Boda a Broga

Dim ond hanner esgus oeddwn i angen i adael clydwch y tŷ i grwydro ar un o weunydd mwyaf Meirionnydd ddechrau’r wythnos. Roedd llygedyn o awyr las rhwng haenau o gymylau yn ddigon i’m denu fi allan ar ôl dyddiau o dywydd gwael eto! Dwi’n hoff iawn o fynd i’r un lleoliad ynghanol ardal fawr wyllt a chorsiog, tua diwedd Chwefror, er mwyn gwrando ar gân hyfryd yr ehedydd a chael teimlo fod y gwanwyn ar ei ffordd eto. 

Mae digon o son wedi bod ar grwpiau facebook y naturiaethwyr Cymraeg -Cymuned Llên Natur a Galwad Cynnar- am grifft llyffant, ac mi welais i grifft mewn pwll gerllaw tua bythefnos yn ôl, ond yr ehedydd sy’n fy nghynhyrfu i fwyaf yr adeg yma o’r flwyddyn.

Wrth drafod efo cyfeillion mi ddois i sylwi nad ydi’r gair ‘grifft’ yn gyfarwydd i bawb; ‘jeli llyffant’ oeddan ni’n ddweud wrth dyfu i fyny, a dyna mae llawer yn dal i’w ddweud heddiw. Difyr ydi nodi fod y gair llyffant yn golygu toad mewn ambell ardal, ond frog ydi llyffant i mi. Mi wnaeth panel enwau Cymdeithas Edward Llwyd son am “yr enw a barodd y drafferth fwyaf”, wrth gyhoeddi ‘Creaduriaid Asgwrn-Cefn’ -y llyfr cyntaf yn y gyfres wych ar ‘Enwau Creaduriaid a Phlanhigion’ ym 1994. 

Cyfaddawdu wnaethon nhw trwy roi llyffant melyn yn enw safonol ar frog (Rana temporaria) a llyffant dafadennog fel enw safonol ar toad (Bufo bufo) ond derbyn fod dim angen gorfodi neb i newid eu harferiad lleol. Efallai eu bod nhw’n dal i ddadlau mewn ystafell fyglyd yn rhywle os ddyliwn ni i gyd alw milk yn llefrith ‘ta llaeth, ond stori arall ydi honna!

Ta waeth, mi ges i wledd o ganu’r ehedydd ar y waun. Does dim byd gwell i godi calon na sefyll yn gwrando ar drydar bywiog a di-ben-draw ceiliog ehedydd, dau ohonyn nhw yn yr achos yma, rhywle uwch eich pen, wrth glochdar tiriogaeth a chwilio am gymar. Roeddwn yn dilyn dau lwybr ar draws sgwaryn 1km yn fan hyn ar gyfer yr Arolwg Adar Magu (Breeding Bird Survey) yn y 1990au ond am ryw reswm rhoddwyd y sgwâr i rywun arall ar ôl pum mlynedd a chynnig lle newydd i mi; llyncu mul wnes i mae gen’ i ofn! Ond roeddwn wedi dod i adnabod yr ardal arbennig yma, ac mi fum yma bob blwyddyn yn mwynhau gwrando ers ymhell dros ugain mlynedd. Y cyfnod brafiaf mae’n siwr oedd y blynyddoedd hynny pan oedd y plant efo fi, a phawb am y gorau i fod y cyntaf i weld lle’n union oedd yr ehedydd; smotyn bach tywyll yn uchel, uchel yn yr wybren.

Er fod cwmwl ar y copaon i gyd, roedd bysedd yr haul yn torri trwodd yn achlysurol. Serch hynny roedd gwynt main yn chwipio ar draws y tir gwlyb, a’r brwyn a glaswellt y gweunydd yn chwifio fel tonnau yn symud ar draws y tirlun o’m blaen. Roedd llen o law yn y pellter yn bygwth dod tuag ataf, felly mi droiais i gychwyn yn ôl am adra, a gweld ceiliog boda tinwyn! Rhaid oedd aros ychydig eto felly i wylio’r aderyn ysglyfaethus trawiadol yma’n torri cyt yn ei blu llwyd, du a chlaer wyn. Am eiliad meddyliais mae gwylan y môr oedd o wedi colli ei ffordd, ond o graffu’n nes mae’n amhosib cam-gymryd hwn am aderyn arall. 

Boda tinwyn- llun gan lywodraeth Ynys Manaw CC BY 2.0

Son am wefr cael ei wylio mor agos, yn hwylio dros y grug, prin yn rhoi curiad i’w adenydd. A mwya’ sydyn, daeth iâr i ymuno â fo, a hithau hefyd yn hedfan yn isel dros y rhos, a’i phen ôl gwyn yn amlwg iawn yn erbyn gweddill ei phlu brown. Ymhen ychydig funudau, roedd y ddau wedi mynd dros orwel ac o’r golwg, a welais i mohonyn nhw wedyn. Er bod eu niferoedd wedi cynyddu yng Nghymru ers y nawdegau, dim ond 30-40 pâr sydd yma (Cymdeithas Adaryddol Cymru 2021) ond mae’n sefyllfa well o lawer nag yn Lloegr, lle mae erlid anghyfreithlon dal yn felltith yn anffodus.

Adref amdani am banad, yn fodlon fy myd, ac i synfyfyrio am wanwyn braf.

Ehedydd -skylark
Grifft llyffant -frogspawn
Brwyn -rushes
Glaswellt y gweunydd -purple moorgrass
Boda tinwyn -hen harrier
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Chwefror 2024 (Dan y bennawd 'Llyffant ta Broga?').

