roi at ei gilydd cyn y gwanwyn, er mwyn i mi gael rhannu lluniau a newyddion efo chi o dro i dro trwy’r tymor nythu! Titw tomos las (blue tit) sy’n nythu yn y bocs sydd ar ochr ein cwt fel rheol, efo un eithriad tua degawd yn ôl, pan gafodd titws mawr (great tit) eu traed dan y bwrdd gyntaf. Dro arall, bu cynnwrf mawr pan welais geiliog gwybedog brith (pied flycatcher) yn cymryd diddordeb yn y blwch, ond er mawr siom, troi ei gefn wnaeth o ac anelu am y goedwig dderw gyferbyn; welsom ni ddim un yn yr ardd wedyn. 

Pa bynnag adar fydd yn dewis nythu yn y blwch newydd, edrychaf ymlaen yn arw am dymor nythu  2024. Blwyddyn newydd dda a gwyllt a chyffrous i bob un o ddarllenwyr Yr Herald Cymraeg hefyd!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),11eg Ionawr 2024. (Dan y bennawd 'Edrych Ymlaen')

*Dan y bennawd 'Edrych Ymlaen'

Rhestr Nadolig

Annwyl Sion Corn, tybed fyddech chi’n ystyried danfon ambell un o’r rhain i mi eleni?

Haul ydi fy nghais gynta’. Yn ôl gwefan Omniglot, mae dros 40 ffordd o ddisgrifio glaw yn Gymraeg, a ‘Glaw Stiniog’ yn un ohonyn nhw. Glaw trwm ydi’r ystyr yn ôl y wefan, a phwy ydw’i i daeru efo’r ‘online encyclopedia of writing systems and languages’?  Fel un o drigolion y Blaenau mae’n anodd dadlau efo hynny a’r wythnos hon wedi bod yn sobor o wlyb!

Byddai diwrnod neu ddau o haul gaeafol yn dderbyniol iawn, er mwyn cael mynd i grwydro’r ffriddoedd, a llosgi ychydig o galorïau cyn dechrau’r gor-fwyta nadoligaidd. 

 

 

Tydi partridge in a pear tree ddim yn apelio ata’ i!  

Heblaw efallai ym Môn, mae’n anhebygol y gwelwch betrisen wyllt yn y gogledd; mae’n aderyn sy’n llawer mwy cyffredin fel un a ollyngir gan dirfeddianwyr, efo petris coesgoch a ffesantod, ar gyfer eu saethu. 

A’r goeden gellyg? Tydi’r un sydd yn yr ardd acw’n ddim byd ond sgerbwd noeth, di-ffrwyth a di-ddail yn y gaeaf, felly diolch, ond dim diolch!

 

O ran ail ddiwrnod y Nadolig, mi fyddwn wrth fy modd yn cael gweld dau durtur, y two turtle doves sydd yn y gân. Ond hyd yn oed pan oedd y rheini’n fwy cyffredin, yma i fagu yn yr haf oedden nhw, ac wedi hen adael am lefydd cynhesach cyn y nadolig, felly yn yr achos yma, dwi’n hapus i gymryd IOU tan yr haf! Yn ôl Cymdeithas Adaryddol Cymru, aderyn prin fu’r durtur yng Nghymru erioed, heb unrhyw gofnodion o nythu ers 2011 (2009 yn y gogledd, yn sir Ddinbych). Bu gostyngiad o 99% -do mi welsoch hwnna’n gywir, naw-deg-naw y cant, yn eu niferoedd ar ynysoedd Prydain ers 1960 ac mae’r IUCN -yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur- yn rhestru’r durtur fel aderyn dan fygythiad trwy’r byd. Mi fyddai gweld adferiad yn eu niferoedd yn anrheg werth chweil.

Does gen’ i ddim lle i gadw’r three French hens sydd yn y gân, ond mi fyddai mwy o ieir bach yr haf, glöynod byw, yn werth eu gweld yma yn y gwanwyn a’r haf. Mae rhai yn awgrymu fod yr ieir Ffrengig yn y gân yn cynrychioli ffydd, gobaith, cariad, felly ia, mi gymrai hynny hefyd. Byddai’n braf cael ffydd a gobaith fod arweinwyr y byd yn ddidwyll yn eu hymrwymiad i gytundeb diweddaraf COP28...

