‘Pwy ni chwardd pan fo hardd haf?’

Rhan o golofn olygyddol rhifyn Gorffennaf-Awst Llafar Bro, papur misol cylch Stiniog 

Hmm, tybed oedd yr hafau yn fwy dibynadwy o braf yn nyddiau Dafydd ap Gwilym? Roeddwn yn gofyn ar ddechrau’r golofn olygyddol union flwyddyn yn ôl, os oes pwrpas cwyno am y tywydd? A dyma fi eto -a’r niwl at y drws cefn- yn croesi bysedd y cawn ni ‘hardd haf’ eleni.

Mi ges i eiliad gwan ryw dro dros y gaeaf a chymryd rhandir ar safle’r Gors Fach wrth droed hen ysgol Glan’pwll, ac roedd y sgwaryn o dir ges i yn wlyb doman a’r pridd fel pwdin dan draed. Fel petai hen gynefin y safle yn gwrthod gollwng gafael; er gwaetha’r miloedd tunelli o lechi a roddwyd yno wrth dirlunio tomen Glan-y-don yn y saithdegau. Er gwaetha’r cannoedd o dunnelli o dywod roddwyd yno ar ôl clirio prom y Bermo ar ôl storm tua dechrau’r mileniwm. 

Ac er gwaethaf degawdau o dyfiant helyg a rhododendron a drain a mieri... Mae’r lle dal fel cors pan mae’n bwrw glaw!

Serch hynny mae ambell un o’r lleiniau yn werth eu gweld, ac mi wnaf innau fy ngorau i dyfu ychydig o gyrins duon, gwsberins, a rhiwbob, os gawn ni ychydig o ddyddiau sych i balu!

Ar ddechrau penwythnos y golygu, mi wnes i ddianc oddi wrth y cyfrifiadur am awran neu ddwy ac ymweld â Pherllan Gymunedol Pant yr Ynn am y tro cyntaf. Pob clod i’r Cynghorwyr Tref, roedd yn agoriad llygad; mae yna waith caled a llafur cariad wedi mynd i’r datblygiad. Ges i sgwrs ddifyr efo Medwyn oedd yno’n cynnal a chadw, ac eistedd ar un o’r feinciau wedyn i ymlacio yn swn y nant. 

O fanno, mi es i draw i Ardd Fywyd Gwyllt Gymunedol Tanygrisiau, ger Bont Tŷ’n Ddôl, a mwynhau hanner awr yn crwydro ac edymygu gweledigaeth arbennig criw Y Dref Werdd a’u gwirfoddolwyr diwyd yn fanno hefyd.

Mae galwadau am gymorth i ddatblygu gardd ffrwythau gymunedol yn ardal Tabernacl, ac mae'r Ardd Lysiau Gymunedol Maes y Plas yn ffynnu. Gwyddwn wrth gwrs am Erddi Seren, tu ôl i Fryn Llywelyn yn y Llan. Rhowch y rhain efo’r gwelyau blodau lliwgar ym mharc y Blaenau; perllan fach y Ganolfan Gymdeithasol; coed ffrwythau Cae Bryn Coed, Llan; perllan gymunedol Plas Tanybwlch (dwi’n siwr fod eraill nad wyf yn eu cofio yn fy mrys i gael Llafar Bro i’w wely) -mae yna gyfoeth o erddi cyhoeddus yma.

Os fedr Dolwyddelan gynnal diwrnod ‘Gerddi Agored’ llwyddiannus, mi fysa Bro Stiniog yn medru efelychu hynny, dwi’n sicr. Rhywbeth i’w ystyried ar gyfer Gŵyl y Glaw y flwyddyn nesa’ efallai? Ac er cwyno am y glaw, fysa’n gerddi ni ddim hanner mor wyrdd a gwych hebddo!

