Crwydro'r Foryd

Waeth imi heb a thwyllo fy hun ‘mod i’n digon trefnus i gadw addunedau ar ddechrau blwyddyn newydd; dwi’n fodlon efo arferiad y teulu i fynd am dro ar Ddydd Calan fel ymrwymiad pwysig, gan anelu fel rheol am y môr. 

Digalon ydi nodi nad oes neb yn galw am galennig acw ers blynyddoedd, ac rwan fod ein plant ninnau wedi hen adael plentyndod, tydan ni ddim yn hel tai yn y bore ers tro byd ‘chwaith. Ta waeth am hynny, gwlyb a hynod ddiflas oedd tywydd y cyntaf o Ionawr eleni a doedd hi ddim yn anodd i’m perswadio fi i ymlacio efo panad a llyfr wrth y tân, yn hytrach na chrwydro!

Gwych a chyffrous, felly, oedd codi ar yr 2il i fore barugog ac awyr las. Taenu map ar fwrdd y gegin am gip sydyn, ac anelu at Landwrog gan feddwl mynd am draeth Dinas Dinlle.  Y tro hwn, yn hytrach na mynd yn syth am y traeth, dewis cychwyn wrth fynedfa stiwdio Sain a dilyn Llwybr Arfordir Cymru tuag at y Foryd. 

Gallwch fwynhau’r Foryd o ffenest y car ar hyd ochr Llanfaglan wrth gwrs, ond rhaid mynd ar droed i’r lan orllewinol. Mae rhan gyntaf fy llwybr rhwng dau wrych, y glaswellt ar un ochr yn y cysgod ac yn farrug drosto, a chroen tenau o rew ar y pyllau yn adwy’r caeau hefyd. Ymhen ychydig, dod allan i dirlun agored, goleuach ar lan Afon Carrog, ac oedi ar y bompren i edmygu’r olygfa i bob cyfeiriad.

Edrych i gyfeiriad Yr Eifl o bompren Afon Carrog. Llun Beca Williams

Mae’n benllanw ac mae’r glastraeth a’i ffosydd a chornentydd gwythiennog, a’r mwd a’r tywod, i gyd o’r golwg dan ddŵr llonydd gloyw. Ganllath i ffwrdd mae haid o adar; pibyddion coesgoch yn bennaf o be wela’ i, a gylfinir neu ddau yn eu mysg, y cwbl yn hela yn y ddaear meddal. Cyn i mi weld yn fanwl, na mentro’n nes atynt, mae dau gerddwr wedi ymddangos ar y clawdd llanw o lwybr y maes cabannau gwyliau, a gan eu bod i’w gweld mor amlwg ar y gorwel, maen nhw’n tarfu’n syth ar yr adar, a’u gyrru i godi’n gwmwl o adennydd a hedfan am eu bywydau i’r lan bellaf dan chwibanu’n gynhyrfus wrth fynd.

Troi tua’r gorllewin wrth y maes awyr mae Llwybr yr Arfordir, ond gwell gen’ i ddilyn y clawdd llanw ymhellach i’r gogledd a chadw’r Foryd ar y llaw dde am ychydig yn hirach. Dod i ben yn ddisymwth mae’r llwybr cyhoeddus hwnnw a feiddiwn i ddim am eiliad awgrymu bod neb yn neidio’r giât a cherdded ymlaen i gyfeiriad Caer Belan, ond mae’n amlwg fod nifer yn gwneud hynny er gwaethaf arwyddion ac anfodlonrwydd ystâd Glynllifon!

Yr hyn sy’n tynnu fy sylw rhwng y warin a’r twyni tywod ym mhen gogleddol y penrhyn, ydi’r cornchwiglod sy’n hedfan yn ddiog a glanio bob-yn-ail, fel rhai sy’n dysgu hedfan awyrennau yn y maes awyr gerllaw. Dyma adar sydd wedi dioddef gostyngiad dychrynllyd yn ail hanner y ganrif ddiwethaf, ac mae’n braf cael eu gwylio am gyfnod: haws o lawer eu gweld yn y gaeaf nac yn y tymor nythu erbyn hyn yn anffodus.

Wrth gerdded i’r gwynt yn ôl tua’r de ar hyd draeth garregog hir Dinas Dinlle, mae’r awyr yn troi’n ddu dan gymylau trymion a’r Eifl yn y pellter – a oedd chwarter awr ynghynt yn amlinell eglur a’r haul tu ôl iddo, yn silhouette o graig dan awyr las- bellach dan gawod drom o eira. 

Efo mwy ar ei ffordd, roedd yn amser ei ‘nelu hi’n ôl tuag adra at y tân eto, ar ôl ychydig oriau o awyr iach mewn lleoliad trawiadol iawn.

