Cerdyn Post o Fan Gwyn Man Draw

Dan haul tanbaid a gwres o 40°C, mewn dolydd blodeuog lliwgar iawn a channoedd lawer o wenyn a chacwn a glöynnod byw, allwn i ddim bod mewn lle mwy gwahanol i Gymru, ond eto’i gyd mae yna debygrwydd yn ambell i beth.

Ymysg y myrdd o blanhigion diarth, mae llawer o flodau sydd ar yr un pryd yn gyfarwydd. Nid o ddolydd a gweirgloddiau Cymru; mae’r rheiny -yn amlach na pheidio- yn brin iawn eu blodau erbyn hyn adref. Nage, yr hyn sy’n tynnu’r sylw ydi fod gen’ i flodau yn yr ardd acw yr ydw i wedi talu pres da amdanyn nhw, sy’n tyfu ‘fel chwyn’ yn fan hyn!

Ar lwyfandir Vitačevo, ychydig filltiroedd i’r gogledd o’r ffin fynyddig rhwng Groeg a Macedonia, mae llyn bychan bas Done Popov a’i lannau yn berwi efo llyffaint bychain sy’n neidio llathan i’r dŵr o’n blaenau wrth i ni agosáu, a gweision neidr bach a mawr yn codi o’r brwyn a’r hesg o’n cwmpas. Er ei fod ar uchder o 920 metr uwchben lefel y môr (tebyg iawn i uchder Crib Goch yr Wyddfa), mae cyfoeth y lle yma yn drawiadol. 

Gallwn dreulio oriau yn gwylio a cheisio adnabod y blodau gwyllt a’r pryfetach, ond rhaid ystyried diddordebau’r anwyliaid sydd efo fi yn y lle arbennig yma hefyd! Prif bwrpas yr ymweliad â rhan yma’r byd ydi dod i weld ein merch hynaf, sy’n byw yn un o drefi deheuol Macedonia, ac sydd, efo’i gŵr wedi trefnu teithiau ar ein cyfer i nifer o lefydd arbennig iawn yn y wlad.

O’r llwyfandir, rydan ni’n crwydro ymhellach i’r de, i Mihajlovo, rhyw fath o Lan-llyn neu Langrannog i genedlaethau o blant Macedonia, a cherdded ymhell i mewn i’r goedwig ucheldir o ffawydd a choed conwydd ar y llethrau serth er mwyn ‘mochel o’r haul. 

Hyd yn oed ar uchder o 1460m mae’r planhigion ‘gardd’ yn dal yn amlwg. Blodau fel bysedd y cŵn melyn (llun gyferbyn), lili martagon (uchod), lluglys gwridog (isod) a milddail melyn ymysg llawer mwy, a gwenyn mawr trawiadol o liw gwyrdd metalig, a du-las rhyfeddol yn gwledda ar eu neithdar.

Yn achlysurol mae’r llwybr yn cyrraedd ymyl ceunant a’r olygfa yn agor o’n blaenau i ddangos haen ar ôl haen o fryniau a chribau a mynyddoedd, pob un yn mynd yn llai eglur efo pellter oherwydd y tes a goleuni llachar haul y pnawn. Mae’r goedwig yn teneuo efo uchder, trwy ardal o brysgwydd ac yna glaswelltir a chreigiau ar y copaon. Collwyd y ‘tree-line’ naturiol yng Nghymru ganrifoedd yn ôl dan law dyn ond mae’n amlwg yma o hyd. Mae ambell awgrym o fwg yn y pellter hefyd; mi fu tanau gwyllt mawr yng nghoedwigoedd yr ardal y llynedd, ac maen nhw’n disgwyl mwy eleni eto. Wrth fynd i’r wasg, mae newyddion dychrynllyd yn dod o ynysoedd Groeg, ac eto mae rhai yn dal i wadu newid hinsawdd yn wyneb pob tystiolaeth.