Crwydro Ceunant Llennyrch

Bob dydd rwan, mae arwyddion y gwanwyn yn codi’n calonnau, felly be well na chrwydro un o Warchodfeydd Natur Cenedlaethol ein hardal? Mae digon o ddewis o lwybrau yn y ceunant yma, ar y ddwy ochr i’r afon: gallwch ddechrau o’r ffordd fawr ger pwerdy Maentwrog, neu ddod ar i lawr o argae Llyn Traws. Ond cylchdaith fer ar ochr Maentwrog y ceunant sydd dan sylw y tro hwn.

Ychydig uwchben fferm Felenrhyd Fach, mae safle parcio i lond dwrn o geir. Cerddwch o fanno i fyny’r allt am ganllath a hanner, a gadael y ffordd trwy’r giât mochyn ar y dde. Yna i lawr ar waelod y cae mae giât i mewn i Warchodfa Ceunant Llennyrch, ac mi gewch wybodaeth am y safle ar arwydd yn fan hyn.

Ddiwedd Chwefror, roedd y coed derw dal yn foel, ond roedd robin goch yno i’n croesawu efo cân fer, a theulu o ditws cynffon hir yn gweithio’u ffordd trwy’r brigau uchaf, gan symud o gangen i gangen yn chwilio am bryfaid a pharablu’n brysur ymysg eu gilydd wrth fynd.

Dilynwch y llwybr gan droi i’r chwith yn fuan. Mae llwybr da dan draed yn y rhan yma, a phont bren hir i hwyluso croesi nant mewn hafn dwfn yn hawdd. Ar bob ochr i’r llwybr mae coed llus yn drwch, ond y rhain hefyd yn ddi-ddail am ychydig wythnosau eto.

Cawn gip o brif atyniad y ceunant bob hyn a hyn trwy’r coed, a swn y Rhaeadr Ddu yn cynyddu wrth i ni fynd yn nes. Mae grisiau cerrig a grisiau derw wedi eu gosod yn y llethr er mwyn ei gwneud yn haws i’r rhai sydd am fentro, gyrraedd glan yr afon wrth bwll dwfn y Rhaeadr Ddu. Gofal pia hi! Byddwch yn ofalus wrth fentro i lawr y grisiau serth, ond yn bwysicach fyth, cymrwch bwyll ar y cerrig llyfn ar lan y dŵr, gan gofio y gall y llif gynyddu’n gyflym os ydyn nhw’n gollwng dŵr o’r llyn uwchben.

P’run ai ewch chi lawr at y graean wrth droed y pistyll, neu’n mwynhau’r olygfa o bellter diogel ar y llechwedd, mae grym y rhaeadr yn wefreiddiol! Mewn llif mi fyddwch yn gweld -a theimlo’r lleithder yn yr aer wrth i’r afon fyrlymu’n wyllt dros y graig a chwalu’n filiynau o ddafnau dŵr mân sy’n llenwi’r aer. Pan mae’r coed derw yn llawn dail, mae’r goedwig fel nenfwd i gadw’r lleithder yma yn y ceunant, a dyna pam fod y safle yma ymysg y lleoliadau mwayf cyfoethog ei mwsoglau yng Nghymru, nifer ohonyn nhw’n brin iawn. Dyma un o goedwigoedd glaw -rainforest- Cymru.

Mae arwydd y Warchodfa -safle sy'n un o nifer yng ngofal Cyfoeth Naturiol Cymru yn lleol- yn dweud bod 230 rhywogaeth o fwsoglau a llysiau'r afu yma. Yn ogystal mae dau gant a hanner gwahanol fath o gen (lichens) i'w cael yma hefyd, yn arwydd o aer clir yr ardal hon.

Pan oeddwn yn fy arddegau, mi ddois yma am dro efo 'nhad a dod oddi yno yn siomedig fod cyn lleied o adar a 'bywyd gwyllt' amlwg yno; gwarchodfa dwy-a-dime oedd hi yn fy marn anaeddfed i bryd hynny. Dwi'n deall bellach nad y pethau amlwg sy'n bwysig yno, ac yn gwerthfawrogi gogoniant y warchodfa fel un o'n llefydd gwirioneddol wyllt olaf ni yng Nghymru...