O ran y four calling birds, mae teulu o ditws cynffon hir yn dod heibio’r ardd acw yn achlysurol, ac mae eu parablu prysur wrth chwilio am bryfaid o gangen i gangen yn llenwi’r aer ac yn llonni calon. Hir oes i’r pompoms bach hyfryd pinc a llwyd. 

Os ga’i fod yn ddigywilydd am eiliad Santa, tydw i heb gael cyfle i fynd i Lysfaen hyd yma i edrych am aderyn harddaf y gaeaf, cynffon sidan (waxwing). Mae mwy na’r arfer ohonyn nhw wedi mudo yma o Sgandinafia a Rwsia eleni: tybed fedri di yrru rhai ohonyn nhw i lawr ffordd hyn am ddiwrnod neu ddau i mi gael cipolwg ar eu plu trawiadol? Yn y cyfamser, dwi’n gaddo plannu mwy o goed criafol ac aeron eraill ar gyfer y gaeafau i ddod gan obeithio am fewnlifiadau mawr eto, fel yr un dros aeaf 1989/90 welodd yr adar ymhob un o hen siroedd Cymru heblaw tair, gan gynnwys ia, Meirionnydd!

Dwi’n weddol hawdd fy mhlesio, felly byddai’r uchod yn ddigon i gadw’r ba hymbyg rhag dod i’r wyneb. Efallai y cawn drafod y flwyddyn nesa sut mae cael chwe gwydd i ddodwy ganol gaeaf, ac mi awn ryw dro arall i weld saith alarch yn nofio. A dweud y gwir, efallai yr a’i yfory -os bydd gosteg yn y glaw- i weld yr haid o elyrch y gogledd (whooper swans) sy’n pori caeau Pont Croesor bob gaeaf.

Ond am y 5 modrwy, y morwynion sy’n godro, a’r dawnswyr a’r neidwyr, a’r drymwyr aballu: mi gewch chi rannu’r rheini efo plant da eraill Cymru.

Diolch Sion Corn. Diwrnod byrra’r flwyddyn hapus i chi a phawb arall gyda llaw. Mae’r 21ain o Ragfyr yn drobwynt pwysig yn y gaeaf; ac mi gawn edrych ymlaen at ychydig funudau yn fwy o olau dydd bob wythnos nes y bydd hi’n wanwyn eto!
- - - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 21ain Rhagfyr 2023.

*Dan y bennawd "Rhestr i Sion Corn".

LLUN- 12 Diwrnod gan Xavier Romero-Frias, oddi ar Comin Wici dan drwydded by-sa 3.0

Dathlu'r haf a dynwared gog!

Oes yna unrhyw beth hyfrytach na chân ehedydd mewn awyr las? Go brin. Gall rhywun ymgolli’n llwyr yn y parablu byrlymus, hir. Dyma un o’r gwobrau dwi’n fwynhau ganol Mai wrth grwydro i’r mynydd. 

Ar gyrion y dre’ mi ges wylio mursennod cochion yn hedfan mewn tandem dros ffos, a’r un fanw yn rhoi ei chynffon i mewn ac allan o’r dŵr i ddodwy ŵyau ar ddail dan yr wyneb. Ymhen ychydig wythnosau bydd ambell un o’r gweision neidr mwy yn magu yma hefyd.

