Twyllwr wyf innau...

…Pwy sydd nad yw, wrth hel ei damaid a rhygnu byw?

'Does gen’ i fawr o ddiddordeb mewn barddoniaeth deud gwir -mae’n anodd ei dal hi ymhobman tydi- ond weithiau mae ambell linell yn gafael, ac yn aros efo rhywun. Mae’r cwpled uchod o gerdd 'Celwydd', T.H.Parry-Williams, wedi troi yn fy mhen ers blynyddoedd, ac efallai wedi cyfrannu at gadw ‘nhraed ar y ddaear, wrth fyw a gweithio; pwy a ŵyr.

Dwi'n teimlo 'mod i heb wneud uffar o ddim byd heddiw! Roedd hi'n bwrw eto trwy'r bore, a phan gododd hi'n brafiach ar ôl cinio, doedd gen i ddim llawer o fynadd gwneud llawer mwy na 'chydig o hau yn y tŷ gwydr.

Mi benderfynis i fynd am sbin ar y beic i’r diawl, er mwyn chwythu’r llwch sydd wedi hel trwy’r gaeaf oddi ar y beic a finna. Mae pum milltir sydyn yn gwneud byd o les i hwyliau rhywun. Cyn dod adra' mi es i heibio’r rhandir, ond ddim ond i weld faint o ddŵr oedd yno ar ôl yr holl law!

A finne wedi bod adra o ‘ngwaith trwy’r wythnos, roeddwn i wedi gosod her i mi fy hun i roi rhywbeth ar y blog bob dydd, ond ychydig iawn fedra’ i sgwennu am arddio a bwyd heddiw.

Dwi'n twyllo braidd efo'r llun yma hefyd. Pobwyd y dorth gnau Ffrengig hon ddydd Sul d'wytha. 

Tynnwyd llun y dorth gan y Fechan.


Llun arall o'r ardd gefn i orffen:

Pabi Cymreig. Meconopsis cambrica. Roedd un o'r rhain wedi blodeuo yma ym mis Rhagfyr hefyd!

Adolygu

Mae’n piso bwrw. Diwrnod budr go iawn.

Dwi ar streic swyddogol undeb PCS i warchod pensiynau, ond hyd yn oed pe bai gen’ i gar, fyddwn i ddim yn sefyll yn y glaw efo placard heddiw! Mae llywodraeth San Steffan yn gorfodi newidiadau fydd yn golygu ein bod yn talu mwy i mewn i’r pensiwn; gweithio (ac felly talu) am dair blynedd yn hirach; ac wedyn derbyn LLAI o bensiwn ar ôl ymddeol. *#%!! Dyna’r rant drosodd... a dyma lun deniadol tra dwi'n cyfri' i ddeg...

Cacynen ar lysiau'r ysgyfaint

Mae hi’n rhy fudr hefyd i fynd i’r ardd. Paned amdani felly, a dal i fyny efo trydedd bennod ‘Byw yn yr Ardd’ oedd ar y bocs neithiwr. Rhaid imi ddweud, dwi’n mwynhau’r gyfres hyd yma. Tydi hi ddim yn trio efelychu Gardener’s World y BBC. Wedi dweud hyn, byddai ddim yn ddrwg i S4C ddarlledu rhaglen sy’n debycach i GW yn ogystal â Byw yn yr Ardd. Neu ymestyn hyd y rhaglen i awr yn hytrach na hanner awr. Gallen nhw wedyn gadw’r elfennau ysgafn, a gosod blodau a rhyw lol felly, ond hefyd ychwanegu eitem gan arddwr profiadol; un sy’n adnabod y planhigion, ac yn eu henwi nhw!

Mae eitemau Russel Jones o’r ‘Patsh’ yn ddifyr iawn, ond bob tro’n rhy fyr o lawer. Er, roedd eitem neithiwr ar ruddugl/radish yn eitha’ arwynebol. Ar ôl ei wylio, mi es i ar wefan y ‘link-a-bords’ yr oedd o’n frolio i weld faint gostiodd iddo fo adeiladu gwely cynnes ar gyfer radish. Os oedd ei fframiau yn 1m x 1m, roedd pob un yn costio £16. Roedd ganddo chwech ohonynt! Mi fedri di brynu radish bob wythnos am ddwy flynedd am £96! Bethan Gwanas wedyn yn gwario “rhyw ganpunt” am gafn i dyfu llysiau... Nid oedd gwylio’r broses drwsgl o adeiladu’r cafn yn ddefnydd da o amser prin y rhaglen ar ôl yr holl wario, mae gen’ i ofn. Dwi’n hoff o’r eitemau ar gadw gwenyn, ac o Bethan yn dangos yn achlysurol be’ sy’n digwydd yn ei gardd hi, gan gynnwys pethau aflwyddiannus -mae hynny’n braf iawn i’w weld.

Mae ymweliadau Sioned Rowlands â gerddi Cymreig yn well defnydd o amser na’r gosod blodau, ond mae diffyg manylion am blanhigion yn dân ar fy nghroen i weithiau. Does gen’ i ddim llawer o ddiddordeb gwybod faint mae mewnfudwyr wedi gwario ar ddadwneud esgeulustra blaenorol y natives. Rhowch fanylion y planhigion da chi.

Ar ôl i un o’r cyflwynwyr ein hannog yn y bennod gynta’ (bedair wythnos yn ôl, gan gynnwys ildio slot yn amserlen un wythnos i ddangos gêm rygbi rhwng dau goleg. Asiffeta!) i chwilio am fwy o fanylion ar eu gwefan, dwi dal ddim wedi gweld unrhyw ddiweddaru yno ers hynny. Cymharwch hyn â gwefan ardderchog rhaglen arddio BBC2 Yr Alban, sef ‘Beechgrove Garden’ (cwmni cynhyrchu Tern), sydd efo ‘factsheet’ yn ymdrin â manylion pob eitem ar bob rhaglen, a llawer mwy.