Oddi yma, rydym yn parhau tuag i fyny ac yn dilyn y llwybr at ymyl y ceunant unwaith eto. Tu hwnt i’r rhwystrau diogelwch mae olion Pont Llennyrch. Safle trawiadol a ddewiswyd fel man croesi oherwydd fod y graig ar y lan ogleddol yn cynnig sylfaen ardderchog i’r bont, ac felly dim ond ar un ochr y bu’n rhaid adeiladu pentan o gerrig. Disgynnodd y bont i’r ceunant tua chanol y ganrif ddiwethaf, a’r union ddyddiad yn ansicr*, ond mi fydd raid i chi gymryd fy ngair i, gan na feiddiwn i awgrymu eich bod yn anwybyddu rhwystrau diogelwch a mynd yn rhy agos at ymyl y ceunant!

Pentan Pont Llennyrch

Er bod modd dilyn llwybrau eraill, mae’n cylch ni yn golygu troi tua’r gogledd ac allan o’r Warchodfa, ac mae’n werth oedi i edmygu’r giât newydd a osodwyd yn ddiweddar dan ofal Graham a Gareth sy'n rheoli'r Warchodfa. Dylunwyd hi i adlewychu elfennau’r Warchodfa: y mynyddoedd yn gefndir, dail derw a mes, a’r Rhaeadr ddu yn tasgu yn y canol.

Mae’r llwybr yn dilyn wal gerrig tua’r gorllewin yn ôl i gyfeiriad cychwyn y daith. Mae’n wlyb dan draed mewn mannau, ac o’r herwydd roedd digon o grifft llyffant i’w weld yn y pyllau ar ddiwedd y mis bach. 

Mae’r dringwr bach fel pelan o blu yn cerdded yn acrobataidd i fyny ac o amgylch y bonion derw uwch ein pennau yn chwilio’i damaid, a bwncath yn mewian yn y pellter. Erbyn y gwanwyn mi fydd yr adar ymfudol wedi dychwelyd i’r goedwig o'r Affrig, gan gychwyn efo'r siff-saff a thelor yr helyg, ac wedyn triawd clasurol y goedwig law Geltaidd: gwybedog brith; telor y coed; a’r tingoch. 

Esgus da i fynd yn ôl eto!

Pellter y daith: tua milltir a chwarter.  

Amser: Awr i awr a hanner. 

Parcio: £1.50.

Map o'r daith ar arwydd Cyfoeth Naturiol Cymru

- - - - - - 

Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2022, Llafar Bro, papur bro cylch 'Stiniog, yn rhan o gyfres achlysurol ar lwybrau Bro Ffestiniog.

*Mae dwy erthygl ar wefan Llafar Bro yn rhoi dyddiadau gwahanol i ddymchweliad Pont Llennyrch.

Garlleg

Pan o'n i'n 12 oed, fy hoff lysiau i oedd tatws. Ar ffurf chips, wrth gwrs.

Ffa haricot hefyd.
Y rhai oedd yn dod mewn tun, efo saws tomato. Ia, baked beans siwr iawn.

Mae'r Fechan yn 12 oed cyn Dolig eleni. Ei hoff lysieuyn hi ydi garlleg! Mi fwytith hi ewin garlleg yn amrwd, ac wrth ei bodd efo fo wedi'i rostio a'i ffrio hefyd, a'i rwbio ar fara, a'i ychwanegu i bob mathau o brydau bwyd.

Doeddwn i ddim yn gwbod be oedd garlleg nes o'n i yn oedolyn am wn i, ond mae'n anodd meddwl am goginio hebddo fo bellach.

Dwi wedi tyfu garlleg yma o'r blaen, ond heb lwyddiant anferthol, gan imi ddefnyddio ewinedd o'r gegin i'w plannu, yn hytrach na'u prynu'n bwrpasol. Y mis yma, mae'r Fechan a fi wedi prynu, ac wedi plannu tair rhes fer o arlleg yn yr ardd gefn.