Wrth ymlwybro’n ôl i lawr at y car, mewn tocyn o goed derw a helyg, dwi’n dal fy ngwynt a chynhyrfu wrth i un o’r criw ysu ar bawb i edrych ar löyn byw mawr hardd lle oedd pelydrau’r haul wedi treiddio i’r llawr: mantell borffor! Waw: y purple emperor cyntaf erioed i mi ei weld, ac am fraint! Mae niferoedd bach yn ne Lloegr ond yn anodd iawn ei weld gan ei fod yn treulio’i amser ym mrig y coed. Darfu’r eiliad megis seren wib felly ches i ddim llun, ond mae’n werth i chi edrych amdano ar y we os nad ydych yn gyfarwydd.  

O ffin Groeg, rydym yn teithio i’r gorllewin am ychydig ddyddiau ar lan Llyn Ohrid, sydd ar y ffin efo Albania. Mae’r llyn yma’n anferth yn ôl safonau Cymru, ac yn safle Treftadaeth y Byd Unesco oherwydd ei ecoleg unigryw. Fel mae colofnwyr eraill Yr Herald Cymraeg yn dweud o dro i dro: dwi’n ysu i gael mynd yn ôl yno! Ac os caf ddychwelyd ryw dro yn y flwyddyn neu ddwy nesa, mi sgwenna’i am fanno yng ngholofn Byd Natur hefyd efallai.
- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post) 27ain Gorffennaf 2023.  

'Man gwyn tramor' oedd y bennawd a roddwyd gan y golygydd.

Rhyfeddod y Gweision Neidr

Mae llawer wedi’i ddweud yn ddiweddar am gyflwr dyfroedd Prydain, ond wrth eistedd ar garreg ynghanol un o afonydd Meirionnydd mae’n hawdd cael fy nhwyllo i feddwl fod popeth yn iawn yn y byd.

Dan haul braf rhwng cawodydd, mae’r awyr o nghwmpas yn llawn o weision neidr, clêr a gwybed. Ar wyneb y dŵr mae chwilod bach chwrligwgan (whirlygig beetle, un o rywogaethau Gyrinus) yn rhuthro mewn cylchoedd fel petaen nhw ddim yn cofio am be maen nhw’n chwilio, a rhiain ddŵr (pond-skater, rh. Gerris) yn troedio’n ysgafn ar flaenau ei thraed heb grych na thon ar wyneb y pwll.

Ddegllath i ffwrdd mae pysgodyn yn torri’r dŵr efo plop distaw wrth godi at damaid o ginio, a gadael dim ond cylch o gynnwrf byrhoedlog ar wyneb yr afon. Dyma baradwys!

Gwas neidr eurdorchog (golden-ringed dragongly, Cordulegaster boltonii) ydi’r amlycaf o’r pryfed sydd yma; yn hongliad mawr o beth dychrynllyd yr olwg efo’i gylchoedd melyn a du! Hwn ydi’r mwyaf o wesynod ucheldir Cymru (75mm), ac yn ôl yr ystadegau diweddaraf, i’w weld o ogledd Affrica hyd y cylch Arctig (Atlas of Dragonflies in Britain and Ireland, 2014 -campwaith sydd ar gael yn ail law bellach am rywbeth rhwng £30 a £270!). Maen nhw’n gyffredin yn nentydd Cymru ac yn hawdd iawn i’w hadnabod oherwydd eu lliw amlwg. Mynd a dod mae un o’r rhain o nghwmpas i, yn cymowta o bwll i bwll ar batrôl barhaol yn gwylio’i gynefin. Yn gwibio’n fygythiol at bob pry’ digywilydd sy’n crwydro i’w ddarn o o’r afon, cyn rhodio ‘nôl a ‘mlaen eto’n ddi-flino.

Er mor hardd ydi’r eurdorchog, mae un arall o deulu’r odonata -y gweision neidr- sy’n hedfan o nghwmpas i yn rhagori yn fy marn i. 

 

Un tipyn llai (45mm), ond llawn mor drawiadol, sef y forwyn dywyll (beautiful demoiselle, Calopteryx virgo). Anodd ydi disgrifio lliwiau gwych y rhain, a phrin maen nhw’n aros yn llonydd mewn un lle imi fedru craffu’n ddigon hir... corff gwyrddlas gloyw sydd gan y gwryw, a’i adenydd naill ai’n las neu’n borffor, yn dibynnu sut mae’r goleuni yn eu taro. Mae adenydd yr iar fel copor yn disgleirio yn yr haul, a dwi yn fy elfen ymysg ugain a mwy ohonyn nhw: pencampwyr acrobateg, yn medru hofran yn eu hunfan, a hedfan am yn ôl hefyd gan droi eu pedair adain i wahanol gyfeiriadau. Magu mewn nentydd ac afonydd carregog mae’r rhain, o gymharu efo’r rhywogaeth arall yng Nghymru, y forwyn wych (banded demoiselle, C.splendens) a geir mewn dyfroedd arafach efo mwd neu raean mân yn wely.

