Hau'r Gwynt

Wyddoch chi y medrwch chi awgrymu enw ar gyfer stormydd?

Na finna’ chwaith; tan rwan. Eisau gwybod oeddwn pam bod nifer o enwau Gwyddelig ar y stormydd, ac enwau Cymraeg yn brin, felly mi drois at wefan y MetOffice. Yno mae’n egluro eu bod nhw -ar y cyd efo swyddfeydd tywydd Iwerddon a’r Iseldiroedd, yn rhoi rhestr at ei gilydd bob mis Medi.

Éowyn fydd enw’r ddrycin nesaf, a Floris, Gerben, a Hugo ddaw wedyn. Peidiwch a dal eich gwynt am enw Cymraeg yn y gyfres yma; ‘does yna ddim un. Wrth ateb y cwestiwn ‘Sut mae dewis enw?’ dywed y Met bod yr enwau yn ‘adlewyrchu amrywiaeth y deyrnas gyfunol, Iwerddon a’r Iseldiroedd’. A dyna ni: debyg mae rhywun yn Llundain sy’n penderfynu pa enwau sy’n adlewyrchu gwledydd Prydain! Ond, medden nhw, maen nhw’n croesawu awgrymiadau am enwau i stormydd y dyfodol, a ffurflen bwrpasol ar eu gwefan -chwiliwch am eu tudalen ‘UK Storm Centre’. Dwi’n pendroni ai doniol ynta’ poenus a rhwystredig fysa gweld gohebwyr tywydd yn ceisio dweud Storm Rhydderch neu Lleuwen, ond ewch ati i gynnig enwau ar gyfer y flwyddyn nesa beth bynnag!

 

Bron union flwyddyn yn ôl, daeth storm Elin a gwyntoedd o 81 milltir yr awr i Gapel Curig a thros 4” o law yn Eryri. Hi oedd yr unig storm efo enw Cymraeg yng nghyfres 2023-24. Mi oedd Owain ar restr 2022/23 ond dim ond dwy ddrycin gafwyd y tymor hwnnw, a dim ond stormydd A a B welodd olau dydd!

Enwyd saith storom y flwyddyn cyn hynny, ond pwy fedr anghofio’r cyntaf ohonyn nhw, sef Arwen, ddiwedd Tachwedd 2021?  Gwn am ambell lecyn lle mae’r coed a chwalwyd dros nos gan Arwen yn dal blith draphlith ar draws llwybrau cyhoeddus, cymaint oedd y llanast annisgwyl oherwydd fod y gwynt yn hyrddio o’r gogledd.

Yn anffodus wnaeth y stormydd ddim cyrraedd y llythyren H yn nhymor ‘20-21. Mi fyddai Storm Heulwen wedi swnio’n rhyfedd iawn i glustiau Cymraeg dwi’n siwr.

Wrth yrru hwn i’r wasg, mae rhai o drigolion a busnesau’r gogledd, a “degau o filoedd... yn Sir Gâr a Cheredigion” -yn ôl gwefan Newyddion S4C- yn dal i aros i gael eu trydan yn ôl yn dilyn gwyntoedd Darragh ar Ragfyr y 6ed. Gobeithio y bydd adfer buan i bawb.

Rhaid cyfaddef imi gysgu trwy’r cyfnod rhybudd coch, heb glywed dim. Welsom ni ddim llawer o ddifrod yn ein rhan ni o Stiniog trwy’r rhybudd oren ychwaith a dweud y gwir, ond mi barhaodd yr hyrddio yn hir trwy ddydd Sadwrn a’r Sul hefyd. Do, mi amharwyd ar drefniadau wrth gwrs. Canslwyd diwrnod allan hir-ddisgwyliedig efo cyfeillion, a bu’n rhaid danfon y ferch i Gaer ddydd Llun oherwydd diffyg trenau yn y gogledd, ond dwi’n cyfrif bendithion nad effeithwyd fi a’r teulu’n fwy na hynny.

Y tirlithriad uwchben Llyn Y Ffridd

Credaf i ni gael mwy o law yn Stiniog ychydig ddyddiau cyn Darragh, nag a fu yn ystod y rhybuddion tywydd garw. Roedd yn dymchwel glaw dros nos ar y 4ydd/5ed. Wedi stido bwrw cymaint nes bod y cadwyn mynyddoedd sy’n bedol am dref y Blaenau yn llawn ffrydiau a nentydd newydd, ac mi fu tirlithriad bychan ar lethrau Ffridd y Bwlch. Mi fum yn crwydro’r ffridd bnawn Sul er mwyn cael gwell golwg, ac mae’n ymddangos fod yr holl ddŵr wedi gwneud y dywarchen mor drwm fel bod y pridd tenau wedi llithro oddi ar y graig lefn oddi tano a chludo tunelli o fwd a cherrig i lawr efo fo. 