Plannwyd dwsin gewin o'r Germidour uchod, a dau ewin mawr o arlleg eliffant, ac mae hen edrych ymlaen at gael plethu'r bylbiau at eu gilydd yr haf nesa'.... gobeithio!

Yn ôl fy arfer, doeddwn i ddim digon trefnus i archebu garlleg hardneck, sydd orau ar gyfer llefydd caled fel Stiniog, felly bu'n rhaid prynu rhai softneck yn lleol a chroesi bysedd y gwna nhw rywbeth ohoni yma ar ochr y mynydd.

Heddiw oedd yr ail ddydd Sul hyfryd o braf yn olynol, ac mi ges i dreulio oriau yn yr haul oer yn clirio a thocio a pharatoi. Mi wnes i rywbeth na wnes i erioed o'r blaen hefyd, sef plannu bylbs tiwlips. Rhwng dau feddwl ydw i os dwi'n licio tiwlips ai peidio. Mi dduda'i wrthach chi y gwanwyn nesa (oni bai fod y llygod a'r lleithder wedi rhoi'r farwol iddyn nhw).

Wrth i'r haul fachlud i gefn y Moelwyn Bach, mi ges i funud neu ddau i edmygu noson braf arall ac atgoffa fy hun fod gen i lawar i ddiolch amdano, am gael byw mewn lle mor wych.

-----------------------

[Toriad o bapur bro cylch 'Stiniog, Llafar Bro sydd yn y llun efo'r garlleg, o 2002. Mae ambell erthygl am arddio yn ymddangos ar wefan Llafar Bro hefyd.]

#GwynThomas: 'Ple heno yr wyt ti?'

Ar brynhawn noeth yn y gaeaf
Fe welwch freichled o dref ar asgwrn y graig.
-Gwyn Thomas, 'Blaenau'. Cyfrol Ysgyrion Gwaed, Gwasg Gee, 1967

Diolch am yr angerdd, Gwyn, a diolch am y bennawd.

Mae teyrnged ar wefan papur bro Stiniog a'r cylch na fedra' i wella arni, felly taw pia hi am rwan, ond bydd colled ar ei ôl yma yn ei filltir sgwâr.

Vivian Parry Williams yn holi Gwyn Thomas mewn neuadd lawn ar noson lansio'i lên-gofiant, 'Llyfr Gwyn', nôl yn Nhachwedd 2015 yn Stiniog.

Rhuthr Goddaith ar Ddiffaith Fynydd

Bu'n wyliau Pasg, sy'n golygu dau beth:
Plannu'r tatws cynnar, a phlant yn llosgi rhedyn ar y ffriddoedd.

Cefn Trwsgl / Ben Banc. Rhan o ardal tipyn mwy a losgwyd wsos yma, wedi'i weld o'r ardd gefn.

Gwell fod y llosgi wedi digwydd rwan yn hytrach na gwyliau Sulgwyn, pan fydd yr adar yn nythu. 'Creithio' ydi'r enw ar yr arfer yma yn 'Stiniog. Mae erthygl am yr enw (a tharddiad y pennawd uchod) ar wefan ein papur bro lleol, Llafar Bro. 

Arran Pilot ydi'r tatws cynta' i fynd i'r ddaear yma eleni, a hynny yn yr ardd gefn. Bydd dwsin o datws ail-cynnar, Bonnie, yn dilyn y penwythnos nesa, os ga'i gyfle i fynd i'r rhandir. Dwi ddim yn mynd i drafferthu efo tatws diweddar; maen nhw'n ddigon rhad yn y siopau, a gwell gen' i roi'r lle i bwmpenni aballu.

Mae'r Fechan a finna wedi hau ambell i beth arall hefyd dros gyfnod y gwyliau- ffa dringo; ffa melyn; pys; a phethau sydd angen eu dechrau ar ffenest y gegin fel tomatos; pwmpenni; pupur, ac ati.

