Moliannwn oll yn llon!

Daeth cyhydnos y gwanwyn, ac efo pob wythnos newydd mae’r goedwig leol yn prysuro.

Mae brigau’r coed helyg ar y cyrion yn llenwi ar hyn o bryd efo blagur tewion sy’n ffrwydro fesul dipyn yn haid o gywion gwyddau, eu blodau gwlanog. Blodau sy’n hynod werthfawr fel ffynhonell neithdar i bryfaid y gwanwyn; gall helygen fod yn ferw o wenyn a chacwn ar ddiwrnod braf ddiwedd Mawrth ac Ebrill.

Ond cân yr adar sy’n denu heddiw a phedwarawd o ditws sydd fwyaf amlwg ymysg y coed derw. Y titw mawr a’r titw tomos las wrth gwrs, a’r penddu sydd -i ‘nghlust i- yn ail-adrodd enw ei deulu o chwith: tw-tî, tw-tî, tw-tî! Ond y mwyaf croch ydi’r criw o ditws cynffon hir sy’n gweithio’u ffordd o gangen i gangen; o goeden i goeden i chwilio am fwyd, yn parablu ar draws eu gilydd wrth fynd, fel dwsin o blant cynhyrfus.

Mae ceiliog bronfraith yn canu ar gangen uchel yn y pellter a’i gân yn brydferth ac amrywiol ei nodau. Gallwn aros yno’n gwrando’n hir iawn. Adra, bu ceiliog mwyalchen yn canu ei gân hyfryd yntau gyda’r nosau yn ddiweddar hefyd, ond dwrdio mae hwnnw heddiw gan hedfan i ffwrdd ar frys wrth i mi ei styrbio tra’n hel mwsog er mwyn clustogi ei nyth.

Yn gefndir i’r cwbl mae robin goch yn canu’r felan fel tae o’n hiraethu am yr haf, ond daw’r holl ganu i ben yn ddisymwth am gyfnod byr, wrth i mi ddychryn cyffylog o’r mieri ar lawr y goedwig a hwnnw’n dianc yn drwsgl braidd trwy’r tyfiant ac ô’r golwg i ddiogelwch.

Mewn llannerch agored, mae nifer o goed cyll, pob un efo cawod o gynffonau ŵyn bach. Miloedd o flodau hirion melynwyrdd yn chwifio’n ysgafn yn y gwynt. Yn wahanol i helyg, lle ceir y blodau gwrywaidd a’r blodau benwyaidd ar wahanol goed, mi welwch o graffu’n fanwl, fod y ddau flodyn efo’u gilydd ar ganghennau’r gollen. 

Blodyn gwrywaidd ydi’r gynffon gyfarwydd; hwn sy’n rhyddhau cymylau ysgafn o baill ar y gwynt ac o’i daro efo bys, ond edrycha’n ofalus am flaguryn bach siâp ŵy, yn noeth ar y brigyn, efo seren fach goch yn ymwthio o’i flaen. Dyma’r blodyn benywaidd cynnil. Efallai ei fod yn ddi-sylw a di-nod o bell, ond dan chwydd-wydr mae cystal ag unrhyw dahlia; cyn hardded ag anemoni gloyw mewn pwll glan-môr.

Tu draw i derfynnau’r goedwig, mae pyllau dŵr a ffosydd lle dwi’n gweld y grifft llyffant cyntaf bob blwyddyn. Roedd yn hwyrach yn ymddangos eleni ac ers y dodwy cyntaf mae’r twmpathau grifft wedi dioddef dau gyfnod oer iawn, gan gynnwys rhew ac eira ail wythnos mis Mawrth. Mae cyfran ohonyn nhw wedi eu lladd gan yr oerfel, ond eto’i gyd mae’r penabyliaid mân cyntaf yn nofio’n rhydd o’u pelen jeli ac mewn rhan arall o’r pwll, twmpath newydd o grifft mwy diweddar. I gyd yn awgrym o’r sicrwydd - er gwaethaf y barrug a phob ysglyfaethwr fydd raid iddyn nhw eu hwynebu- y daw cenhedlaeth arall o lyffaint eto eleni.