 

Er nad oes gennyf restr o addunedau, mae Mrs Wilias a finna wedi cael rhandir eleni felly gwell fyddai ymrwymo i dorchi llewys yn fanno mae’n siwr. Mi fu gen’ i randir ar yr un safle hyd 2016 ond methu a’i dal hi ymhob man fu’r achos bryd hynny mae gen’ i ofn. Naw mlynedd yn ddiweddarach, dim ond pedwar diwrnod yr wythnos ‘rydw i’n gweithio, felly gyda lwc a dyfal donc, mi gawn rywfaint o lysiau a blodau oddi yno!

Blwyddyn newydd dda, gyfeillion, a llond y tŷ o ffa!

pibydd coesgoch: common redshank, Tringa totanus
gylfinir: curlew, Numenius arquata
cornchwiglen: lapwing, Vanellus vanellus

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Ionawr 2025

 

Crwydro a Mwydro

Hen bethau digon sâl am gadw cysylltiad ydi dynion fel arfer, ond dwi’n falch o gael cyfarfod criw bach o ffrindiau coleg bob blwyddyn i gerdded Llwybr Arfordir Cymru. Mae ein teithiau hydrefol ni yn fwy o fwydro nac o grwydro a dweud y gwir, gan ein bod yn rhoi’r byd yn ei le a cherdded yn boenus o araf gan amlaf. Rydym wedi chwerthin ers talwm y cymer hi dros 80 mlynedd i ni gwblhau’r llwybr i gyd!

Dyma’r llwybr cenedlaethol cyntaf yn y byd i ddilyn arfordir cyfan unrhyw wlad- ac mae Wicipedia yn dweud ei fod yn 870 milltir o hyd, o Gas-gwent i Saltney. 

O’r Borth i Aberystwyth oedd taith eleni; gwta saith milltir o gerdded, ond taith braf iawn, efo Ynys Enlli ar un pen i orwel pell Bae Ceredigion, a bryniau Preseli ar y pen arall. Mae daeareg trawiadol Trwyn Pellaf, Carreg Mulfran, a Chraig y Delyn, yn werth ei weld, a phlygiadau a haenau’r graig olaf yna yn debyg iawn i siap a thannau telyn. Braidd yn uchel oedd y llanw wrth inni gyrraedd Sarn Cynfelyn, ond roedd clawdd enwog Cantre’r Gwaelod yn amlwg iawn serch hynny. 

Roedd bilidowcars yn niferus ar hyd y glannau, nid dim ond ar Garreg Mulfran, a dwsin o frain coesgoch fel petaen nhw’n ein dilyn bob cam.

Diwrnod ardderchog arall efo cyfeillion hoff gytûn, yn gorffen fel pob blwyddyn efo pryd da o fwyd, peint neu ddau, a llawer o hwyl a hel atgofion. Dyma edrych ymlaen at tro nesa’.

Difyr darllen colofn Angharad Tomos am swydd Efrog ddechrau’r mis lle cyfeiriodd at Gatraeth ac Aysgarth, gan i minnau ymweld â rhaeadrau hynod Aysgarth ym mis Medi hefyd. Mae cerdd arwrol Y Gododdin o Lyfr Aneirin yn son yn bennaf am frwydr Catraeth, ond mae pennill arall yn fwy o hwiangerdd sy’n son am dad plentyn yn hela ceirw, a grugieir o’r mynydd, a physgod o ‘rayadyr derwennyd’. Mae’r gwybodusion yn dweud mae Lodore Falls yn Derwent Water ydi fanno (a hawdd deall pam oherwydd tebygrwydd yr enw Derwent), ond gan fod Ays yn hen air am dderw (a garth yn golygu ardal o dir, fel gardd yn Gymraeg), mae’n haws gen i gredu mae Rhaeadr Aysgarth ydi Derwennyd y gerdd. Dim ond deunaw milltir o Gatraeth ydi Aysgarth, tra bod Lodore yn 76 milltir... Mae’n ddifyr damcaniaethu ond pwy a ŵyr ‘nde!

Mi fues i yn ôl yn y de-ddwyrain y mis hwn hefyd, a’r tro yma wedi cael crwydro glannau Afon Wysg, a chamlas Mynwy-Brycheiniog. Mae pont ddŵr Brynich, lle mae’r gamlas yn croesi’r afon yn werth yr ymdrech i’w chyrraedd, a pheirianwaith y lociau gerllaw yn rhyfeddol i’w wylio’n gweithio hefyd. 

Uchafbwynt arall oedd coed yw syfrdanol o hardd Eglwys Llanfeugan ger pentref Pencelli. Er yn iau o dipyn nag ywen wych Llangernyw, tybir fod y rhain o leiaf ddwy fil o flynyddoedd oed, ac fel mewn nifer o fynwentydd eraill trwy Gymru, yn dynodi safle bwysig i’n hynafiaid ers cyn dyfodiad cristnogaeth ac ymhell cyn codi’r eglwys. Efallai fy mod yn hygiwr coed, ond byddai angen hanner dwsin o bobl eraill i fedru amgylchynu’r mwyaf o’r rhain. Hyfryd serch hynny oedd eu gweld a’u cyffwrdd, a dychmygu’r hanes aeth heibio tra oedden nhw’n tyfu. 