mursen fawr goch -large red damselfly. Llun PW

Wrth anelu am y ffridd mae ceiliog gog yn galw o ddraenen wen gyfagos, o’r golwg yn y trwch o flodau gwynion. Am fy mod yn dynwared ac ail-adrodd deunod y gog (mwy o “Ow-ŵ” na “Gw-cŵ”) mewn llais ffalseto, mae’n gadael ei gangen a hedfan tuag ataf er mwyn dod i weld pwy ydi’r ceiliog newydd digywilydd sydd wedi mentro i’w diriogaeth o! Buan mae’r cr’adur yn cael ei erlid gan ddau gorhedydd y waun er mwyn ceisio sicrhau na fydd y cogau yn dewis eu nyth nhw i ddodwy ynddo.
Rhwng adfeilion hen chwarel a’i thomen lechi mae siglen lwyd yn gwibio heibio mewn fflach o felyn a glanio ar lan nant gerllaw gan roi cyfle i mi edmygu’r lliw lemon llachar ar ei fol a’i ben ôl, a sylwi cymaint yn hirach ydi ei gynffon, na’i gefndryd du-a-gwyn ar lawr gwlad, y siglen fraith neu’r sigl-di-gwt cyffredin. Pen ac ysgwyddau’r siglen lwyd sy’n rhoi’r enw iddo a hwnnw’r un ffunud a lliw llechi enwog Stiniog.

Ymlaen, ac yn uwch a fi, wedi cyfarch pâr o gigfrain yn troelli ar yr awel uwchben gan grawcian wrth fynd, ac aros am gyfnod i wylio iar a cheiliog tinwen y garn yn dilyn a rasio’u gilydd o garreg i garreg, ac ymaflyd mewn dawns garwriaethol ar ôl eu taith ryfeddol i Gymru fach o ganol Affrica. Gwrandewais yn hir a breuddwydiol ar yr ehedydd yn fan hyn, yn diolch am y cyfle i ddathlu’r haf unwaith eto a hel atgofion am anwyliaid sydd wedi’n gadael. Yna symud ymlaen at gyrchfan y dydd, Llynnau Barlwyd.

Llyn Mawr Barlwyd yn wag. Llun PW

Bum yma yn rheolaidd efo ffrindiau ysgol, yn pysgota trwy’r dydd ac i’r nos, nes i’r gwybaid bach ein gyrru’n benwan. Dyddiau hirfelyn o nofio yn Llyn Fflags neu Llyn Foty ar ein ffordd i Barlwyd, y cyntaf yn gronfa fach ond dwfn at ddibenion y chwarel, a’r ail yn hen dwll chwarel wedi llenwi efo dŵr. “Nofio gwyllt” ydi’r eirfa ffasiynol heddiw, ond dim ond nofio oedd o i ni bryd hynny siwr iawn, er bod rhybuddion ein rhieni’n clochdar yn ein clustiau i beidio meiddio mentro i’r fath lefydd!

Does dim dŵr yn Llyn Mawr Barlwyd erbyn hyn; canlyniad efallai i’r angen cyfreithiol am gynnal a chadw costus ar bob argae sy’n dal dros 10,000 metr ciwb o ddŵr. Er bod twll yn argae’r Llyn Bach hefyd, mae yno serch hynny lyn o hyd, a hwnnw’n disgleirio dan yr awyr las a’r heulwen heddiw. Sgrechiodd Wil Dŵr arnaf yn bigog am darfu ar ei heddwch, a hedfan ar frys i’r lan bellaf. Dyma enw’r sgotwrs lleol ar bibydd y dorlan, aderyn sy’n symud o’r arfordir i nythu ar y mynydd bob gwanwyn. Mae dau wydd Canada yn nofio i’m cyfeiriad yn hamddenol a dau gyw melyn yn eu canlyn. O’u cwmpas ymhob man mae pryfaid yn deor a physgod yn codi i’w hela; y naid pnawn fel oedden ni’n ddweud tra’n pysgota llynnoedd ucheldir Stiniog ‘stalwm.

Llyn Bach Barlwyd. Llun PW

Wrth droi’n ôl tuag adra’ mae’r gwcw’n galw eto a dwi’n chwerthin yn ddistaw wrth fy hun wrth gofio fel oedd y plant wrth eu boddau efo’r gamp o ddynwared a denu gog i’r agored pan oedden nhw’n ifanc. Ond wrth dyfu’n hŷn, roedd y fath gastiau yn fwy o embaras nac o ryfeddod iddyn nhw a bu’n rhaid ymatal! Rwan fod fy nghywion i wedi gadael y nyth, a llai o awydd ganddynt i grwydro efo’u tad, mae’n braf peidio poeni am wneud ffŵl ohonof fy hun yn dynwared adar ar ochr y mynydd a chanu tiwn gron fy hun wrth fynd, ‘Daw hyfryd fis Mehefin cyn bo hir...’
- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post) 25ain Mai 2023 dan y bennawd 'Yr haf ar ei ffordd'.