Rho fis arall ac mi fydd rhai o ymfudwyr yr haf- telor yr helyg a’r siff-saff wedi cyrraedd y goedwig; wedyn daw telor y coed a’r dingoch, pob un yn ychwanegu at gôr y coed efo’u caneuon nodweddiadol. Efallai bod y rhain -a’r gog a’r gwenoliaid- yn haeddu’r sylw maen nhw’n gael pan ddon’ nhw, ond am rwan mae’r adar sydd yma trwy’r gaeaf yn ddigon i godi calon, ac atgoffa fod y rhod yn troi a bod ‘arwyddion dymunol o’n blaenau’.
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Mawrth 2023 (Y bennawd siomedig 'Gwanwyn yn ei ôl' a roddwyd ganddyn nhw).

helyg   willow   Salix sp
titw mawr   great tit
titw tomos las   blue tit
titw penddu   coal tit
titw cynffon hir   long-tailed tit
bronfraith   song thrush
mwyalchen   blackbird
robin goch   robin
cyffylog   woodcock
cyll   hazel   Corylus avellana
llyffant   common frog
telor yr helyg   willow warbler
siff-saff   chiff-chaff
telor y coed   wood warbler
tingoch   redstart
gog   cuckoo
gwenoliaid   swallows

Calchfaen Bryn Pydew

Mae’r tywydd bob tro’n well yn Llandudno a Phenrhyn y Creuddyn nag ydi o adra yn yr ucheldir dri-chwarter awr i lawr yr A470, ac wrth barcio ger mynedfa gwarchodfa Bryn Pydew mae’r drain duon eisoes yn blodeuo ganol y mis bach.

Tu draw i’r giât mae’n fyd cwbl wahanol hefyd. Yn fy milltir sgwâr, mae asgwrn y graig sy’n freichled i dref Stiniog (i arall-eirio’r bardd Gwyn Thomas) yn folcanig a chaled a’r pridd yn sur a di-faeth. Ar y cyfan mae’r botaneg yn anniddorol yno. Ym Mryn Pydew ar y llaw arall, ar y garreg galch, mae’r planhigion yn amrywiol iawn a llawer ohonyn nhw’n ddiarth iawn i mi.

A dwi yn fy elfen yn chwilota a thynnu lluniau, wrth i’r haul g’nesu ‘nghefn ar ddiwrnod i’r brenin. Yn wybebu’r ymwelydd ar ddechrau llwybrau’r safle mae llwyni meryw (juniper) a chrafanc yr arth ddrewllyd (stinking hellebore) fan hyn-fan draw.  Wedyn daw’r coed yw (yew) a rhedyn tafod yr hydd (hart’s tongue) yn eu cysgod. Y cwbl, a mwy wedyn, yn blanhigion sy’n ffynnu mewn pridd calchog.

Palmentydd calch ydi prif atyniad y safle i mi, a’i gasgliad arbennig o blanhigion, er bod canol Chwefror wrth reswm yn rhy fuan i weld gwir gyfoeth y lle. Dyma gynefin prin iawn yng Nghymru, lle mae calchfaen yn brigo i’r wyneb, a miloedd o flynyddoedd o law -yn enwedig y glaw asid ers y chwyldro diwydiannol- wedi ei dreulio a’i erydu i greu cyfuniad o holltau, tyllau, a blociau yn batrwm cymleth di-drefn o graig a gofod, a phlanhigion yn brwydro am le mewn pridd tenau rhwng y cerrig.

Ymweliad â Pharc Cenedlaethol Bhoirne (y Burren) yng ngorllewin Iwerddon wyth mlynedd yn ôl oedd y tro dwytha i mi fwynhau rhyfeddodau palmentydd calch a gallwn fod wedi treulio wythnos gyfan yn gwerthfawrogi’r tegeiriannau a blodau gwyllt anghyfarwydd, a glöynod byw, gwenyn a phryfetach y lle hudol hwnnw. Dwi’n cywilyddio braidd fy mod i wedi anwybyddu’r cynefin yma adra yng Nghymru, ond mi af eto i Fryn Pydew yn y gwanwyn a’r haf eleni, er mwyn gwylio’r graig a’r glaswelltir calchog yn dod yn fyw efo bywyd a lliw.

