Pawb a’i fys

Roedd yr olygfa yn syfrdanol. Annisgwyl. Sefais am gyfnod yn edmygu a rhyfeddu.

Anaml iawn mae coedwig gonwydd yn cynhyrfu’r synhwyrau. Coedwigoedd masnachol, tywyll; miloedd ar filoedd o goed sbriws yn tyfu’n rhesi tynn. Prin dim golau’n cyrraedd y llawr, a dim byd yn tyfu oddi tanynt. 

Ond roedd y tro hwn yn eithriad. Ar ôl gwthio a stryffaglu trwy ardal drwchus dyma synnu o ddod i lecyn agored a golau, efo coed gweddol aeddfed, y cnwd wedi ei deneuo’n sylweddol dros y blynyddoedd. A hithau’n ddiwrnod hydrefol braf, ac ychydig o darth y bore yn dal i godi, roedd yr haul yn isel yn yr awyr, a’i belydrau yn tywynnu trwy’r coed. Mi anghofiais am ychydig funudau lle oeddwn i, yn gwylio’r bysedd haul yn hollti’r goedwig! Un o’r achlysuron hynny pan mae rhywun yn y lle iawn ar yr adeg iawn.

Ond nid dyna’r unig beth gwerth ei weld. O bell, ar fonyn hen goeden wedi torri yn ei hanner, ‘roedd rhywbeth gwyn yn tynnu’r sylw, ac o’i gyrraedd, gweld mae llwydni llysnafeddog oedd o. Slime mould yn Saesneg. Teulu ydi hwn o organebau nad yw’r byd gwyddonol dal ddim yn gwybod y cwbl amdanyn nhw. 

Ddim yn anifail (er ei fod yn medru symud); ddim yn blanhigyn ychwaith. Dim hyd yn oed yn ffwng, er taw mycolegwyr -pobol ffwng- sy’n ei astudio yn bennaf. Y mwyaf dwi’n ddarllen am lwydni llysnafeddog, y mwyaf dwi’n ryfeddu. Mae’n byw fel organeb meicrosgopaidd, un gell, yn annibynol nes mae nifer ohonyn nhw’n dod at eu gilydd i greu’r llysnafedd er mwyn medru crwydro i chwilio am fwyd. O fewn oriau gall fod wedi aeddfedu, sychu, a chynhyrchu sporau sy’n gwasgaru ar y gwynt, a’r rheiny wedyn yn datblygu’n organebau un gell eto i ail-ddechrau’r cylch. 

Dan amodau labordy, mae gwyddonwyr wedi dangos fod y llysnafedd yn medru gweithio ei ffordd trwy labyrinth i ganfod uwd, yn medru cofio, synhwyro goleuni ac yn medru blasu, gan ymddwyn fel un creadur efo ymenydd er nad oes ganddo’r fath beth... Ew, mae byd natur yn fwy diddorol a dyrys nag unrhyw greadigaeth sci-fi!

Er gwaethaf dirgelwch y peth diarth yma ar y goeden, mae o’n tu hwnt o hardd o edrych yn fanwl! Ia, ‘wn i: mae hardd yn ansoddair rhyfedd iawn ar gyfer rhywbeth a elwir yn lwydni ac yn llysnafedd. Tydi fy llun i ddim yn gwbl eglur mae gen’ i ofn, ond mae’r miliynau o gelloedd wedi trefnu eu hunain fel rhesi o glystyrau byseddog gwyn, yn atgoffa rhywun o anemonïau môr, neu gwrel. Eto, dim ond lwc oedd i mi gyrraedd pan wnes i. Mae’n anhebygol y byddai wedi bod yno y diwrnod cynt na wedyn, yn y ffurf trawiadol yma. Llysnafedd cwrel (coral slime, Ceratiomyxa fruticulosa) oedd hwn mae’n debyg -un o’r rhywogaethau sy’n cynhyrchu ‘corff’ mawr fel hyn. Llysnafedd chŵd ci ydi un arall sydd i’w gael yng Nghymru, ac yn werth ei weld er gwaetha’r enw anghynnes.

Ffwng go iawn ydi’r tyfiant melyn sydd yn y llun gyda llaw. Corn carw melyn (yellow stagshorn fungus, Calocera viscosa), un oedd yno cyn i’r llysnafedd ymgasglu o’i gwmpas mwy na thebyg. 

Y cyrn melynion yma oedd yr ychydig bethau welais yn tyfu ar lawr di-haul y goedwig wrth wthio fy ffordd yn ôl trwy’r tyfiant i gychwyn am adref ar ôl bore gwell na’r disgwyl!
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 21 Tachwedd 2024 (Dan y bennawd 'Rhyfeddod Natur')