 

Tra Bo Hedydd, mis Mawrth 2013

Moliannwn oll yn llon!

Daeth cyhydnos y gwanwyn, ac efo pob wythnos newydd mae’r goedwig leol yn prysuro.

Mae brigau’r coed helyg ar y cyrion yn llenwi ar hyn o bryd efo blagur tewion sy’n ffrwydro fesul dipyn yn haid o gywion gwyddau, eu blodau gwlanog. Blodau sy’n hynod werthfawr fel ffynhonell neithdar i bryfaid y gwanwyn; gall helygen fod yn ferw o wenyn a chacwn ar ddiwrnod braf ddiwedd Mawrth ac Ebrill.

Ond cân yr adar sy’n denu heddiw a phedwarawd o ditws sydd fwyaf amlwg ymysg y coed derw. Y titw mawr a’r titw tomos las wrth gwrs, a’r penddu sydd -i ‘nghlust i- yn ail-adrodd enw ei deulu o chwith: tw-tî, tw-tî, tw-tî! Ond y mwyaf croch ydi’r criw o ditws cynffon hir sy’n gweithio’u ffordd o gangen i gangen; o goeden i goeden i chwilio am fwyd, yn parablu ar draws eu gilydd wrth fynd, fel dwsin o blant cynhyrfus.

Mae ceiliog bronfraith yn canu ar gangen uchel yn y pellter a’i gân yn brydferth ac amrywiol ei nodau. Gallwn aros yno’n gwrando’n hir iawn. Adra, bu ceiliog mwyalchen yn canu ei gân hyfryd yntau gyda’r nosau yn ddiweddar hefyd, ond dwrdio mae hwnnw heddiw gan hedfan i ffwrdd ar frys wrth i mi ei styrbio tra’n hel mwsog er mwyn clustogi ei nyth.

Yn gefndir i’r cwbl mae robin goch yn canu’r felan fel tae o’n hiraethu am yr haf, ond daw’r holl ganu i ben yn ddisymwth am gyfnod byr, wrth i mi ddychryn cyffylog o’r mieri ar lawr y goedwig a hwnnw’n dianc yn drwsgl braidd trwy’r tyfiant ac ô’r golwg i ddiogelwch.

Mewn llannerch agored, mae nifer o goed cyll, pob un efo cawod o gynffonau ŵyn bach. Miloedd o flodau hirion melynwyrdd yn chwifio’n ysgafn yn y gwynt. Yn wahanol i helyg, lle ceir y blodau gwrywaidd a’r blodau benwyaidd ar wahanol goed, mi welwch o graffu’n fanwl, fod y ddau flodyn efo’u gilydd ar ganghennau’r gollen. 

Blodyn gwrywaidd ydi’r gynffon gyfarwydd; hwn sy’n rhyddhau cymylau ysgafn o baill ar y gwynt ac o’i daro efo bys, ond edrycha’n ofalus am flaguryn bach siâp ŵy, yn noeth ar y brigyn, efo seren fach goch yn ymwthio o’i flaen. Dyma’r blodyn benywaidd cynnil. Efallai ei fod yn ddi-sylw a di-nod o bell, ond dan chwydd-wydr mae cystal ag unrhyw dahlia; cyn hardded ag anemoni gloyw mewn pwll glan-môr.

Tu draw i derfynnau’r goedwig, mae pyllau dŵr a ffosydd lle dwi’n gweld y grifft llyffant cyntaf bob blwyddyn. Roedd yn hwyrach yn ymddangos eleni ac ers y dodwy cyntaf mae’r twmpathau grifft wedi dioddef dau gyfnod oer iawn, gan gynnwys rhew ac eira ail wythnos mis Mawrth. Mae cyfran ohonyn nhw wedi eu lladd gan yr oerfel, ond eto’i gyd mae’r penabyliaid mân cyntaf yn nofio’n rhydd o’u pelen jeli ac mewn rhan arall o’r pwll, twmpath newydd o grifft mwy diweddar. I gyd yn awgrym o’r sicrwydd - er gwaethaf y barrug a phob ysglyfaethwr fydd raid iddyn nhw eu hwynebu- y daw cenhedlaeth arall o lyffaint eto eleni.

Rho fis arall ac mi fydd rhai o ymfudwyr yr haf- telor yr helyg a’r siff-saff wedi cyrraedd y goedwig; wedyn daw telor y coed a’r dingoch, pob un yn ychwanegu at gôr y coed efo’u caneuon nodweddiadol. Efallai bod y rhain -a’r gog a’r gwenoliaid- yn haeddu’r sylw maen nhw’n gael pan ddon’ nhw, ond am rwan mae’r adar sydd yma trwy’r gaeaf yn ddigon i godi calon, ac atgoffa fod y rhod yn troi a bod ‘arwyddion dymunol o’n blaenau’.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Mawrth 2023 (Y bennawd siomedig 'Gwanwyn yn ei ôl' a roddwyd ganddyn nhw).

helyg   willow   Salix sp
titw mawr   great tit
titw tomos las   blue tit
titw penddu   coal tit
titw cynffon hir   long-tailed tit
bronfraith   song thrush
mwyalchen   blackbird
robin goch   robin
cyffylog   woodcock
cyll   hazel   Corylus avellana
llyffant   common frog
telor yr helyg   willow warbler
siff-saff   chiff-chaff
telor y coed   wood warbler
tingoch   redstart
gog   cuckoo
gwenoliaid   swallows