O gymharu efo ehangder mawr palmentydd Swydd Clare, bychan iawn ydi maint y cynefin ym Mryn Pydew, ac mae llawer o dystiolaeth yma o’r gwaith parhaol sydd ei angen i’w warchod rhag crebachu ymhellach. Bu chwarel yma ryw dro, ond daeth cloddio’r gorffennol i ben; rhywbeth arall sy’n bygwth erbyn heddiw. Yma ac acw mi welwch olion torri coed a chlirio prysgwydd er mwyn datgelu mwy o’r graig ac agor y glaswelltir. Ardaloedd a gollwyd dan dyfiant trwchus oherwydd diffyg pori: mae bob man heblaw’r mynyddoedd uchaf yn ysu i droi’n goedwig petai ond yn cael hanner cyfle. Da o beth mewn rhai amgylchiadau, ond nid ymhob un!

Mae rheoli coed cynhenid fel y gollen a’r onnen yn un peth, ond mae yma elyn didrugaredd arall i gyfoeth y safle hefyd, sef planhigion anfrodol, sy’n lledaenu i bob twll a chornel gan arwain at ddirywiad ym maint ac ansawdd y cynefinoedd prinach yr ydym yn eu gwerthfawrogi. Planhigion fel y derw bythwyrdd (holly oak), a’r cotoneaster a’i frigau’n ymestyn fel esgyrn pysgod noeth yr adeg hyn o’r flwyddyn, eu hâd wedi’u gwasgaru o erddi’r cyffiniau gan adar. Braf oedd gweld olion rheoli ar y rhain hefyd wrth grwydro llwybrau’r ardal.

Mae titw penddu’n (coal tit) canu nerth ei ben am gymar wrth i mi adael y safle, ac wrth ochr y ffordd dafliad carreg i ffwrdd, mae’r haul a blodau llachar melyn mahonia -llwyn gardd arall- wedi denu brenhines cacynen gynffon lwydfelyn (buff-tailed bumblebee) allan yn gynnar. 

Arwydd nid yn unig o hin fwynach yr iseldir o’i gymharu ag adra, ond hefyd o’r newid hinsawdd sy’n bygwth mwy na dim ond cynefinoedd lleol. Mae’r gacynen hon, yn ne Prydain o leiaf, yn parhau’n effro a gweithgar trwy’r gaeaf erbyn hyn. Gwnawn y pethau bychain ar Ddydd Gŵyl Dewi, ond rhaid hefyd wrth ymdrech sylweddol a hir-dymor i warchod ein byd.
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn Yr Herald Cymraeg ar Ddydd Gŵyl Dewi 2023 (dan y bennawd 'Bywyd Tir Calchog')

Crwydro Ffridd y Bwlch

Gydag anogaeth a geiriau caredig Bethan Wyn Jones, colofnydd Byd Natur Yr Herald Cymraeg hyd at Ragfyr 2022, dwi wedi cytuno i yrru erthyglau i'r papur bob mis. Dyma'r cyntaf, a ymddangosodd ar dudalennau'r Herald yn y Daily Post, 8fed Chwefror 2023. 

Dim pawb sy’n gwirioni ‘run fath wrth reswm, ond dwi wrth fy modd efo dyddiau caled glas yn y gaeaf.

Felly mae hi wrth i mi grwydro ardal Ffridd y Bwlch uwchben Stiniog ar fore braf ganol Ionawr. Mae’r eira glan sych yn clecian wrth gael ei wasgu dan draed ar y llwybr o amgylch Llyn Ffridd, a neb wedi bod o ‘mlaen i. Ôl traed ambell ddafad fan hyn fan draw yn unig sy’n awgrymu nad ydw i ar fy mhen fy hun yn llwyr. Er bod yr awyr yn las a’r haul yn gynnes ar fy nghefn mae gorchudd o rew ar wyneb y dŵr a’i batrymau cywrain yn hardd iawn.

Gallwch groesi argae’r gronfa a adeiladwyd i wasanaethu’r chwareli, ond dwi’n dewis dilyn glan ddwyreiniol y llyn ar llwybr llydan wedi’i greu gan aelodau lleol Cymdeithas Bysgota’r Cambrian. Ar y ddwy ochr, mae dafnau gloyw dirifedi o wlith ar flaenau dail glaswellt y gweunydd a brwyn yn disgleirio fel goleuadau nadolig hwyr, neu oleuadau tylwyth teg. 