Yn dilyn cais, dwi'n cynnwys enwau Saesneg isod ar gyfer y creaduriaid dwi'n son amdanynt yn yr ysgrif:

ehedydd   skylark
mursen goch   large red damselfly
gog   cuckoo
corhedydd y waun   meadow pipit
siglen lwyd   grey wagtail
siglen fraith   common wagtail
cigfran   raven
tinwen y garn   wheatear
bibydd y dorlan   common sandpiper
gwydd Canada   Canada goose
 

Moliannwn oll yn llon!

Daeth cyhydnos y gwanwyn, ac efo pob wythnos newydd mae’r goedwig leol yn prysuro.

Mae brigau’r coed helyg ar y cyrion yn llenwi ar hyn o bryd efo blagur tewion sy’n ffrwydro fesul dipyn yn haid o gywion gwyddau, eu blodau gwlanog. Blodau sy’n hynod werthfawr fel ffynhonell neithdar i bryfaid y gwanwyn; gall helygen fod yn ferw o wenyn a chacwn ar ddiwrnod braf ddiwedd Mawrth ac Ebrill.

Ond cân yr adar sy’n denu heddiw a phedwarawd o ditws sydd fwyaf amlwg ymysg y coed derw. Y titw mawr a’r titw tomos las wrth gwrs, a’r penddu sydd -i ‘nghlust i- yn ail-adrodd enw ei deulu o chwith: tw-tî, tw-tî, tw-tî! Ond y mwyaf croch ydi’r criw o ditws cynffon hir sy’n gweithio’u ffordd o gangen i gangen; o goeden i goeden i chwilio am fwyd, yn parablu ar draws eu gilydd wrth fynd, fel dwsin o blant cynhyrfus.

Mae ceiliog bronfraith yn canu ar gangen uchel yn y pellter a’i gân yn brydferth ac amrywiol ei nodau. Gallwn aros yno’n gwrando’n hir iawn. Adra, bu ceiliog mwyalchen yn canu ei gân hyfryd yntau gyda’r nosau yn ddiweddar hefyd, ond dwrdio mae hwnnw heddiw gan hedfan i ffwrdd ar frys wrth i mi ei styrbio tra’n hel mwsog er mwyn clustogi ei nyth.

Yn gefndir i’r cwbl mae robin goch yn canu’r felan fel tae o’n hiraethu am yr haf, ond daw’r holl ganu i ben yn ddisymwth am gyfnod byr, wrth i mi ddychryn cyffylog o’r mieri ar lawr y goedwig a hwnnw’n dianc yn drwsgl braidd trwy’r tyfiant ac ô’r golwg i ddiogelwch.

Mewn llannerch agored, mae nifer o goed cyll, pob un efo cawod o gynffonau ŵyn bach. Miloedd o flodau hirion melynwyrdd yn chwifio’n ysgafn yn y gwynt. Yn wahanol i helyg, lle ceir y blodau gwrywaidd a’r blodau benwyaidd ar wahanol goed, mi welwch o graffu’n fanwl, fod y ddau flodyn efo’u gilydd ar ganghennau’r gollen. 

Blodyn gwrywaidd ydi’r gynffon gyfarwydd; hwn sy’n rhyddhau cymylau ysgafn o baill ar y gwynt ac o’i daro efo bys, ond edrycha’n ofalus am flaguryn bach siâp ŵy, yn noeth ar y brigyn, efo seren fach goch yn ymwthio o’i flaen. Dyma’r blodyn benywaidd cynnil. Efallai ei fod yn ddi-sylw a di-nod o bell, ond dan chwydd-wydr mae cystal ag unrhyw dahlia; cyn hardded ag anemoni gloyw mewn pwll glan-môr.