Tri arall sy’n cadw cwmpeini i mi ar yr afon ydi’r picellwr pedwar nod (four-spotted chaser, Libellula quadrimaculata), mursen fawr goch (large red damselfly, Pyrrhosoma nymphula) a mursen asur (azure damselfly, Coenagrion puella). Cyfoeth yn wir, ond er mor hyfryd ydi’r lleoliad, tydi popeth ddim yn iawn. Sythwydd rhannau o’r afon; carthwyd meini a cherrig allan ohoni; cyfyngwyd ambell ddarn rhwng dau arglawdd i gadw’r dŵr o’r caeau; rhoddwyd carthion, sbwriel, gwrtaith ynddi. Ond mae’n araf adfer, diolch i’r drefn.

Tua deunaw mlynedd yn ôl mewn drama ysgytwol -DW2416- gan Dewi Prysor, mae’n son am y Gwyddelod yn canu ‘Only our rivers run free’, ond nad oedd hynny’n wir yng Nghymru:

“Mae na dair afon yn tarddu o’r un mynydd a fi... Afon Prysor yn llifo i Llyn Traws, i gael ei hatal gan argae ac i hongian yn ddu dros hen ffermydd a wagiwyd. Wedyn ma Afon Cain yn llifo drwy ranges Traws. Heibio olion aelwydydd gwag hen deuluoedd yrrwyd o’u ffermydd i neud lle i Brydain Fawr ymarfar ei chrefft o ladd a dinistrio. Yn ola', mae dŵr Tryweryn yn gorwadd fel carrag fedd uwchben pentra Capel Celyn”.

Yn ardal Traws gallwch ychwanegu Afon Gau, Nant y Graigddu, ac afonydd Crawcwellt a’r Eden: Dwynwyd cyfran sylweddol o’u llif ers y 1960au gan gamlas goncrid sy’n cludo dŵr ers pan ehangwyd Llyn Traws ar gyfer yr atomfa. Erbyn hyn mae’n dda deall bod ymchwil ar y gweill i weld sut gellid gwella’r llif naturiol. Mae’n hafonydd yn haeddu cael eu gwarchod.

Mae’n Wythnos Gwas y Neidr fel mae’n digwydd bod, felly ewch allan i chwilio -os gawn ni haul eto! Dilynwch y nod #DragonflyWeek23 ar y we am newyddion a dolenni, a chofiwch yrru eich cofnodion i’r Ganolfan Gofnodi Biolegol lleol, Cofnod.

- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post) 6ed Gorffennaf 2023 dan y bennawd 'Gweision y neidr'.

 

Cerrig Calch a Cherrig Duon

Mae’n talu weithiau i fod yn anghymdeithasol, a mynd allan o’ch ffordd i chwilio am lefydd distaw er mwyn osgoi’r dorf. Dwi’n sicr yn berson y Rhinogydd yn hytrach na’r Wyddfa; Cwm Teigl yn hytrach na Chwm Idwal; a gwell gen i Fetws Garmon na stryd fawr Betws y Coed ar unrhyw adeg o’r flwyddyn!

Hawdd ydi mynd i rigol o grwydro’r un llefydd am eu bod yn gyfleus ac yn gyfarwydd. Pen y Gogarth er enghraifft: lle arbennig iawn i grwydro os nad ydych am ymuno â gweddill y teulu yn stryd fawr Llandudno. Gwir bod modd canfod llecynnau distaw ar y llethrau, a’r rheiny’n ardaloedd cyfoethog eu blodau gwyllt yn aml iawn -fel Gwarchodfa Maes y Facrell- ond eto’i gyd, fyddwch chi ddim yn hir cyn gorfod rhannu’r lle efo tyrfa o bobol eraill, a chŵn a sbwriel. 