Dwi’n oedi am gyfnod yng ngogledd y llyn i dynnu ambell lun o’r haul ar wyneb y gronfa a chofio dyddiau hirfelyn yma efo’r plant, yn dal crethyll a mwynhau picnic ar y gro. Does dim rhew yn fan hyn, ac mae’r dŵr bas yn drwch o dyfiant dyfrllys (un o rywogaethau’r Potamogeton- casgliad dyrys o blanhigion dŵr). 

 

Yma mae pont bren yn cario’r llwybr at lan orllewinol y llyn, ac ychydig lathenni i fyny’r ffrwd sy’n llifo dani mae’r swch lle ymuna Afon Fach Job Elis efo Nant Llyn Iwerddon. 

Pwy bynnag oedd Job, mae’r afon sy’n cofio amdano yn codi ar lethrau gogleddol y Cribau, lle mae llwybrau beicio enwog Antur Stiniog yn cychwyn. Llifo heibio Tomen Sgidia’r Meirwon (y soniodd Rhys Mwyn amdani yn ei golofn yn Yr Herald dro yn ôl) ac wedyn o dan yr A470 dan gopa Bwlch y Gorddinan, neu’r Crimea i chi a fi. Llifa’r ail nant o geseiliau Iwerddon a’r Allt Fawr ar ochr orllewinol y bwlch, lle codwyd dwy argae arall i greu Llyn Iwerddon a chroni dŵr ar gyfer chwarel yr Oclis neu’r Gloddfa Ganol.

Mae’n bosib gwneud cylchdaith fer ddifyr ar grib Iwerddon, rhwng Bwlch y Moch a Bwlch y Cŵn, a galw heibio Llyn Dyrnogydd, sydd -yn wahanol i’r ddau arall- yn lyn naturiol ac yn werth ymweliad. Yn ôl map cyfres cyntaf 1953 yr Arolwg Ordnans, mae’r ffin rhwng hen siroedd Meirionnydd a Chaernarfon, yn ogystal â phlwyfi Ffestiniog a Dolwyddelan yn dilyn crib Iwerddon; dyma hefyd ffin bondigrwybwyll y parc cenedlaethol a adawodd Stiniog (a chymunedau llechi eraill Eryri) allan fel plant drwg nad oedd yn haeddu sylw! 

Erbyn hyn mae mapiau diweddarach yr OS yn rhoi’r ffin rhwng Gwynedd a Chonwy ar hyd dwy nant Llyn y Ffridd, a dwi’n croesi’r terfyn hwnnw er mwyn dilyn llwybr defaid o’r bompren i fyny at Simnai Llyn Ffridd. Y ganol, a’r ddyfnaf, o dair siafft y Tynal Mawr ydi’r simdda yma, yn cysylltu Blaenau Ffestiniog efo Blaenau Dolwyddelan ar reilffordd Dyffryn Conwy (Gweler ‘Hanes y Twnnel Mawr 1872-1881’ gan Steffan ab Owain, ac ‘Owen Gethin Jones’ gan Vivian Parry Williams, am hanes rhyfeddol y twnnel a’r rheilffordd). 

Wrth ddringo’r domen wastraff ddaeth allan o’r siafft, mae dryw bach yn fy nychryn efo’i gân mawr staccato mwya’ sydyn, ac mae’n debyg ei fod yntau wedi cael braw o ngweld innau ar fore mor ddistaw. Wrth ddilyn y ffordd drol o’r simdda i gyfeiriad y briffordd, wrth droed clogwyni’r Garnedd Wen, mae dwy gigfran yn chwarae ar yr awel uwchben y creigiau gan grawcian yn ddwfn wrth fynd. 

Mae mwy o ôl cerdded ar y llwybr gwastad, poblogaidd yma, a chaf gyfarch cydnabod efo’u cŵn cyn dychwelyd yn ôl i’r dre, ac er cymaint dwi’n hoffi crwydro yn yr eira, mae’n dda cael panad wrth y tân wedyn!

