Gwyddor y bobol

Aeth hi’n ben set arna’i eto eleni efo’r arolwg glöynnod byw -y ‘Big Butterfly Count’ blynyddol, sydd dan ofal cymdeithas Butterfly Conservation; gawsoch chi gyfle i gymryd rhan? Dyma mae’n debyg yr arolwg fwyaf yn y byd o ieir bach yr haf, ac yn ffordd ymarferol a hawdd i unrhyw un gyfrannu at ymchwil i hynt a helynt y pryfaid hardd yma. 

Citizen science: hwnna ydi o! ‘Gwyddor y bobl’ efallai yn Gymraeg..?

Yn arwynebol, mae’n hawdd meddwl am haf braf 2022 fel blwyddyn dda i greaduriaid sy’n ddibynol ar yr haul, ond mewn gwirionedd roedd y sychdwr wedi golygu bod planhigion wedi dioddef yn arw mewn nifer o ardaloedd. Planhigion sy’n fwyd i lindys ac yn ffynhonell neithdar i löynnod. Mae astudiaethau wedi dangos fod y blynyddoedd a ddilynodd hafau poeth 1976 a 1995 wedi bod yn gyfnodau tlawd o ran glöynnod byw. Dyna sy’n gwneud arolwg eleni yn arbennig o werthfawr, ac roedd y gymdeithas, gyda chymorth rhai o selebs byd natur fel Chris Packham, a rhaglenni teledu fel Countryfile wedi bod yn annog cymaint â phosib ohonom i dreulio chwarter awr yn yr haul yn cyfri’ a chofnodi glöynnod byw rhwng canol Gorffennaf a’r 6ed o Awst. 

Mi fum ar wyliau yn ystod hanner cynta’r cyfnod yma (yn mwynhau gwres a glöynnod gwlad arall fel soniais yn fy erthygl ddwytha’) ac yn hytrach na manteisio ar y cyfleoedd cyntaf i gymryd rhan ar ôl cyrraedd adra, mi adewais i hi tan y dyddiau olaf. Roedd yn rhaid croesi bysedd am ychydig o wres a haul ar adeg cyfleus... Ond chwalodd y tywydd fy nghynllun! Mi fu’n oer neu’n wlyb bob dydd bron -ac yn aml iawn yn gyfuniad o’r ddau. 

O’r diwedd fe ddisgynnodd popeth i’w le ychydig cyn amser cinio ar y 3ydd yn ddigon hir i dreulio’r chwarter awr angenrheidiol yn yr haul. Mi rois i gadair yn un o rannau mwyaf blodeuog yr ardd acw, ac eistedd yn eiddgar yn llygad yr haul, efo panad a phapur a phensel; ac aros... 

Yn anffodus, un glöyn yn unig welais i! Siomedig efallai, a rhwystredig hefyd, ond ddim yn syndod mawr os ydw i’n onest. Dim ond 16.6 gradd oedd y tymheredd yn y cysgod, ac er fod yr haul allan dros y cyfnod dan sylw, mi oedd hi’n gymylog ar y cyfan. ‘Roedd hi wedi bod yn bwrw’n ysgafn y bore hwnnw (ac mi ddychwelodd y glaw yn fuan wedyn hefyd!) felly roedd hi’n dalcen caled cyn cychwyn, ac yn wirion braidd disgwyl rhestr hir.

Er bod pryfaid eraill yn fodlonach eu byd yn yr amodau hynny -roedd gwenyn mêl (honeybees), tair rhywogaeth o gacwn (bumblebees), a thri math o hofrynnod (hoverflies) yn gwledda ar ein blodau- dim ond un glöyn gwyn mawr (large white) oedd gen’ i i’w gofnodi yn arolwg mawr y glöynnod eleni.

Wythnos ynghynt, roeddwn wedi gweld saith rhywogaeth wrth grwydro un o ddolydd llawrplwyf Trawsfynydd, ond wnes i ddim cofnodi’r rheiny yn ôl trefn yr arolwg (chwarter awr mewn un lleoliad, yn cyfri’ niferoedd yn ogystal â mathau). Ta waeth. Mewn ymchwil wyddonol mae canlyniadau gwael llawn mor bwysig a chanlyniadau da ar gyfer y data ehangach, a gallaf edrych ymlaen i gymharu y flwyddyn nesa rwan. P’run bynnag, mi ges i eistedd yn yr haul am ennyd efo panad yn mwynhau’r myrdd o liwiau sydd yn yr ardd ar hyn o bryd, a gwerthfawrogi sgrechian hiraethus deuddeg o wenoliaid duon (swifts) oedd yn plethu rhwng eu gilydd yn uchel uwch fy mhen, yn llenwi eu boliau efo gwybaid a pharatoi am y daith hir at dywydd gwell ynghanol Affrica. Mae eu dychweliad y flwyddyn nesa yn rywbeth arall i edrych ymlaen ato.

Ewch i wefan Butterfly Conservation am fwy o wybodaeth am yr arolwg glöynnod byw; mae ganddyn nhw adnoddau Cymraeg i’w lawr-lwytho, ac yn haeddu’n cefnogaeth.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)17eg Awst 2023 dan y bennawd 'Gloynnod byw'.