Tu draw i derfynnau’r goedwig, mae pyllau dŵr a ffosydd lle dwi’n gweld y grifft llyffant cyntaf bob blwyddyn. Roedd yn hwyrach yn ymddangos eleni ac ers y dodwy cyntaf mae’r twmpathau grifft wedi dioddef dau gyfnod oer iawn, gan gynnwys rhew ac eira ail wythnos mis Mawrth. Mae cyfran ohonyn nhw wedi eu lladd gan yr oerfel, ond eto’i gyd mae’r penabyliaid mân cyntaf yn nofio’n rhydd o’u pelen jeli ac mewn rhan arall o’r pwll, twmpath newydd o grifft mwy diweddar. I gyd yn awgrym o’r sicrwydd - er gwaethaf y barrug a phob ysglyfaethwr fydd raid iddyn nhw eu hwynebu- y daw cenhedlaeth arall o lyffaint eto eleni.

Rho fis arall ac mi fydd rhai o ymfudwyr yr haf- telor yr helyg a’r siff-saff wedi cyrraedd y goedwig; wedyn daw telor y coed a’r dingoch, pob un yn ychwanegu at gôr y coed efo’u caneuon nodweddiadol. Efallai bod y rhain -a’r gog a’r gwenoliaid- yn haeddu’r sylw maen nhw’n gael pan ddon’ nhw, ond am rwan mae’r adar sydd yma trwy’r gaeaf yn ddigon i godi calon, ac atgoffa fod y rhod yn troi a bod ‘arwyddion dymunol o’n blaenau’.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Mawrth 2023 (Y bennawd siomedig 'Gwanwyn yn ei ôl' a roddwyd ganddyn nhw).

helyg   willow   Salix sp
titw mawr   great tit
titw tomos las   blue tit
titw penddu   coal tit
titw cynffon hir   long-tailed tit
bronfraith   song thrush
mwyalchen   blackbird
robin goch   robin
cyffylog   woodcock
cyll   hazel   Corylus avellana
llyffant   common frog
telor yr helyg   willow warbler
siff-saff   chiff-chaff
telor y coed   wood warbler
tingoch   redstart
gog   cuckoo
gwenoliaid   swallows

Gweddi Wladgarol

Cyfres o gardiau post hwyr o'r Ariannin.

Dwi heb dywyllu gwasanaeth capel ers blynyddoedd, ond tra yn Esquel mi gawson ni wahoddiad i ymuno efo nhw yng ngwasanaeth Seion.

Bach oedd y gynulleidfa, ond roedd y gwasanaeth yn un hyfryd a hithau'n Sul y Mamau yn yr Ariannin. Emyr -un o'r swyddogion datblygu o Gymru- oedd yn arwain, ac mi ddarllenodd englyn hyfryd, a'i linell ola'n fy nharo wrth i mi feddwl am fy mam i, a mam y plant acw, filoedd o filltiroedd i ffwrdd.

'A lle bu hon, mae gwell byd.'

Er braidd yn nerfus am fynd o'n i'n falch ein bod wedi derbyn. Ac os dwi'n onest, mi wnes i fwynhau'r canu hefyd! Emynau fel Gweddi Wladgarol: 'Cofia'n gwlad, Benllywydd tirion'; a Gwahoddiad ac ati.

Roedd pawb yn hynod groesawgar, ac mi gawson ni awr neu ddwy o sgwrsio difyr iawn dros de bach yn y festri efo pawb wedyn.

Bryn y Groes o Esquel

Y bore hwnnw, roedden ni wedi dringo i ben Cerro la Cruz -Bryn y Groes- craig sy'n sefyll yn geidwad dros y dref, ac wedi tynnu sylw ers inni gyrraedd, fel rhywle i anelu amdano.

Rhaid cerdded trwy gyrion y dre' i ddechrau; strydoedd blêr o dai bach di-gynllun a chytiau chwit-chwat o bren a theiars a phlastig. Mae perchennog ambell un yn sefyll yn y drws yn gwylio'r gringos diarth: rhai'n ymateb i'n "bon día" ni; eraill ddim, a chŵn diarth yn rhuthro atom yn gobeithio cael sylw neu fwyd.