Nid felly frawd bach y Gogarth, ar ben arall traeth hir prysur Llandudno, sef Rhiwledyn neu Drwyn y Fuwch.

Llandudno a Phen y Gogarth, o ben Rhiwledyn. Llun PW

‘Does dim parcio hwylus yma, ac mae’r llwybrau’n serth mewn ambell le, ond mae’n werth gwneud yr ymdrech yn y gwanwyn a’r haf cynnar, er mwyn cael mwynhau’r wledd o flodau gwylltion yno. Calchfaen ydi’r graig yma, fel Pen y Gogarth (a Bryn Pydew y soniais amdano ym mis Mawrth) ac ar ddiwedd Mai pryd oeddwn i yn Rhiwledyn, roedd miloedd o flodau melyn gwych y cor-rosyn cyffredin yn britho’r glaswelltir, teim gwyllt yn glustogau porffor fan hyn fan draw, a thrionglau pinc hardd y tegeirian bera mewn ambell le yn goron ar y cwbl. 

Cor-rosyn cyffredin, Rhiwledyn. Llun PW

Yn hedfan o flodyn i flodyn oedd gweirloynod bach y waun, glöyn byw sy’n hawdd ei adnabod, yn wahanol i’r glöyn glas oedd yn gwibio’n brysur a chyflym yn-ôl-ac-ymlaen, gan fethu’n glir a phenderfynu ar ba flodyn i lanio, fel plentyn ar fore’i benblwydd yn methu dewis pa anrheg i’w agor gyntaf. Er dilyn y glöyn efo’r camera ar y llethrau am gyfnod, wnaeth o ddim aros yn ddigon hir i mi fedru tynnu ei lun na’i adnabod; efallai ei bod yn rhy gynnar i’r glesyn serennog prin, bydd rhaid dychwelyd felly!

Mae sêr ar gyrion y Berwyn hefyd wrth imi fynd ar ddechrau Mehefin i ddilyn Afon Cwm yr Aethnen i’w tharddiad, dafliad carreg o gopa Pen y Cerrig Duon. Mae llethrau dwyreiniol y cwm diarffordd yma dan orchudd trwchus o goed conwydd masnachol, ond ar ochr orllewinol y nant fach mae ffridd agored serth a hyfryd. Roedd blodau’r coed criafol a’r drain gwynion yn sioe odidog dan awyr las, a’r cwm bron fel petai’n crynu gan sŵn yr holl wenyn a chacwn oedd wrth eu gwaith yn hela paill a neithdar.
Mewn pant gwlyb, cysgodol mae carped o flodau hyfryd y tormaen serennog: pump o betalau claer-wyn efo dau smotyn melyn ar bob un, a phump o’r deg brigeryn (stamen) yn daclus amlwg rhwng pob petal gan roi gwedd drawiadol iawn o edrych yn fanwl. 

 

Tormaen serennog, Cwm yr Aethnen. Llun PW

Wrth ddringo’n uwch, mae’r grug yn t’wchu ac yno mi ges i gwmni seren y dydd- cacynen y llus. Dyma wenynen sy’n arbenigo ar y cynefinoedd mynyddig ac efo mwy na hanner ei abdomen yn goch, mae’n werth ei gweld bob tro.

O Flaen Cwm yr Aethnen, lle mae’r dŵr yn codi o’r ddaear trwy drwch o figwyn a cherrig llaid tywyll, mae’n werth oedi i edrych yn ôl i lawr y cwm a mwynhau’r olygfa. Dyffryn lle welais i neb arall trwy’r pnawn, ac er edmygu coed amrywiol, gan gynnwys ambell i fedwen trawiadol o hen, syndod a siom oedd sylweddoli nad oedd yr un aethnen ar gyfyl y lle. Mae eu lliaws o ddail yn dawnsio yn y gwynt yn medru eich dal mewn syn-fyfyrdod braf am hir iawn. 

Oni bai fod ystyr arall i enw’r cwm (mae enwau llefydd wedi’r cwbl yn faes hynod ddifyr a dyrys yn aml) mae’n siwr bod y coed aspen wedi tyfu yma yn y gorffennol pan enwyd y lle. Pwy a ŵyr fydden nhw’n tyfu yma eto yn y dyfodol, ar ôl i’r sbriws gael eu cynaeafu efallai? Mi fydd yn sicr yn werth dychwelyd dro ar ôl tro i fan hyn hefyd.

- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post) 15fed Mehefin 2023 dan y bennawd 'Osgoi'r torfeydd'.

 

cor-rosyn cyffredin    common rock-rose
teim gwyllt        wild thyme
tegeirian bera        pyramidal orchid
gweirloyn bach y waun    small heath butterfly
glesyn serennog    silver studded blue butterfly
criafolen        rowan
draenen wen         hawthorn
tormaen serennog    starry saxifrage
grug            heather
cacynen y llus        bilberry bumblebee
bedwen        birch
aethnen        aspen

Dathlu'r haf a dynwared gog!

Oes yna unrhyw beth hyfrytach na chân ehedydd mewn awyr las? Go brin. Gall rhywun ymgolli’n llwyr yn y parablu byrlymus, hir. Dyma un o’r gwobrau dwi’n fwynhau ganol Mai wrth grwydro i’r mynydd. 

Ar gyrion y dre’ mi ges wylio mursennod cochion yn hedfan mewn tandem dros ffos, a’r un fanw yn rhoi ei chynffon i mewn ac allan o’r dŵr i ddodwy ŵyau ar ddail dan yr wyneb. Ymhen ychydig wythnosau bydd ambell un o’r gweision neidr mwy yn magu yma hefyd.

mursen fawr goch -large red damselfly. Llun PW

Wrth anelu am y ffridd mae ceiliog gog yn galw o ddraenen wen gyfagos, o’r golwg yn y trwch o flodau gwynion. Am fy mod yn dynwared ac ail-adrodd deunod y gog (mwy o “Ow-ŵ” na “Gw-cŵ”) mewn llais ffalseto, mae’n gadael ei gangen a hedfan tuag ataf er mwyn dod i weld pwy ydi’r ceiliog newydd digywilydd sydd wedi mentro i’w diriogaeth o! Buan mae’r cr’adur yn cael ei erlid gan ddau gorhedydd y waun er mwyn ceisio sicrhau na fydd y cogau yn dewis eu nyth nhw i ddodwy ynddo.
Rhwng adfeilion hen chwarel a’i thomen lechi mae siglen lwyd yn gwibio heibio mewn fflach o felyn a glanio ar lan nant gerllaw gan roi cyfle i mi edmygu’r lliw lemon llachar ar ei fol a’i ben ôl, a sylwi cymaint yn hirach ydi ei gynffon, na’i gefndryd du-a-gwyn ar lawr gwlad, y siglen fraith neu’r sigl-di-gwt cyffredin. Pen ac ysgwyddau’r siglen lwyd sy’n rhoi’r enw iddo a hwnnw’r un ffunud a lliw llechi enwog Stiniog.

Ymlaen, ac yn uwch a fi, wedi cyfarch pâr o gigfrain yn troelli ar yr awel uwchben gan grawcian wrth fynd, ac aros am gyfnod i wylio iar a cheiliog tinwen y garn yn dilyn a rasio’u gilydd o garreg i garreg, ac ymaflyd mewn dawns garwriaethol ar ôl eu taith ryfeddol i Gymru fach o ganol Affrica. Gwrandewais yn hir a breuddwydiol ar yr ehedydd yn fan hyn, yn diolch am y cyfle i ddathlu’r haf unwaith eto a hel atgofion am anwyliaid sydd wedi’n gadael. Yna symud ymlaen at gyrchfan y dydd, Llynnau Barlwyd.

Llyn Mawr Barlwyd yn wag. Llun PW

Bum yma yn rheolaidd efo ffrindiau ysgol, yn pysgota trwy’r dydd ac i’r nos, nes i’r gwybaid bach ein gyrru’n benwan. Dyddiau hirfelyn o nofio yn Llyn Fflags neu Llyn Foty ar ein ffordd i Barlwyd, y cyntaf yn gronfa fach ond dwfn at ddibenion y chwarel, a’r ail yn hen dwll chwarel wedi llenwi efo dŵr. “Nofio gwyllt” ydi’r eirfa ffasiynol heddiw, ond dim ond nofio oedd o i ni bryd hynny siwr iawn, er bod rhybuddion ein rhieni’n clochdar yn ein clustiau i beidio meiddio mentro i’r fath lefydd!

