Pawb a’i fys

Roedd yr olygfa yn syfrdanol. Annisgwyl. Sefais am gyfnod yn edmygu a rhyfeddu.

Anaml iawn mae coedwig gonwydd yn cynhyrfu’r synhwyrau. Coedwigoedd masnachol, tywyll; miloedd ar filoedd o goed sbriws yn tyfu’n rhesi tynn. Prin dim golau’n cyrraedd y llawr, a dim byd yn tyfu oddi tanynt. 

Ond roedd y tro hwn yn eithriad. Ar ôl gwthio a stryffaglu trwy ardal drwchus dyma synnu o ddod i lecyn agored a golau, efo coed gweddol aeddfed, y cnwd wedi ei deneuo’n sylweddol dros y blynyddoedd. A hithau’n ddiwrnod hydrefol braf, ac ychydig o darth y bore yn dal i godi, roedd yr haul yn isel yn yr awyr, a’i belydrau yn tywynnu trwy’r coed. Mi anghofiais am ychydig funudau lle oeddwn i, yn gwylio’r bysedd haul yn hollti’r goedwig! Un o’r achlysuron hynny pan mae rhywun yn y lle iawn ar yr adeg iawn.

Ond nid dyna’r unig beth gwerth ei weld. O bell, ar fonyn hen goeden wedi torri yn ei hanner, ‘roedd rhywbeth gwyn yn tynnu’r sylw, ac o’i gyrraedd, gweld mae llwydni llysnafeddog oedd o. Slime mould yn Saesneg. Teulu ydi hwn o organebau nad yw’r byd gwyddonol dal ddim yn gwybod y cwbl amdanyn nhw. 

Ddim yn anifail (er ei fod yn medru symud); ddim yn blanhigyn ychwaith. Dim hyd yn oed yn ffwng, er taw mycolegwyr -pobol ffwng- sy’n ei astudio yn bennaf. Y mwyaf dwi’n ddarllen am lwydni llysnafeddog, y mwyaf dwi’n ryfeddu. Mae’n byw fel organeb meicrosgopaidd, un gell, yn annibynol nes mae nifer ohonyn nhw’n dod at eu gilydd i greu’r llysnafedd er mwyn medru crwydro i chwilio am fwyd. O fewn oriau gall fod wedi aeddfedu, sychu, a chynhyrchu sporau sy’n gwasgaru ar y gwynt, a’r rheiny wedyn yn datblygu’n organebau un gell eto i ail-ddechrau’r cylch. 

Dan amodau labordy, mae gwyddonwyr wedi dangos fod y llysnafedd yn medru gweithio ei ffordd trwy labyrinth i ganfod uwd, yn medru cofio, synhwyro goleuni ac yn medru blasu, gan ymddwyn fel un creadur efo ymenydd er nad oes ganddo’r fath beth... Ew, mae byd natur yn fwy diddorol a dyrys nag unrhyw greadigaeth sci-fi!

Er gwaethaf dirgelwch y peth diarth yma ar y goeden, mae o’n tu hwnt o hardd o edrych yn fanwl! Ia, ‘wn i: mae hardd yn ansoddair rhyfedd iawn ar gyfer rhywbeth a elwir yn lwydni ac yn llysnafedd. Tydi fy llun i ddim yn gwbl eglur mae gen’ i ofn, ond mae’r miliynau o gelloedd wedi trefnu eu hunain fel rhesi o glystyrau byseddog gwyn, yn atgoffa rhywun o anemonïau môr, neu gwrel. Eto, dim ond lwc oedd i mi gyrraedd pan wnes i. Mae’n anhebygol y byddai wedi bod yno y diwrnod cynt na wedyn, yn y ffurf trawiadol yma. Llysnafedd cwrel (coral slime, Ceratiomyxa fruticulosa) oedd hwn mae’n debyg -un o’r rhywogaethau sy’n cynhyrchu ‘corff’ mawr fel hyn. Llysnafedd chŵd ci ydi un arall sydd i’w gael yng Nghymru, ac yn werth ei weld er gwaetha’r enw anghynnes.

Ffwng go iawn ydi’r tyfiant melyn sydd yn y llun gyda llaw. Corn carw melyn (yellow stagshorn fungus, Calocera viscosa), un oedd yno cyn i’r llysnafedd ymgasglu o’i gwmpas mwy na thebyg. 

Y cyrn melynion yma oedd yr ychydig bethau welais yn tyfu ar lawr di-haul y goedwig wrth wthio fy ffordd yn ôl trwy’r tyfiant i gychwyn am adref ar ôl bore gwell na’r disgwyl!
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 21 Tachwedd 2024 (Dan y bennawd 'Rhyfeddod Natur')

Ar Bererindod i Langelynnin

Rydw i wedi bod eisiau mynd i weld Eglwys Llangelynnin ers blynyddoedd, a gan fod y bobol tywydd wedi gaddo chydig o haul dros benwythnos y Pasg, a finna angen danfon y fechan i ddal trên yng Nghyffordd Llandudno ben bore Sadwrn, dyma drefnu taith fach.