Mae prosesau daeareg yn dal i siapio’n tirlun ni ers miloedd o flynyddoedd, ond mae’n ymddangos fod tirlithriadau yn digwydd yn amlach ar hyn o bryd. 

Wrth achosi newid hinsawdd, rydym ni wedi hau’r gwynt ac rwan yn medi’r corwynt, yn llythrennol.

Mi ges i lyfr yn anrheg yn ddiweddar: ‘100 Words For Rain’ a difyr iawn ydi o hefyd, efo rhestr fer o eiriau Cymraeg fel brasfwrw, curlaw, sgrympiau ac ati. Ond prin gyffwrdd â’r eirfa ydi hynny. Mae Geiriadur Prifysgol Cymru yn cynnwys ‘Glaw Stiniog’ yn eu rhestr; cymysgedd o falchder a siom i mi fel un o’r trigolion sydd, yn ôl cerdd Gwyn Thomas ‘wedi eu tynghedu i fod yn wlyb’!
Cadwch yn sych a chynnes tan y tro nesa’ gyfeillion.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 12 Rhagfyr 2024 (Dan y bennawd 'Enwi'r Stormydd')

 

Ambell erthygl am y glaw yn Stiniog, yn Llafar Bro, papur misol Stiniog a'r cylch.

Apus Dyrfa

Tua diwedd Gorffennaf eleni, fel can Gorffennaf o’r blaen, mentrodd cyw gwennol ddu (swift, Apus apus) i olau dydd, a gollwng ei hun o’i nyth uchel, dan do hen adeilad yn ‘Stiniog, ac ymestyn ei adenydd am y tro cyntaf i ymuno efo’i deulu uwchben y dref. Mae’r cyw hynnw dal yn yr awyr rwan, rywle yng Ngweriniaeth y Congo. Tydi o heb lanio o gwbl! Mae o’n bwyta, yfed a chysgu yn yr awyr, a chredwch neu beidio, mi fydd yn haf 2025 cyn iddo gyffwrdd â’r ddaear eto.

Mi fydd yn dychwelyd i Gymru ganol Mehefin -tua mis ar ôl ei rieni- ar ôl bod yn haf hemisffer y de trwy’n misoedd oer ni, ond bydd blwyddyn gron arall wedyn cyn glanio i fagu cywion ei hun.

Llun Ben Stammers

Er bod wythnosau ers i’r wenoliaid duon adael ar eu taith hir tua chanol Affrica, daeth llond ystafell o bobl i Blas Tan-y-bwlch wythnos diwethaf i glywed y diweddaraf am yr ymdrechion i warchod yr adar anhygoel yma. Clywsom gan Ben Stammers o Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru bod yr arolwg adar blynyddol ym Mhrydain yn dangos gostyngiad dychrynllyd yn eu niferoedd. Yng Nghymru bu dirywiad syfrdanol o 75% rhwng 1995 a 2021, ac maen nhw bellach ar y rhestr goch o adar dan fygythiad. Meddyliwch: collwyd tri chwarter y gwenoliaid duon mewn chwarter canrif!

Llun YGNC

Er yn weddol anodd eu cyfri’n fanwl, wrth wibio heibio ar frys a phlethu ymysg ei gilydd blith draphlith, mae’r niferoedd a welaf o’n gardd wedi gostwng o flwyddyn i flwyddyn. Bob mis Awst, mae diwrnod yn dod pan dwi’n sylweddoli -mwya’ sydyn- nad ydw i wedi eu gweld na’u clywed ers tro a dwi’n hiraethu’n syth am eu sgrechian byrlymus wrth hela pryfaid fel haid o grymanau neu bwmerangs tywyll yn hollti trwy’r awyr i bob cyfeiriad ar ddiwrnod braf.  Mae’n ddychrynllyd dychmygu y gallwn weld hafau yn y dyfodol heb eu tyrfa’n cadw twrw llon uwchben.

