Hel Afonydd

Rwy’n clywed afon o fy ngwely, a’i hwyliau’n amrywio efo’r tywydd a’r tymhorau. Llifa Afon Bowydd o fewn clyw i’r tŷ, yn ‘sŵn gwyn’ perffaith yn y cefndir wrth drïo cysgu. Ond yn rhuo’n ddwfn a dychrynllyd mewn glaw mawr, i’n hatgoffa o rym a rhyferthwy natur.

Gall sŵn y llif foddi cân y gylfinir, sy’n hedfan o’r arfordir i’r mynydd y mis yma. Un o seiniau hyfrytaf byd natur*; yn fy atgoffa o nosweithiau hwyliog plentyndod yn chwarae yn hwyr, nes i fam un ohonom weiddi o’r rhiniog ei bod yn amser hel am adra. Mae’n gân yr ydym yn ffodus iawn i’w chlywed o hyd yn yr ardal yma, er bod llai o adar erbyn hyn yn reit siwr. 

Pan ddaw’r ceiliog gog yn ei ôl i’r cae dan y tŷ yn ‘Ebrill a Mai a hanner Mehefin’, bydd twrw’r dŵr yn tarfu ar ein gallu i’w glywed eto, fel pob blwyddyn. Ond fedra’ i ddim beio llif eleni am gwynion llynedd: nid dŵr heddiw a’m swynodd i gysgu neithiwr ‘chwaith...

“Hon ydyw’r afon, ond nid hwn yw’r dŵr”, medd R. Williams Parry, yn chwarae ar eiriau Plato medden nhw, na fedri di gamu i’r un afon ddwywaith. Pan mae’r dŵr wedi llifo heibio: mae wedi mynd am byth. ‘Dŵr dan y bont’. Rhywbeth i’w anghofio... Mae hyn wedi troi yn fy mhen ers dyddiau ysgol. Sut bod nentydd yn rhedeg yn ddi-dor am filoedd o flynyddoedd? O le daw’r holl ddŵr? Ar y llaw arall, roedd ffrydiau dros-dro Craig Nyth y Gigfran mewn tywydd garw, fel hud a lledrith i mi a chylch dŵr y ddaear yn wyrthiol rhywsut. 

Sioe Tudur Owen ar y radio wnaeth imi feddwl am afonydd, pan ddywedwyd arni’n ddiweddar nad oes un afon ym Malta! Fues i erioed yno, ond rydw i wedi talu mwy o sylw, a gwerthfawrogi afonydd Cymru ar ôl clywed y drafodaeth.

Afon Ddwyryd yn rhuthro tua’r môr wrth i’r llanw droi ar fore Dydd Gŵyl Dewi. Ffrydiau a cheryntau yn chwyrlïo rhwng Ynys Gifftan a phentref Portmeirion, ninnau’n ddiogel ar y lan wedi’n cyfareddu am eiliad gan y rhyfeddod gwyllt yn yr aber. Gwych cael mwynhau’r mynediad am ddim yno i ddathlu’n nawddsant, a chael gwylio brenhines cacynen din-goch gynta’r flwyddyn ym mlodau cynnar y gerddi.

Ar lan Afon Morwynion ar gyrion Y Migneint, sefyll fel delw syfrdan i wylio carlwm yn ei gôt wen aeafol yn erlid llygoden trwy’r brwyn ddegllath i ffwrdd, yr heliwr bach chwim yn gwbl anymwybodol ein bod yn gwylio am funudau lawer. Mae’n sefyll allan yn ei ffwr gwyn oherwydd y diffyg eira, ond heb os yn uchafbwynt gwylio bywyd gwyllt y flwyddyn, hyd yma!

Ar ddiwrnod arall, astudio nant fechan ar warchodfa leol, a synnu at yr amrywiaeth o greaduriaid oedd i’w gweld yn y dŵr clir ers gwella cynefin y nant. Roedd y dŵr wedi’i gyfyngu i ffos gwbl syth ers cyn cof, o fawr ddim gwerth i bysgod na bywyd gwyllt yn gyffredinol, nes i feini a choed gael eu hychwanegu er mwyn igam-ogamu’r nant, a chyflymu’r dŵr fan hyn, a’i arafu fan draw; creu pyllau amrywiol, a dyfodol mwy disglair i’r safle.

Afon Conwy

Yn fwyaf diweddar crwydro glan Afon Conwy, a’r llanw ymhell allan gan adael erwau llydan o dywod a mwd gwlyb, yn disgleirio dan haul isel oedd yn ei gwneud hi’n anodd i adnabod rhai o’r adar yn y pellter ar lan y dŵr. Mae ffurfiau tywyll bilidowcars yn amlwg wrth ddal eu hadenydd ar led i sychu, a heidiau o biod môr yn codi digon o sŵn, ond fel arall, dim ond ambell bibydd coesgoch a gwylanod oedd yn amlwg.

Mae’r llwybr rhwng y Cob a Gwarchodfa Conwy yn agoriad llygad, efo olion y gwanwyn ymhell ar y blaen yno i gymharu ag adra. Y blodau a’r coed am y gorau i flaguro ac agor; i ddenu pryfed a gwenyn. Ambell löyn byw yn hedfan heibio, a siff-saff cynta’r flwyddyn yn canu’n frwd o’r llwyni i groesawu’r gwanwyn. Cyn gadael, mae crëyr bach yn glanio ar lan yr afon a’r awyr yn cochi yn y pellter. Daw’r llanw eto. Finnau hefyd.

gylfinir: curlew
cacynen din-goch: red-tailed bumblebee
carlwm: stoat
bilidowcar/mulfran: cormorant
pioden fôr: oystercatcher
pibydd coesgoch: redshank
siff-saff: chiffchaff
crëyr bach: little egret

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 13 Mawrth 2025 (dan y bennawd 'Casglu afonydd')

 

*Blogiad o 2013 Ffliwt Hyfrydlais