Hefyd blodau amrywiol, gan gynnwys blodau haul. Mi ges i, a'r ddau daid baced bob un o hadau blodyn haul (Giant Single) mewn cracyrs arbennig a wnaed gan y Pobydd a'r Fechan at y Nadolig, efo'r her o dyfu'r blodyn talaf. Taid Rhiwbach oedd fwya' trefnus, yn hau yn y tŷ gwydr ddechrau Ebrill; Taid Cae Clyd ychydig ddyddiau wedyn; a finna dros y Pasg. Mi fydd yna hen dendio arnyn' nhw, a phawb yn benderfynol o gael ei goroni'n bencampwr!

Rhywbeth arall ges i Dolig oedd casgliad o hadau anarferol (gan y Dyn Eira -traddodiad yng nghartra' fy rhieni, sef anrheg fach ychwanegol ar ôl cinio pan oedden ni'n blant! Ar Ddydd San Steffan erbyn hyn), gan gynnwys pys merllys (asparagus peas) a chiwcymbar lemwn. Cawn weld os ddon' nhw ar ochr y mynydd...

Dechrau eto

Ai dyma'r adeg orau o'r flwyddyn i chi? Dwi rhwng dau feddwl.


Y cyfnod byr hwnnw rhwng cyffro yr hau a boddhad yr egino; a siom anochel yr haf, lle mae gobaith yn gallu troi yn dorcalon yn sgil ymgyrchoedd ar y cyd rhwng y tywydd a'r malwod a'r llygod a'r lindys!



Mae gweld silffoedd yn llawn o egin-blanhigion yn werth chweil tydi. Rhesi o bethau bach brwdfrydig, bron a thorri eu bolia' isio gael eu traed yn y pridd.

Ffa melyn; ffa dringo; pys; pys per; letys a rocet; blodau haul. Wedi eu hau ar Ebrill y 4ydd.

Rhywbeth i'w edmygu. Rhywbeth dros dro!

Ta waeth, mae'n rhaid cadw'r ffydd, a dal i gredu... dyna pam 'dan ni'n dal ati wrth gwrs. Y pethau diweddaraf i'w hau dan do ydi ffa piws (Cosse violette), pys melyn/india corn (double standard bicolor), er gwaethaf methiant llwyr y llynedd, aeron goji, pwmpenni gaeaf (Burgess buttercup); ac ambell beth a brynais yn Sioe Arddio Caerdydd fel courgettes du (dark fog), a phwmpenni glas (crown prince). Eto, methiant llwyr oedd pob un pwmpen y llynedd, ond dyfal donc a dyrr y garreg. Ar ffenest y gegin mae'r pys melyn am fod angen 18 gradd o dymheredd i egino. Beryg fod y pwmpenni yr un fath ond does dim lle i bopeth yn y ty.


Mae'r Pobydd wedi prynu dau blanhigyn tomatos. Ar ol cyfres o hafau gwlyb, roeddwn i wedi llyncu mul efo tomatos, a wnes i ddim eu tyfu y llynedd. Roedden nhw'n cael y clwy tatws bob haf (yn y ty gwydr; dim gobaith eu tyfu yn yr awyr agord yma), a'r ymdrech o'u tendio yn llawer mwy na'r wobr bob tro. Beth bynnag, mae Acw am ofalu amdanyn nhw y tro yma, felly mae angen i mi glirio 'chydig o le iddyn nhw a'u plannu ar ei chyfer hi.
Mint (basil mint) ydi'r pot canol. Rhywbeth arall i mi ei ladd!

 Dim ond tair britheg (Fritillaria) ddaeth allan eleni. Mae llygod yn hoff iawn o'u bylbiau nhw yma, a bylbiau clychau dulas (Muscari) a dim ond dyrnaid o'r rheiny sydd wedi dod eleni hefyd.

Mae gan Ann lun o goeden gellyg yn llawn blodau ar ei blog Ailddysgu. Argian dwi'n genfigenus! Dim ond dechrau magu dail mae'r ddwy ellygen sydd acw. Y goeden afal Enlli (isod) sydd bellaf yn ei blaen yma.