- - - - - - - -

 

Diolch Bethan. Diolch hefyd i Dion ac Iolo o griw yr Herald/Dail y Post am ymddiried ynof fel colofnydd newydd.

Ac i Bethan Gwanas -un o golofnwyr rheolaidd yr Herald- am fy nghroesawu ar Twitter, a chodi gwên trwy dynnu sylw at y cysodi diddorol a olygodd fod fy mygshot wedi'i roi ar ei ochr a thorri fy mhen i ffwrdd!

 

Ymddangosodd yr erthygl dan y bennawd 'Mwynhau'r Gaeaf'- Mi ddyliwn bwysleisio nad y fi sy'n dewis pennawd ar gyfer y golofn, ac maen nhw'n siomi yn achlysurol!

 

Yn dilyn cais, dwi am ychwanegu enwau Saesneg a gwyddonol y planhigion dwi'n gyfeirio atyn nhw, ac enwau Saesneg yr anifeiliaid sy'n cael sylw. Y tro hwn:

glaswellt y gweunydd   purple moor-grass   Molinia caerulea
brwyn   rushes   Juncus sp.
dyfrllys   pondweed   Potamogeton sp.
dryw bach   wren
cigfran   raven

Trwyn yn y cafn

Dwi wedi bod isio pwll erioed. Ar gyfer gweision neidr yn fwy na llyffaint aballu. Ond does dim lle yma. Yn sicr, dim digon o le gwastad i dyllu pwll naturiol.

Felly mi wnaethon ni greu rhyw fath o bwll, mewn cafn gwartheg o'r co-op ffarmwrs yn Llanrwst, ar ôl codi'r clo cyntaf yn 2020. 

Ew, roedd o'n edrych yn dda..!

 

 Buddsodwyd mewn pedwar planhigyn a photiau pwrpasol:

Saethlys -Sagittaria i ddarparu tyfiant sy'n codi o'r dŵr. Pwysig iawn i weision neidr.

Lili'r dŵr eddïog -Nymphoides. Dail bach ar wyneb y dŵr a blodau bach melyn.

Sgorpionllys (neu nad-fi'n-angof) -Myosotis.  Cwmwl o flodau mân, glas.

Dail croen oren -Houttuynia. Wedi prynu hwn ar ôl ymweliad â gardd yr Agroforestry Research Trust. Cafodd ei ddisgrifio fel perlysieuyn sy'n dda efo pysgod, ond sydd hefyd yn wych i leddfu clwy'r gwair. Ond da chi peidiwch a phlannu hwn yn y ddaear, gan ei fod yn achosi problemau ymledol mewn rhai amodau.

Ond buan iawn aeth pethau i'r gwellt. Planhigion yn marw. Malwod dŵr yn marw. Am ryw reswm, roedd waliau metal y cafn yn gollwng llwyth o bowdwr gwyn i'r dŵr, a hwnnw -oeddwn i'n dyfalu- yn newid ei ansawdd neu'n ei lygru. 

Erbyn mis Medi, roedd y planhigion unai wedi marw neu ddim yn iach o gwbl, ac algau afiach oedd prif nodwedd y pwll :(

Y camgymeriad wnes i mae'n debyg oedd rhoi blociau concrit yn y cafn er mwyn codi uchder rhai o'r planhigion yn y dŵr. Mae'n amlwg rwan wrth gwrs, ond ar y pryd wnes i ddim meddwl am eiliad fod y sment sydd yn y blocs yn mynd i adweithio efo'r metel, ond dyna, mae'n debyg, oedd ar fai. Hyd yn oed ar ôl gwaredu'r blociau, wnaeth pethau ddim gwella, a digon truenus yr olwg oedd y pwll trwy 2021, er inni brynu planhigion newydd, yn enwedig rhai i gynyddu'r ocsigen.

Y powdwr gwyn yn amlwg ar y waliau, ac ar wely'r cafn

Tydi'r cafnau yma ddim yn bethau rhad iawn, ond yn amlwg roedd rhaid cael un arall os oeddwn eisiau pwll o unrhyw fath yma. Felly erbyn hyn, mae'r cafn gwreiddiol wedi ei addasu a'i symud, ac yn cynnal meryswydden (medlar) a choeden glesin (quince), yn ogystal â rhosyn mynydd. Gwnaed lle iddo trwy roi'r biniau a'r bocsys ail-gylchu y tu allan i'r giât, rhywbeth y dylid fod wedi gwneud ers talwm, ac mae'r llwyfan bach yn edrych llawer gwell ers gwneud.