O edrych ar eu llun, mae’n amlwg fod pob gewyn a phluen wedi esblygu’n berffaith i fyw yn y gwynt, a’u traed cwta o’r golwg yn y plu tra’n hedfan, dim ond mewn defnydd wrth lanio yng ngheg y nyth. Ystyr yr enw gwyddonol Apus mae’n debyg ydi ‘heb draed’!

Difyr oedd clywed Ben yn dweud wrth y gynulleidfa:

“Yn wahanol i’r arfer, tydi enw Cymraeg yr aderyn yma ddim yn well na’r enw Saesneg, oherwydd tydi o ddim yn wennol, a tydi o ddim yn ddu ‘chwaith!”.

Er bod ganddo gynffon fforchog sy’n nodweddiadol o wenoliaid, mae’n perthyn yn agosach at y troellwr mawr (nightjar) ac hyd yn oed deulu’r sïednod (hummingbirds). Brown tywyll ydi lliw’r plu, ac mae ganddyn nhw ên goleuach hefyd.

Llun Ben Stammers

Tybir fod llawer peth yn cyfrannu at eu trafferthion; newid ym mhatrymau tywydd a’r tymhorau oherwydd newid hinsawdd, neu golli cynefin yn Affrica er enghraifft. Roedd colli safleoedd nythu wrth i bobl adnewyddu tai yn bryder mawr ar un adeg, ond mae blychau nythu arbennig yn hawdd eu cael a chymharol hawdd eu gosod erbyn hyn -rhai yn allanol ar hen adeiladau, ac eraill i’w ymgorffori o fewn waliau adeiladau newydd- ac yn profi’n llwyddiant mawr mewn sawl ardal. Mae ymchwil yn dangos erbyn hyn fod diffyg bwyd yn bwysicach na diffyg safleoedd nythu, ac elfen allweddol ydi’r gostyngiad torcalonnus sydd wedi bod yn yr un cyfnod mewn niferoedd pryfetach o bob math- maes arall efo ystadegau brawychus. 

Hawdd ydi digalonni, ond be fedrwn ni wneud i helpu’r wennol ddu? Wel, os nad oes gennych wal uchel, addas, be am noddi blwch i’w osod ar adeilad cyhoeddus -mae cannoedd wedi eu gosod ar draws y gogledd eisoes. Gofalwch nad oes nythod cyn llenwi tyllau mewn waliau a dan eich bondo, neu holwch am gyngor. 

Un weithred hawdd iawn, ydi dechrau wrth ein traed a garddio heb bla-laddwyr a meithrin planhigion sydd o fudd i bryfed amrywiol, ac annog eich cyngor i wneud yr un peth yn eich parc lleol ac ar leiniau glaswellt eich cymuned a’ch priffyrdd. Pan ddaw’r wenoliad duon yn ôl ym mis Mai, gallwn i gyd fwynhau eu cri uwchben eto ac am flynyddoedd i ddod gobeithio, tra’n ymhyfrydu mewn gardd, neu barc llawn blodau a gwenyn a glöynnod.

- - - - - - - - - - - 

Gyda diolch i Ben Stammers a'r YGNC am gael defnyddio eu lluniau

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 30 Tachwedd 2023

*O dan y bennawd siomedig a di-ddychymyg 'Gwenoliaid Duon'..!

Tynnu nyth cacwn

Maen nhw’n dod nôl bob gwanwyn yn selog. Erbyn hyn, dwi’n gwybod i chwilio am yr arwyddion yn ddigon buan, unwaith mae’r dyddiau’n cynhesu.  Bob yn ail diwrnod rwan, dwi’n mynd i’r cwt i weld os oes cylch nodweddiadol o bapur llwyd wedi ymddangos ym mrig y to. Dyma sylfaen nyth y wenynen feirch. Cacwn i rai, picwn i eraill; wasp yn Saesneg wrth gwrs.

Dwi’n gweld brenhinesau yn rheolaidd yn yr ardd ar dywydd braf yn y gwanwyn, ac er yn gwybod y bydden nhw’n boen yn achlysurol wrth i ni fwyta allan dros yr haf, dwi’n eu croesawu serch hynny. O fewn rheswm. Tydi mynd i mewn ac allan a gweithio yn y cwt ddim yn bosib os oes haid o wenyn meirch yn hawlio’r lle hefyd! Felly, bob blwyddyn, pan welaf egin nyth yn y cwt -hyd at faint pêl golff- dwi’n gwybod mae dim ond y frenhines sydd wrthi, ac mae modd ei pherswadio i symud ymlaen i sefydlu nyth yn rhywle arall. 