Erbyn dechrau Gorffennaf y llynedd roeddwn yn amau fod popeth 20 diwrnod yn hwyrach na 2011. Hyd yma eleni, dwi'n meddwl fod pethau tua 14 diwrnod yn hwyrach eto...

Mae'n tywallt y glaw heddiw. Diolch i'r drefn, mi gawsom ni ddiwrnod braf ddoe i groesawu Gwyl Gyhoeddi Eisteddfod yr Urdd i Stiniog. Mwy o'r hanes ar wefan y papur bro lleol, Llafar Bro.

O.M.B*

Wedi bod yn yr haul trwy’r dydd, ac yn teimlo’n wych, nes imi ddod i’r tŷ a ffeindio’r ddwy fawr yn gwylio diwedd Britain’s got talent ar y bocs. O, mam bach. Hanner miliwn o bunnau am hyfforddi ci i gerdded ar ei draed ôl!   Rho imi nerth...

Suran

Mae gwaelod yr ardd yn edrych fel shanty town ar hyn o bryd, efo dwsinau o botiau efo ffa amrywiol a phys ac ati, mewn cratiau a bocsys pysgod plastig, efo cloches a hen ffenestri drostyn nhw. Mae’r planhigion ifanc wedi bod yn dod allan o’r tŷ gwydr bob bore, a mynd yn ôl i mewn yn hwyr bob nos tan rŵan. Dwi am fynd â nhw i lawr i’r rhandir i’w plannu ‘fory. Mae’n siŵr y rhoddaf garthen fleece drostyn nhw am ychydig ddyddiau, nes maen nhw wedi caledu i nosweithiau oer Stiniog. Hefyd, mae un o’r deiliaid eraill wedi gweld sguthan yn codi ei ffa melyn o’r ddaear cyn iddynt wreiddio’n iawn, felly gwell fyddai eu gorchuddio dros dro.  Mae’r bocsys pysgod, gyda llaw,  ymysg y pethau mwyaf defnyddiol sydd gennyf ar gyfer cadw a chario amrywiol bethau; maen nhw’n golchi i’r lan ar draeth Harlech weithiau ar ôl tywydd mawr.

 

Gan ein bod yn cael diwrnod cyfa’ sych, bu’r Pobydd a fi (a’r Fechan hefyd am ddeg munud cyn mynd i wneud ‘cawl’ efo dŵr, tywod, a phetalau dant y llew -Mmm!) yn paentio’r ffens newydd o’r diwedd. Mae’r goeden afal, a’r goeden geirios yn llawn blodau ar hyn o bryd, ac roedd yn goblyn o job paentio rhwng y canghennau. Mi fues i’n rhegi mwy nag unwaith wrth dorri  blodau i ffwrdd! Ta waeth, mae o wedi’i wneud rŵan, ac yn un peth yn llai i boeni amdano.

Mae gennym ni ddwy fainc yn yr ardd a gawsom o un o gapeli’r dre’ ‘ma, ar ôl iddo gau. Mi fues i’n sandio’r ddwy heddiw, a’r Pobydd yn eu paentio wedyn. Cryn newid delwedd, o liw pîn clasurol yr addoldy, i wyrddlas golau. O’r Salmau Cân i Seagrass.

Nid y fi ydi’r unig un sy’n sgwennu am gadw rhandir ym Mro Ffestiniog ar hyn o bryd. Mae erthygl am safle arall ar wefan papur bro’r ardal, Llafar Bro.

*O.M.B.  Y ddwy fawr wedi bod yn dweud rwtsh fel O-M-G a LOL ac awesome, aballu, felly dwi wedi bod yn trio Cymreigio ‘chydig ar y rwtsh! OMB am O! Mam Bach, yn lle OMG am O! Mei God... ond waeth imi siarad efo carreg  â thwll ynddi,  oherwydd fydd rhywbeth Cymraeg fyth yn ddigon cŵl na’fydd. 

Gutted!