 

Prynwyd cafn newydd ddechrau Ebrill eleni, am £108, er mwyn rhoi cynnig arall ar greu pwll. 

 Mae o wedi llenwi ar ôl deuddydd o law.

Mi awn ni dow-dow i edrych am blanhigion wrth i'r tywydd gynhesu eto, a gawn ni weld sut hwyl gawn ni arni tro 'ma!

Tyfu eirin ar y mynydd

Ar ôl cadarnhau y llynedd fod y goeden eirin Ddynbych ddim yn hunan-ffrwythlon 700 troedfedd uwchben lefel y môr, mi brynais goeden eirin arall dros y gaeaf.

Mae'n rhaid fy mod i'n mwynhau cosbi fy hun, neu'n wirion neu rywbeth, oherwydd yn hytrach na phrynu coeden eirin hawdd a dibynadwy -victoria, er enghraifft- dwi wedi prynu eirinen werdd; greengage. (Dwi wrth fy modd efo eirin gwyrdd, ac yn prynu fesul tunnell ar yr achlysuron prin y gwelai nhw ar werth mewn siop neu farchnad).   Reine Claude Vraie ydi enw hon, ar foncyff lled-fychan, semi-dwarf, a dwi wedi ei phlannu hi mewn pot mawr oherwydd diffyg lle yn y ddaear yma. Ffrwyth ardaloedd deheuol cynnes ydi eirin gwyrdd mewn gwirionedd, felly dwi ddim yn siwr be' i'w ddisgwyl!

Beth bynnag, ar ôl mwynhau tair wythnos o dywydd braf a chynnes ym mis Mawrth eleni, mae'r Ddinbych wedi cael ei themptio i flodeuo yn fuan, ac erbyn heddiw mae mwy o flodau arni na welais i erioed o'r blaen.

Blodau ac eira ar ganghennau'r Eirinen Ddinbych. Diwrnod olaf Mawrth 2022

Haul llwynog oedd o, ac wrth gwrs, mae'r tywydd wedi troi yn wlyb ac oer fel oedd y blodau yn agor. Typical! Cyn hynny, cafwyd tair wythnos o brysurdeb cacwn a gwenyn a phryfaid yn yr ardd, ond mwya' sydyn, mae'r peillwyr wedi diflannu ar yr union adeg yr oedd eu hangen! Amseru gwael.

Mae'r eirinen werdd yn blodeuo rwan hefyd, yn ei gwanwyn cynta' hi yma, sy'n rhoi hyder i mi y daw hon yn gymar peillio da i'r Ddinbych, ond pryder hefyd ei bod hithau'n blodeuo'n rhy gynnar o lawer i fyny'n fan hyn, ar ochr y mynydd!

Blodau eirin gwyrdd, yn y glaw

 

Er mwyn profi'r angen am groes beillio y llynedd, roeddwn i wedi torri cangen flodeuog oddi ar goeden damson sy'n tyfu'n wyllt rai milltiroedd i ffwrdd, a'i rhoi mewn jwg o ddŵr o dan ganghennau'r Ddinbych. 

Bu hynny'n llwyddiant, fel dwi wedi adrodd mewn dau bost ym mis Awst llynedd, ac felly, i geisio manteiso ar y berthynas honno bob blwyddyn, mi godais ddarn o dyfiant oedd yn codi o wreiddyn y goeden wyllt dros y gaeaf, a'i dyfu ymlaen mewn pot yn yr ardd.

Does yna ddim golwg o flagur blodau ar y damson hyd yma, ond sucker gwyllt oedd honno, ac mae hi'n buddsoddi ei hegni i wneud gwreiddiau newydd eleni gobeithio.

 

Ond gyda lwc, mi fydd tair coeden eirin yma yn y blynyddoedd i ddod, a'r rheiny -gobeithio- yn peillio eu gilydd i roi cnydau o eirin mawr Dinbych; eirin bach gwyrdd; a damsons. Daliwn i gredu!