Apus Dyrfa

Tua diwedd Gorffennaf eleni, fel can Gorffennaf o’r blaen, mentrodd cyw gwennol ddu (swift, Apus apus) i olau dydd, a gollwng ei hun o’i nyth uchel, dan do hen adeilad yn ‘Stiniog, ac ymestyn ei adenydd am y tro cyntaf i ymuno efo’i deulu uwchben y dref. Mae’r cyw hynnw dal yn yr awyr rwan, rywle yng Ngweriniaeth y Congo. Tydi o heb lanio o gwbl! Mae o’n bwyta, yfed a chysgu yn yr awyr, a chredwch neu beidio, mi fydd yn haf 2025 cyn iddo gyffwrdd â’r ddaear eto.

Mi fydd yn dychwelyd i Gymru ganol Mehefin -tua mis ar ôl ei rieni- ar ôl bod yn haf hemisffer y de trwy’n misoedd oer ni, ond bydd blwyddyn gron arall wedyn cyn glanio i fagu cywion ei hun.

Llun Ben Stammers

Er bod wythnosau ers i’r wenoliaid duon adael ar eu taith hir tua chanol Affrica, daeth llond ystafell o bobl i Blas Tan-y-bwlch wythnos diwethaf i glywed y diweddaraf am yr ymdrechion i warchod yr adar anhygoel yma. Clywsom gan Ben Stammers o Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru bod yr arolwg adar blynyddol ym Mhrydain yn dangos gostyngiad dychrynllyd yn eu niferoedd. Yng Nghymru bu dirywiad syfrdanol o 75% rhwng 1995 a 2021, ac maen nhw bellach ar y rhestr goch o adar dan fygythiad. Meddyliwch: collwyd tri chwarter y gwenoliaid duon mewn chwarter canrif!

Llun YGNC

Er yn weddol anodd eu cyfri’n fanwl, wrth wibio heibio ar frys a phlethu ymysg ei gilydd blith draphlith, mae’r niferoedd a welaf o’n gardd wedi gostwng o flwyddyn i flwyddyn. Bob mis Awst, mae diwrnod yn dod pan dwi’n sylweddoli -mwya’ sydyn- nad ydw i wedi eu gweld na’u clywed ers tro a dwi’n hiraethu’n syth am eu sgrechian byrlymus wrth hela pryfaid fel haid o grymanau neu bwmerangs tywyll yn hollti trwy’r awyr i bob cyfeiriad ar ddiwrnod braf.  Mae’n ddychrynllyd dychmygu y gallwn weld hafau yn y dyfodol heb eu tyrfa’n cadw twrw llon uwchben.

O edrych ar eu llun, mae’n amlwg fod pob gewyn a phluen wedi esblygu’n berffaith i fyw yn y gwynt, a’u traed cwta o’r golwg yn y plu tra’n hedfan, dim ond mewn defnydd wrth lanio yng ngheg y nyth. Ystyr yr enw gwyddonol Apus mae’n debyg ydi ‘heb draed’!

Difyr oedd clywed Ben yn dweud wrth y gynulleidfa:

“Yn wahanol i’r arfer, tydi enw Cymraeg yr aderyn yma ddim yn well na’r enw Saesneg, oherwydd tydi o ddim yn wennol, a tydi o ddim yn ddu ‘chwaith!”.

Er bod ganddo gynffon fforchog sy’n nodweddiadol o wenoliaid, mae’n perthyn yn agosach at y troellwr mawr (nightjar) ac hyd yn oed deulu’r sïednod (hummingbirds). Brown tywyll ydi lliw’r plu, ac mae ganddyn nhw ên goleuach hefyd.

Llun Ben Stammers

Tybir fod llawer peth yn cyfrannu at eu trafferthion; newid ym mhatrymau tywydd a’r tymhorau oherwydd newid hinsawdd, neu golli cynefin yn Affrica er enghraifft. Roedd colli safleoedd nythu wrth i bobl adnewyddu tai yn bryder mawr ar un adeg, ond mae blychau nythu arbennig yn hawdd eu cael a chymharol hawdd eu gosod erbyn hyn -rhai yn allanol ar hen adeiladau, ac eraill i’w ymgorffori o fewn waliau adeiladau newydd- ac yn profi’n llwyddiant mawr mewn sawl ardal. Mae ymchwil yn dangos erbyn hyn fod diffyg bwyd yn bwysicach na diffyg safleoedd nythu, ac elfen allweddol ydi’r gostyngiad torcalonnus sydd wedi bod yn yr un cyfnod mewn niferoedd pryfetach o bob math- maes arall efo ystadegau brawychus. 

Hawdd ydi digalonni, ond be fedrwn ni wneud i helpu’r wennol ddu? Wel, os nad oes gennych wal uchel, addas, be am noddi blwch i’w osod ar adeilad cyhoeddus -mae cannoedd wedi eu gosod ar draws y gogledd eisoes. Gofalwch nad oes nythod cyn llenwi tyllau mewn waliau a dan eich bondo, neu holwch am gyngor. 

Un weithred hawdd iawn, ydi dechrau wrth ein traed a garddio heb bla-laddwyr a meithrin planhigion sydd o fudd i bryfed amrywiol, ac annog eich cyngor i wneud yr un peth yn eich parc lleol ac ar leiniau glaswellt eich cymuned a’ch priffyrdd. Pan ddaw’r wenoliad duon yn ôl ym mis Mai, gallwn i gyd fwynhau eu cri uwchben eto ac am flynyddoedd i ddod gobeithio, tra’n ymhyfrydu mewn gardd, neu barc llawn blodau a gwenyn a glöynnod.