Dringo wedyn yn igam-ogam trwy blanhigfa o goed pîn a'r llethrau'n llawn adar mân yn canu, fel côr y wawr ym mis Mai adra. Mae'r Loica -y 'robin goch' fel mae'r gwladfawyr yn ei alw, yn syfrdanol o hardd efo'i frest yn goch fel fan bost; mae'n clwydo ar lwyn isel gan ganu fel eos heb falio dim ein bod ni yno ddegllath o'i flaen.

Esquel o Fryn y Groes!

Does dim enaid byw arall allan ar y mynydd, a does ryfedd; mae yna wynt main yn chwipio'r copa, ac mae'n rhy oer o lawer i gael ein brechdan yno, felly'n ôl a ni i lawr trwy'r coed. Mi gymrodd llai o amser i ddringo nag oedd rhywun wedi'n cynghori, felly mae amser i chwilota a thynnu lluniau rhai o'r planhigion ar y ffordd i lawr.

Blodau fel y seren fach, estrellita yn lleol (Tristagma patagonicum) a'i betalau cul gwyn, yn blodeuo ar bridd noeth y tir uchel lle mae'r eira'n meirioli yn y gwanwyn. Mae tegeirian melyn hardd iawn yma hefyd, a dwi angen mynd i fodio llyfrau i'w nabod ar ôl cyrraedd adra. Un arall sy'n dechrau blodeuo rŵan ydi'r llwyni calaffate (Berberis microphylla), ac er 'mod i'n rhy fuan i hel yr aeron duon, dwi wedi llwyddo i brynu pot o'r jam, ac mae'n werth ei gael!

Diwrnod arbennig arall, mewn gwlad arbennig.
------------------------

[Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. #6. PW 21 Hydref 2018]

Y cerdyn post cynta'

Cerdyn Post

Bedair awr ar hugain cyfa' ar ôl ffarwelio â'r Moelwynion dan awyr las hyfryd, mae'n anodd credu, ond dwi yn yr Ariannin.

Y Moelwynion o ffenast y llofft ar fore'r gadael

Ar ôl tair awr ar ddeg hir a diflas ar awyren, 'da ni yn Buenos Aires am wyth y bore, er i'r corff a'r ymennydd awgrymu'n gryf ei bod yn hanner dydd...

Wedi lluchio'r bagiau i hostel yn ardal ffasiynol San Telmo, 'da ni'n crwydro strydoedd hir, syth, o gerrig sets anwastad, nes cyrraedd bwrlwm prif sgwâr y brifddinas, Plaza de Mayo.

Casa Rosada: senedd-dy'r Ariannin

Adeilad gwyn trawiadol amgueddfa'r Cabildo a ddenodd sylw gynta' efo hanes chwyldro Mai 1810 a dechrau taith yr Ariannin i annibyniaeth. 

Roedd buarth y Cabildo'n arbennig o braf, ac mi ges eistedd am orig dan gysgod coeden yn drwm o orenau, a llwyni hardd Bougainvillea -Santa Rita maen nhw'n ei alw yma medd y ceidwad- yn diferu o flodau pinc dros ddrws a ffenest gyferbyn.

Wedi gadael yr hydref adra, rhaid atgoffa fy hun ei bod yn wanwyn yma yn hemisffer y de. Mae rhesi o goed ceirios yn blodeuo fel cymylau pinc candi-fflos Ffair Llan, ar lan y cei ger bont newydd modern, Puente de la Mujer i ardal o fwytai crand Puerto Madero.

Murluniau ym mhob man trwy'r ddinas. Ar y dde; Galería Solar

Mae'r coed a'r llwyni ym Mharc Lezama yn llenwi efo dail newydd a blagur hefyd; yn torri bol isio ffrwydro i'w blwyddyn newydd. 'Dw inna' fel plentyn ar fore Dolig, yn dotio at amrywiaeth diarth y coed yno.