Does dim dŵr yn Llyn Mawr Barlwyd erbyn hyn; canlyniad efallai i’r angen cyfreithiol am gynnal a chadw costus ar bob argae sy’n dal dros 10,000 metr ciwb o ddŵr. Er bod twll yn argae’r Llyn Bach hefyd, mae yno serch hynny lyn o hyd, a hwnnw’n disgleirio dan yr awyr las a’r heulwen heddiw. Sgrechiodd Wil Dŵr arnaf yn bigog am darfu ar ei heddwch, a hedfan ar frys i’r lan bellaf. Dyma enw’r sgotwrs lleol ar bibydd y dorlan, aderyn sy’n symud o’r arfordir i nythu ar y mynydd bob gwanwyn. Mae dau wydd Canada yn nofio i’m cyfeiriad yn hamddenol a dau gyw melyn yn eu canlyn. O’u cwmpas ymhob man mae pryfaid yn deor a physgod yn codi i’w hela; y naid pnawn fel oedden ni’n ddweud tra’n pysgota llynnoedd ucheldir Stiniog ‘stalwm.

Llyn Bach Barlwyd. Llun PW

Wrth droi’n ôl tuag adra’ mae’r gwcw’n galw eto a dwi’n chwerthin yn ddistaw wrth fy hun wrth gofio fel oedd y plant wrth eu boddau efo’r gamp o ddynwared a denu gog i’r agored pan oedden nhw’n ifanc. Ond wrth dyfu’n hŷn, roedd y fath gastiau yn fwy o embaras nac o ryfeddod iddyn nhw a bu’n rhaid ymatal! Rwan fod fy nghywion i wedi gadael y nyth, a llai o awydd ganddynt i grwydro efo’u tad, mae’n braf peidio poeni am wneud ffŵl ohonof fy hun yn dynwared adar ar ochr y mynydd a chanu tiwn gron fy hun wrth fynd, ‘Daw hyfryd fis Mehefin cyn bo hir...’
- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post) 25ain Mai 2023 dan y bennawd 'Yr haf ar ei ffordd'.

Yn dilyn cais, dwi'n cynnwys enwau Saesneg isod ar gyfer y creaduriaid dwi'n son amdanynt yn yr ysgrif:

ehedydd   skylark
mursen goch   large red damselfly
gog   cuckoo
corhedydd y waun   meadow pipit
siglen lwyd   grey wagtail
siglen fraith   common wagtail
cigfran   raven
tinwen y garn   wheatear
bibydd y dorlan   common sandpiper
gwydd Canada   Canada goose
 

Tynnu nyth cacwn

Maen nhw’n dod nôl bob gwanwyn yn selog. Erbyn hyn, dwi’n gwybod i chwilio am yr arwyddion yn ddigon buan, unwaith mae’r dyddiau’n cynhesu.  Bob yn ail diwrnod rwan, dwi’n mynd i’r cwt i weld os oes cylch nodweddiadol o bapur llwyd wedi ymddangos ym mrig y to. Dyma sylfaen nyth y wenynen feirch. Cacwn i rai, picwn i eraill; wasp yn Saesneg wrth gwrs.

Dwi’n gweld brenhinesau yn rheolaidd yn yr ardd ar dywydd braf yn y gwanwyn, ac er yn gwybod y bydden nhw’n boen yn achlysurol wrth i ni fwyta allan dros yr haf, dwi’n eu croesawu serch hynny. O fewn rheswm. Tydi mynd i mewn ac allan a gweithio yn y cwt ddim yn bosib os oes haid o wenyn meirch yn hawlio’r lle hefyd! Felly, bob blwyddyn, pan welaf egin nyth yn y cwt -hyd at faint pêl golff- dwi’n gwybod mae dim ond y frenhines sydd wrthi, ac mae modd ei pherswadio i symud ymlaen i sefydlu nyth yn rhywle arall. 

Hi yn unig sy’n adeiladu’r nyth ar y cychwyn, gan gnoi pren oddi ar bostyn cyfagos a gosod y stwnsh fesul cegiad mewn haenau i greu sylfaen, celloedd a chragen gron allanol. Dyma’r adeg orau i ddefnyddio coes brwsh llawr i daro’r belen fach oddi ar y to.