Parcio ar gyrion Coed Parc Mawr, un o safleoedd Coed Cadw ger pentref Henryd, Dyffryn Conwy, a chael croeso braf gan gôr o adar yn canu, a dau neu dri ceiliog siff-saff, yn ôl yng Nghymru ar ôl taith hir o’r Affrig ymysg yr amlycaf ohonyn nhw. Dyma warchodfa sy’n werth ymweld â hi, hyd yn oed os nad ydych eisiau dringo allan ohoni tua’r eglwys a mynydd Tal-y-fan uwchben. Mae rhwydwaith o lwybrau trwy’r coed, a gwybodaeth ar yr arwydd ger y fynedfa am eu hyd a pha mor serth ydyn nhw ac ati. 

Ar ddiwedd Mawrth roedd ardaloedd o lawr y goedwig yn garped trwchus o ddail craf y geifr (neu garlleg gwyllt), ac mewn ambell le llygad Ebrill, briallu a blodyn y gwynt. Dros fy ysgwydd dwi’n clywed gwich cyfarwydd ac yn troi i wylio dringwr bach yn hel ei fol ar fonyn hen dderwen. Un o adar preswyl coedwigoedd Cymru ydi hwn, yma trwy’r flwyddyn efo ni, yn dilyn llwybr droellog i fyny boncyff yn chwilio am bryfetach yn y rhisgl. O gyrraedd y brig mae’n hedfan i waelod y goeden nesa a dechrau eto- crafangau mawr ei draed a’i big hir cam yn edrych yn ddigri braidd, fel petaen nhw’n wedi eu benthyg gan adar eraill. 

Wrth imi fwrw ymlaen daw’n amlwg fod llawer o waith ar y gweill yma i deneuo’r hen goed conwydd ar y safle a’i hadfer yn araf bach i fod yn goedwig llydanddail unwaith eto. Lle mae’r haul yn dod trwy’r canopi, mae’r goedwig yn ferw o gacwn a gwenyn a phryfaid, a’r mwyaf diddorol o’r rhain y tro hwn ydi’r wenynbryf, neu’r bee-fly. Fel pelen o fflyff, efo’i dafod hirsyth allan yn barhaol o’i flaen, mae’n edrych yn ‘ciwt’ iawn, ond mae ganddo ochr dywyll i’w fywyd hefyd! Mae’r wenynbryf benywaidd yn hofran ger mynedfa nyth gwenynen durio (mining bee) ac yn fflicio’i hwyau i mewn. Ar ôl deor mae’r larfau yn bwyta wyau ac epil y wenynen.

Wrth gyrraedd llwybr y plwyfolion rhaid troi tua’r mynydd ac allan o gysgod y coed, rhwng dwy wal gerrig drawiadol. Dwi’n cael cwmni dryw bach sy’n dweud y drefn am imi dorri ar ei heddwch, a bwncath yn mewian uwchben. Mae’r rhan yma o’r llwybr ar Daith Pererin Gogledd Cymru o Dreffynnon i Enlli, a chyd-ddigwyddiad oedd imi weld pennod gyntaf cyfres y BBC ‘Pilgrimage’ ar ôl cyrraedd adref y diwrnod hwnnw, efo criw o selebs (medden nhw) yn ymweld â Llangelynnin.  

Daw’r eglwys i’r golwg ac mae’n werth pob eiliad o ddringo i gyrraedd lle mor arbennig. Trwy lwc, does neb arall yma a hyfryd ydi cael oedi i fwynhau’r awyrgylch am ennyd a gwerthfawrogi’r olygfa, cyn crwydro’r fynwent hynafol ac eistedd ar y fainc garreg ar lan Ffynnon Celynnin. Yn y 12fed ganrif adeiladwyd yr eglwys sydd yma heddiw ond mae siap y fynwent yn awgrymu fod y safle’n bwysig hyd yn oed cyn y 6ed ganrif pan ymsefydlodd Celynnin yma. Mae’r tirlun yma’n frith o olion archeolegol: yn fryn-gaerau a chromlechi, cytiau crwn a meini hirion lle bynnag yr edrychwch, a dwi yn fy elfen!

Ar ôl bysnesu tu mewn i’r eglwys, dwi’n dilyn y llwybr heibio Craig Celynnin, gan fwynhau cân clochdar y cerrig o lwyn eithin, a chorhedydd y waun yn trydar wrth barasiwtio o’r awyr las uwchben. O gyrraedd siambr gladdu a bryn-gaer Caer Bach gallwn weld ymhell i fyny Dyffryn Conwy rwan yn ogystal ag allan i’r môr. 

Mae’r Carneddau dal dan eira, ac wrth i’r haul fynd dan gwmwl mae’r gwynt yn fy atgoffa fod angen côt a het o hyd, er i’r haul blesio dros dro. Daeth amser i droi am yn ôl, ond mae digon o reswm i ddod y ffordd hyn i grwydro eto’n fuan.

siff-saff            chiffchaff            
craf y geifr        ramsons/wild garlic    
llygad Ebrill        lesser celandine        
briallu            primrose
blodyn y gwynt        wood anemone

dringwr bach        treecreeper
gwenynbryf        bee-fly
clochdar y cerrig    stonechat
corhedydd y waun    meadow pipit
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),4ydd Ebrill 2024. (*Dan y bennawd 'Man Pererindod')