Hi yn unig sy’n adeiladu’r nyth ar y cychwyn, gan gnoi pren oddi ar bostyn cyfagos a gosod y stwnsh fesul cegiad mewn haenau i greu sylfaen, celloedd a chragen gron allanol. Dyma’r adeg orau i ddefnyddio coes brwsh llawr i daro’r belen fach oddi ar y to.

Y tro cyntaf i ni gael nyth yma, mae’n amlwg i mi fethu talu sylw digonol am wythnosau, a’r frenhines wedi cael llonydd i ddodwy dau ddwsin o wyau yn y celloedd meithrin cyntaf, oedd o fewn wythnos yn aeddfedu’n weithwyr. Y rheiny wedyn wedi mynd ati i hel pren i helaethu’r nyth fel bod y frenhines yn cael canolbwyntio ar ddodwy wyau a magu mwy o’i phlant. Buan iawn fydd nyth yn faint pêl-droed a miloedd o wenyn yn y boblogaeth! Mae’r strwythur papur yn werth ei weld erbyn hynny; y gweithwyr wedi hel pren o wahanol ffynonellau ac amrywiaeth o liwiau rwan yn gwahanu’r haenau. Mae’r patrymau yn fy atgoffa o haenau daearegol cymhleth creigiau hynafol arfordir Môn, neu’r poteli hynny o dywod amryliw sy’n cael eu gwerthu i ymwelwyr ar eu gwyliau mewn gwledydd poeth.
Er mor hardd a rhyfeddol, roedd yn rhaid cael dyn y cyngor sir i mewn i waredu’r nyth hwnnw, gan nad oedd y gwenyn yn fodlon rhannu’r cwt efo fi, na’r ardd efo’r teulu.

Trist, oherwydd yn wahanol i’r hen gred, mae lle gwerthfawr i wenyn meirch yn y byd ac mae’n well o lawer gen i gyd-fyw efo nhw cymaint a phosib. Yn ein gardd ni, y nhw sy’n bennaf gyfrifol dwi’n tybio, am beillio’r coed gwsberins. Hel neithdar maen nhw, ac yn sgîl hynny’n symud paill o flodyn i flodyn, o lwyn i lwyn. Eu cymwynas arall (er wrth reswm nid yma i wasanaethu dynol ryw maen nhw) ydi hela lindys a phryfed gwyrddion sy’n medru bod yn bla yn yr ardd. Cario’r rhain yn ôl i’r nyth maen nhw i fwydo’r larfâu sy’n datblygu.

Tua deunaw mlynedd yn ôl, mwy efallai, wrth baratoi i ail-agor arddangosfa un o warchodfeydd natur Meirionnydd ar ôl y gaeaf, mi ddois ar draws nythiad o wenyn meirch uwchben y drws. Fel elfen o fywyd gwyllt y lle mi benderfynais yn fy naïfrwydd i geisio cyd-fyw efo nhw a thynnu sylw at eu gweithgaredd. Ond wrth i’r haf dynnu ‘mlaen, mynd yn fyw a mwy blin wnaethon nhw a dechrau plagio’r pobol oedd yn ymweld, felly’n anffodus, rhaid oedd gwaredu’r nyth hwnnw hefyd.

Tynnodd rhywbeth fy sylw, ac ar ôl gyrru ambell un o’r gwenyn i arbenigwr, cael deall mae rhywogaeth ddiarth oedden nhw, gwenyn meirch Sacsoni. Yn wahanol i’r rhai cyffredin (Vespula vulgaris) a welir o ddydd i ddydd, Dolichovespula saxonica, oedd y rhain a dim ond unwaith oedden nhw wedi eu cofnodi o’r blaen yng ngogledd Cymru. Son am deimlo’n euog! Ond, oherwydd newid hinsawdd, mae’r ‘saxon wasp’ yn un o lu o rywogaethau sy’n ymledu o’r cyfandir. Cofnodwyd nhw gyntaf yng ngwledydd Prydain yn yr wythdegau ac fe’u gwelwyd mewn sawl rhan o Gymru erbyn hyn ac mor bell a’r Alban.
Mi gan nhwythau groeso yn yr ardd hefyd, cyn bellad a ‘mod i’n medru mynd a dod fel mynnwn i nghwt fy hun!
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 4ydd Mai 2023

Unwaith eto, gwrthodwyd fy mhennawd i a defnyddio 'Croeso i Frenhines' yn y papur.