Y tro cyntaf i ni gael nyth yma, mae’n amlwg i mi fethu talu sylw digonol am wythnosau, a’r frenhines wedi cael llonydd i ddodwy dau ddwsin o wyau yn y celloedd meithrin cyntaf, oedd o fewn wythnos yn aeddfedu’n weithwyr. Y rheiny wedyn wedi mynd ati i hel pren i helaethu’r nyth fel bod y frenhines yn cael canolbwyntio ar ddodwy wyau a magu mwy o’i phlant. Buan iawn fydd nyth yn faint pêl-droed a miloedd o wenyn yn y boblogaeth! Mae’r strwythur papur yn werth ei weld erbyn hynny; y gweithwyr wedi hel pren o wahanol ffynonellau ac amrywiaeth o liwiau rwan yn gwahanu’r haenau. Mae’r patrymau yn fy atgoffa o haenau daearegol cymhleth creigiau hynafol arfordir Môn, neu’r poteli hynny o dywod amryliw sy’n cael eu gwerthu i ymwelwyr ar eu gwyliau mewn gwledydd poeth.
Er mor hardd a rhyfeddol, roedd yn rhaid cael dyn y cyngor sir i mewn i waredu’r nyth hwnnw, gan nad oedd y gwenyn yn fodlon rhannu’r cwt efo fi, na’r ardd efo’r teulu.

Trist, oherwydd yn wahanol i’r hen gred, mae lle gwerthfawr i wenyn meirch yn y byd ac mae’n well o lawer gen i gyd-fyw efo nhw cymaint a phosib. Yn ein gardd ni, y nhw sy’n bennaf gyfrifol dwi’n tybio, am beillio’r coed gwsberins. Hel neithdar maen nhw, ac yn sgîl hynny’n symud paill o flodyn i flodyn, o lwyn i lwyn. Eu cymwynas arall (er wrth reswm nid yma i wasanaethu dynol ryw maen nhw) ydi hela lindys a phryfed gwyrddion sy’n medru bod yn bla yn yr ardd. Cario’r rhain yn ôl i’r nyth maen nhw i fwydo’r larfâu sy’n datblygu.

Tua deunaw mlynedd yn ôl, mwy efallai, wrth baratoi i ail-agor arddangosfa un o warchodfeydd natur Meirionnydd ar ôl y gaeaf, mi ddois ar draws nythiad o wenyn meirch uwchben y drws. Fel elfen o fywyd gwyllt y lle mi benderfynais yn fy naïfrwydd i geisio cyd-fyw efo nhw a thynnu sylw at eu gweithgaredd. Ond wrth i’r haf dynnu ‘mlaen, mynd yn fyw a mwy blin wnaethon nhw a dechrau plagio’r pobol oedd yn ymweld, felly’n anffodus, rhaid oedd gwaredu’r nyth hwnnw hefyd.

Tynnodd rhywbeth fy sylw, ac ar ôl gyrru ambell un o’r gwenyn i arbenigwr, cael deall mae rhywogaeth ddiarth oedden nhw, gwenyn meirch Sacsoni. Yn wahanol i’r rhai cyffredin (Vespula vulgaris) a welir o ddydd i ddydd, Dolichovespula saxonica, oedd y rhain a dim ond unwaith oedden nhw wedi eu cofnodi o’r blaen yng ngogledd Cymru. Son am deimlo’n euog! Ond, oherwydd newid hinsawdd, mae’r ‘saxon wasp’ yn un o lu o rywogaethau sy’n ymledu o’r cyfandir. Cofnodwyd nhw gyntaf yng ngwledydd Prydain yn yr wythdegau ac fe’u gwelwyd mewn sawl rhan o Gymru erbyn hyn ac mor bell a’r Alban.
Mi gan nhwythau groeso yn yr ardd hefyd, cyn bellad a ‘mod i’n medru mynd a dod fel mynnwn i nghwt fy hun!
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 4ydd Mai 2023

Unwaith eto, gwrthodwyd fy mhennawd i a defnyddio 'Croeso i Frenhines' yn y papur.