Ymysg eu canghennau, mae haid o parakeets gwyrdd yn cadw twrw, a'r brych torgoch, fel rhyw robin mawr, yn pigo trwy'r dail ar lawr heb sylwi na malio dim ar y bobl yn rhuthro heibio ar eu ffordd yn ôl i'w gwaith ar ôl cinio hir neu siesta, a
c ambell ymwelydd fel ni yn dilyn ein trwynau dow-dow.

Mae oriel gyntaf yr Amgueddfa Hanes Genedlaethol yn ddifyr iawn, wrth adrodd hanes bobl frodorol y cyfandir, cyn i'r Sbaenwyr gyrraedd. Ond llai diddorol i mi ydi hanes dylanwad yr Ewropeaid yma am ryw reswm.  Rhywfaint o ail-adrodd cynnwys y cabildo, a'r blinder yn dechrau dweud arna'i o bosib...

Bu'n ddiwrnod a hanner hir.

Ar ôl gwydrad neu ddau o gwrw artesanal da ar un o derasau uchel plaza bach Dorrego, mae gwely'r hostel yn galw: mi gaiff y Tango aros am y tro.

[Cerdyn post rhif un o'r Ariannin. PW 10-11 Hydref 2018]

Dwyn ffrwyth?

Y Fechan: "Dad! Be ydi'r aderyn coch a glas 'na efo pen du, yn y goeden eirin?"
Fi: "Asiffeta!" ...ac allan a fi...

Ar ôl rhuthro allan i glymu hen gryno-ddisgiau i ganghennau'r goeden, mi ges i gyfle i egluro wrthi mae coch y berllan oedd yr aderyn diarth. Ceiliog oedd yr un hardd coch a glas, a'r iar efo fo, yn gymar llai lliwgar, fel nifer o adar eraill.

Dim ond unwaith o'r blaen -dwi'n meddwl- y gwelson ni goch y berllan yn yr ardd, ac yn wir yn y cyffiniau, ac mae'n wirioneddol wych i weld adar mor glws ac anghyffredin ynghanol y dref.

Ond! Maen nhw'n bwyta blagur ar goed ffrwythau 'tydyn. A'r bore welodd y fechan nhw, pigo petalau oddi ar y blodau eirin prin oedden nhw! Dwi wedi swnian o'r blaen* am ddiffyg ffrwythau ar y goeden eirin Dinbych, felly dim ond hanner croeso cyndyn gaiff coch y berllan yma ar hyn o bryd, er mor brydferth ydyn nhw.  Hen ddyn blin dwi 'de...

Ond fel mae'r blodau wedi dechrau agor ar y goeden eirin dros yr wythnos d'wytha, mae'r tywydd wedi troi'n oer eto, yn union fel llynedd, a chenllysg ac eira'n cynllwynio yn fy erbyn gorau fedran nhw hefyd!

Y goeden eirin mewn cawod eira ar Ebrill y 27ain.

 Dwi wedi bod allan efo brwsh paent yn gobeithio 'mod i'n trosglwyddo rhywfaint o baill o flodyn i flodyn, ond amser a ddengys os bydd yr ymdrech yn dwyn ffrwyth eleni o'r diwedd. Os ydi'r adar a'r tywydd yn dwyn fy ngobeithion am ffrwyth eto, mi gaiff y goeden eirin fynd 'nôl i Ddimbach i'r diawl.

*Dim eirin -Awst 2015

Coch y berllan ar Wicipedia

D'yn ni ddim yn mynd i Birmingham

Mae gen i aduniad ysgol ym mis Medi, a dwi'n edrych ymlaen i ddal i fyny efo cyd-ddisgyblion alltud, 40  30* mlynedd ar ol i bawb ddilyn llwybrau a gorwelion gwahanol.

Ond mynd a dod fydd y rhan fwyaf y noson honno: mi fydd yn hyfryd eu gweld yn ol yn y fro, fel gwennoliaid yn y gwanwyn. Ond mynd maen nhw drachefn.