- - - - - - - - - - - 

Gyda diolch i Ben Stammers a'r YGNC am gael defnyddio eu lluniau

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 30 Tachwedd 2023

*O dan y bennawd siomedig a di-ddychymyg 'Gwenoliaid Duon'..!

Gwyddor y bobol

Aeth hi’n ben set arna’i eto eleni efo’r arolwg glöynnod byw -y ‘Big Butterfly Count’ blynyddol, sydd dan ofal cymdeithas Butterfly Conservation; gawsoch chi gyfle i gymryd rhan? Dyma mae’n debyg yr arolwg fwyaf yn y byd o ieir bach yr haf, ac yn ffordd ymarferol a hawdd i unrhyw un gyfrannu at ymchwil i hynt a helynt y pryfaid hardd yma. 

Citizen science: hwnna ydi o! ‘Gwyddor y bobl’ efallai yn Gymraeg..?

Yn arwynebol, mae’n hawdd meddwl am haf braf 2022 fel blwyddyn dda i greaduriaid sy’n ddibynol ar yr haul, ond mewn gwirionedd roedd y sychdwr wedi golygu bod planhigion wedi dioddef yn arw mewn nifer o ardaloedd. Planhigion sy’n fwyd i lindys ac yn ffynhonell neithdar i löynnod. Mae astudiaethau wedi dangos fod y blynyddoedd a ddilynodd hafau poeth 1976 a 1995 wedi bod yn gyfnodau tlawd o ran glöynnod byw. Dyna sy’n gwneud arolwg eleni yn arbennig o werthfawr, ac roedd y gymdeithas, gyda chymorth rhai o selebs byd natur fel Chris Packham, a rhaglenni teledu fel Countryfile wedi bod yn annog cymaint â phosib ohonom i dreulio chwarter awr yn yr haul yn cyfri’ a chofnodi glöynnod byw rhwng canol Gorffennaf a’r 6ed o Awst. 

Mi fum ar wyliau yn ystod hanner cynta’r cyfnod yma (yn mwynhau gwres a glöynnod gwlad arall fel soniais yn fy erthygl ddwytha’) ac yn hytrach na manteisio ar y cyfleoedd cyntaf i gymryd rhan ar ôl cyrraedd adra, mi adewais i hi tan y dyddiau olaf. Roedd yn rhaid croesi bysedd am ychydig o wres a haul ar adeg cyfleus... Ond chwalodd y tywydd fy nghynllun! Mi fu’n oer neu’n wlyb bob dydd bron -ac yn aml iawn yn gyfuniad o’r ddau. 

O’r diwedd fe ddisgynnodd popeth i’w le ychydig cyn amser cinio ar y 3ydd yn ddigon hir i dreulio’r chwarter awr angenrheidiol yn yr haul. Mi rois i gadair yn un o rannau mwyaf blodeuog yr ardd acw, ac eistedd yn eiddgar yn llygad yr haul, efo panad a phapur a phensel; ac aros... 

Yn anffodus, un glöyn yn unig welais i! Siomedig efallai, a rhwystredig hefyd, ond ddim yn syndod mawr os ydw i’n onest. Dim ond 16.6 gradd oedd y tymheredd yn y cysgod, ac er fod yr haul allan dros y cyfnod dan sylw, mi oedd hi’n gymylog ar y cyfan. ‘Roedd hi wedi bod yn bwrw’n ysgafn y bore hwnnw (ac mi ddychwelodd y glaw yn fuan wedyn hefyd!) felly roedd hi’n dalcen caled cyn cychwyn, ac yn wirion braidd disgwyl rhestr hir.

Er bod pryfaid eraill yn fodlonach eu byd yn yr amodau hynny -roedd gwenyn mêl (honeybees), tair rhywogaeth o gacwn (bumblebees), a thri math o hofrynnod (hoverflies) yn gwledda ar ein blodau- dim ond un glöyn gwyn mawr (large white) oedd gen’ i i’w gofnodi yn arolwg mawr y glöynnod eleni.

Wythnos ynghynt, roeddwn wedi gweld saith rhywogaeth wrth grwydro un o ddolydd llawrplwyf Trawsfynydd, ond wnes i ddim cofnodi’r rheiny yn ôl trefn yr arolwg (chwarter awr mewn un lleoliad, yn cyfri’ niferoedd yn ogystal â mathau). Ta waeth. Mewn ymchwil wyddonol mae canlyniadau gwael llawn mor bwysig a chanlyniadau da ar gyfer y data ehangach, a gallaf edrych ymlaen i gymharu y flwyddyn nesa rwan. P’run bynnag, mi ges i eistedd yn yr haul am ennyd efo panad yn mwynhau’r myrdd o liwiau sydd yn yr ardd ar hyn o bryd, a gwerthfawrogi sgrechian hiraethus deuddeg o wenoliaid duon (swifts) oedd yn plethu rhwng eu gilydd yn uchel uwch fy mhen, yn llenwi eu boliau efo gwybaid a pharatoi am y daith hir at dywydd gwell ynghanol Affrica. Mae eu dychweliad y flwyddyn nesa yn rywbeth arall i edrych ymlaen ato.

Ewch i wefan Butterfly Conservation am fwy o wybodaeth am yr arolwg glöynnod byw; mae ganddyn nhw adnoddau Cymraeg i’w lawr-lwytho, ac yn haeddu’n cefnogaeth.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)17eg Awst 2023 dan y bennawd 'Gloynnod byw'.