Yn gynharach, roeddwn ychydig filltiroedd i ffwrdd yn darllen llyfr ‘Y Castell ar y Dŵr’ (Rebecca Thomas, 2023) ar fainc ar lan Llyn Syfaddan, lle seilwyd y nofel hanesyddol. Awr fach o ddihangfa o’r byd prysur, yn dychmygu’r cymeriadau oedd yn byw yma ganrifoedd yn ôl, a gwylio cwtieir a bilidowcars ar ymylon y crannog -yr unig enghraifft o dŷ amddiffynol ar ynys mewn llyn yng Nghymru.

Ar ddiwrnod arall mi ges i grwydro Gwarchodfa Gwlyptiroedd Casnewydd, i chwilio am ditws barfog -eu hunig safle magu yng Nghymru, ond aflwyddianus oeddwn i, a dod oddi yno’n siomedig! Ond o leiaf ges i gerdded dwy filltir arall o Lwybr Arfordir Cymru wrth chwilota yno, a chael bod ychydig bach yn nes at gwblhau’r 870 milltir!
- - - - - - -  

bilidowcar: mulfran, cormorant, Phalacrocorax carbo
brân goesgoch: chough, Pyrrhocorax pyrrhocorax
ywen: yew, Taxus baccata
cwtiar: coot, Fulica atra
titw barfog: bearded tit, Panurus biarmicus
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 31 Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Crwydro Arfordir')

Crwydro

Dwn 'im lle aeth Tachwedd. Duw a wyr lle'r aeth yr undeg-saith mlynedd dwytha chwaith.

Dwi 'di bod yn rhedeg efo'r ferch hynaf i weld prifysgolion, cyn iddi hi adael y nyth. A dwi wedi manteisio ar gyfleon prin hefyd i ymweld ag ambell le oeddwn i eisiau gweld, tra o'n i wrthi.

Mae'r hydref yn gyfle i gwrdd â chriw coleg bob blwyddyn, ac mi fuon ni'n cerdded darn o lwybr yr arfordir eto eleni. Darn byrrach nag arfer, er mwyn gwylio tîm rygbi Cymru'n colli eto. Cafwyd diwrnod a noson i'r brenin, er gwaethaf y siom yn stadiwm y mileniwm. Eto.

Ta waeth, roedd y tywydd yn sych ar y cyfan; y golygfeydd yn odidog; a'r cwmni'n dda. Amhrisiadwy.

Rhaeadr Cwm Buwch, efo Cei Newydd yn y cefndir.

Dro arall, mynd efo'r teulu i gwrdd â chyfeillion yn Oriel Glyn y Weddw, Llanbedrog, a'r Fechan a finna'n dianc ar hyd y traeth, dringo er mwyn crwydro'r pentir, a rowlio chwerthin wrth ddal ein cotiau'n agored i'r corwynt a cheisio hedfan! Dyddiau difyr.

Mynydd Tir Cwmwd, Llŷn

 

Gardd Eden, Cernyw, uchod ac isod. Anti-cleimacs braidd ar ôl meddwl mynd ers talwm. Adeg anghywir o'r flwyddyn, siwr o fod. 

Dwi ddim yn siwr be ydi gwerth addysgol, na pa mor gynaliadwy yn y tymor hir ydi tyfu coedwig drofannol ar Ynys Prydain, a'r holl egni sydd ei angen i'w chynnal. Y drws nesa i'r biodome POETH, oedd rinc sglefrio rhew, yn defnyddio llwyth o drydan i'w gadw'n OER!    

Ychydig o arddio sydd wedi bod acw trwy Dachwedd, er inni gael nifer o ddyddiau braf.

Dwi wedi codi'r tatws a'r moron olaf heddiw a'u cael i ginio, efo brocoli cynta'r gaeaf a maip a chenin o'r ardd hefyd. Mi fues i'n chwynnu chydig a rhoi'r gwelyau i gysgu dan gardbord tan y gwanwyn.

Cilmeri. Man sy'n dal i'm tynnu yno am y canfed tro. Dwi ddim yn licio gyrru ar yr A470 heb alw yno am ychydig funudau o hel meddyliau a breuddwydio.

Gerddi Plas Tanybwlch wedi bod yn werth ymweliad ar ôl ail-agor hefyd. Mi gawson nhw ddiawl o lanast yng ngwyntoedd Chwefror, a chymryd misoedd i'w glirio.
Mae staff y Parc Cenedlaethol wedi bod yn cadw blog am y gerddi yn fan hyn.