Adar o'r unlliw: y Peiriannydd, y Warden, a'r Dyn X-ray, ar Faen Esgob

Mae'r dryw bach, y robin goch a'r deryn to yma trwy'r flwyddyn. E'lla na weli di nhw bob dydd, na'n rheolaidd bob wythnos, ond galli di ddibynnu arnyn nhw pan ti angen diwrnod i'r brenin. Mae rhai yn byw ymhellach na'u gilydd, ond mae ychydig o ymdrech yn arwain at lwyddiant yn amlach na pheidio.


Rhai felly ydi ffrindiau bore oes; rhai sydd wedi cadw cysylltiad, ac yn parhau i gadw oed mewn tafarn ac ar fynydd, er mwyn hel atgofion a rhoi'r byd yn ei le, bob hyn-a-hyn. Efo criw felly fues i ddydd Sadwrn yn crwydro ardal ddiarth.

Merlod y Carneddau, grug, a Phen-y-gogarth yn gwthio i'r mo^r

Er bod ambell i ditw a bran ar goll o'r haid arferol, roedd yn ddiwrnod hwyliog, yn cerdded dan haul braf, trwy ffriddoedd o rug ac eithin, piws a melyn, o Fwlch Sychnant, uwchben tref Conwy. Heibio Llyn Gwern Engan, a godrau Craigyfedwen; trwy Penffriddnewydd, Maen Esgob, a chylch cerrig Cefn Llechen; heibio murddun Tyddyn Grasod a'i gorlan arbennig; Cefn Maen Amor wedyn, a maen hir Maen Penddu, a hen chwarel lechi Tal-y-fan. Oedi i edmygu waliau cerrig sych y Ffriddlys, ardal o fynydd garw gafodd ei amgau rywbryd gan breswylwyr optimistig Tan-y-graig...  murddun ydi hwnnw hefyd heddiw.

Yna cyrraedd copa Tal-y-fan. Blewyn yn uwch na dwy fil o droedfeddi; 610 metr uwchben y mor glas islaw i'r gogledd, ac felly'n mynnu'r hawl i gael ei alw'n fynydd!

Roedd ein llwybr yn dilyn rhan o Daith Pererin y gogledd sy'n anelu am Enlli. Ond pererindod gwahanol iawn oedd gennym ni dan sylw, gan fynd ar ein pennau am weddill y dydd i dafarn Yr Albion yng Nghonwy. Mi fuon ni'n chwilio am esgus i ymweld a'r dafarn yma ers ei agor ddwy flynedd yn ol, gan bedwar bragdy lleol. Ac roedd yn werth aros amdano.

Syniad oedd yn plesio yn yr Albion: gwerthu tri traean peint am deirpunt, er mwyn cael blasu'r amrywiaeth o gwrw lleol oedd ar gael. Cwrw Clogwyn gan fragdy Conwy oedd fferfryn pawb.

Maen Penddu

Un cwyn oedd gen' i braidd. Os gawsom ni'n swyno gan enwau hardd, hynafol, Cymraeg, yr ardal, roedd Seisnigrwydd y dref yn siom.

Un o gorlannau didoli nodweddiadol y Carneddau, ger Tyddyn Grasod. Pawb yn hel y defaid o'r mynydd, a'u rhannu wedyn i ddwsin o wahanol gelloedd, yn ol eu perchennog.                 Afon Conwy yn y cefndir.

Ond fel arall, diwrnod i'r brenin go iawn. Diolch 'ogia.

Fel mae o'n wneud ar gychwyn pob taith i ni rannu ers yr wythdegau, atgoffodd y Peiriannydd ni trwy ddyfynu'r Tebot Piws nad oedden ni'n mynd i Birmingham, a phawb yn rowlio llygaid a chwerthin, gan ddiolch ein bod yn mynd i le brafiach o lawer.

Erbyn saith roedd yn amser i bawb wasgaru i bedwar cyfeiriad, ac wrth gerdded dros Afon Conwy er mwyn dal y tren ola' adra o Gyffordd Llandudno, trodd fy sylw i at y daith nesa'...


Cyn belled bod y cwmni'n dda, a'r cwrw'n flasus, dim ots lle fyddwn ni.



* diolch i'r peiriannydd am gywiro'r mathemateg a'r cof gwael!