Dwi’n edrych ymlaen at weld llyfr newydd Bethan Wyn Jones ac Iolo Williams ‘Cynefin yr Ardd’ (Gwasg Carreg Gwalch). Bywyd gwyllt yr ardd sydd dan sylw, nid garddio ond os fydd o gystal â ‘Llyfr Natur Iolo’ gan y ddau awdur o’r un wasg (2007), mi fydd yn werth ei gael.

Onid ydi’n hen bryd cael llyfr garddio newydd?! Mae ‘Llyfr Natur Iolo’ yn addasiad ardderchog o lyfr Saesneg, felly hefyd ‘Llyfr Adar Iolo’. Dwi’n siŵr y gall Gerallt Pennant, er enghraifft, wneud joban benigamp o addasu un (neu fwy yn wir) o’r miliwn o lyfrau garddio sydd ar gael yn Saesneg, ac fel y ddau addasiad uchod, roi sbin Cymreig a Chymraeg i’r manylion. Addasu: hwnna ydi’o. Dylid osgoi cyfieithu plaen yn bendant.

Mae colofn wythnosol ‘Gardd Gerallt’ yn Y Cymro yn un o’r erthyglau (efo ‘Llên Natur’ Duncan Brown;  ‘O gysgod y Foel’ Arthur Thomas; ‘Byd y Bêl’ Glyn Griffiths) sy’n gwneud y papur yn werth pob dimai o 50c bob wythnos, er ei fod yn deneuach o lawer nag a fu yn y gorffennol.

Llwyni a choed ydi prif ddiddordeb Gerallt yn amlwg, ac mae ei straeon am gefndir y planhigion a chysylltiadau Cymreig eu darganfod a’u datblygu, a lleoliadau, yn rhoi diddordeb dyfnach na dim ond disgrifiad moel o blanhigyn.

Dwi wedi son o’r blaen am ‘Llyfr Garddio’ J.E.Jones, 1969. Mae hwnnw’n werth y byd, ond ychydig yn hen ffasiwn. Mae’n hen bryd cael llyfrau newydd. Beth amdani weisg Cymru?

Briallen polyanthus victoriana

Plannu o’r diwedd!

Ddaeth y glaw ddim tan hwyr yn y bore, felly mi ges i ddwyawr dda ar y rhandir.

Mae heddiw’n ddiwrnod mawr! O’r diwedd, dwi wedi plannu’r planhigion gyntaf yno! Roeddwn i wedi mynd a choed gwsberins (Hinnomaki coch, Hinnomaki gwyrdd), mafon (Polka), a’r cansenni newydd i lawr yno efo’r car echnos, ac wedi cerdded yno heddiw efo rhaw, llinyn, a chyllell boced!

Ar ôl plannu’r ffrwythau, a gosod ffrâm o gansenni yn barod ar gyfer pys, a wigwam ar gyfer y ffa dringo, mi fues i’n cario ychydig o gompost ychwanegol o’r twmpath sydd wrth giât y safle. Dyma’r llwybr fu’n rhaid gwthio’r ferfa ar ei hyd: mae o fel pwdin, ac yn waith diangen o galed. (Ar y dde ar ôl y cortyn gwyn mae fy lluarth i). Hwn ydi un o brif lwybrau’r safle. Yn llwybr ar gyfer naw rhandir.

Cyn rhuthro adra o’r glaw, mi es i am dro o amgylch y safle i fusnesu be’ sy’n digwydd. Mae 23 rhandir ar y safle, (pob un wedi’i osod, a rhestr aros hefyd). O’r 23 plot, roedd naw neu ddeg ohonynt heb -neu brin wedi- eu cyffwrdd, ac rydym wedi cael goriad i’r safle ers wythnosau bellach. Roedd dau arall wedi cael diwrnod o sylw efallai. Mae hynna’n hanner y rhandiroedd yn segur! O’r plots yma, mae pump neu chwech ohonynt ar hyd y llwybr difrifol uchod. Mae’n anodd beio pobl am ddigalonni. Mae prynhawn o weithgareddau yno ddydd Sul, er mwyn ceisio annog y deiliaid i weithio’r plots. Dyn a’n helpo os bydd y glaw ‘ma yn para’ tan hynny!

Wrth docio cyrins duon ddwy flynedd yn ôl, mi stwffiais ddwsin o’r toriadau mewn potiau efo deilbridd, ac mi gydiodd bob un ohonynt. Byddaf yn plannu pedwar o’r rheiny efo’r gwsberins os caf ddychwelyd yno cyn diwedd yr wythnos. Erbyn hynny, bydd y pys a’r ffa wedi caledu digon i’w plannu allan efallai.

Llun o'r ardd gefn i orffen:

Hefinwydden, Amelanchier. Y Moelwynion yn y cefndir. Gobeithio cael aeron o'r llwyn yma am y tro cyntaf eleni.

Diwrnod i’r brenin; wythnos yn yr ardd

Am y tro cynta erioed, dwi wedi ffeindio fy hun efo gormod o wyliau yn sbâr, ac yn gorfod eu cymryd cyn y 15fed o Fai, neu eu colli. Sefyllfa ddiarth iawn i mi: ‘does yna ddim digon o wyliau i’w cael fel arfer. Y broblem eleni oedd yr oriau hir, ychwanegol fu’n rhaid i mi eu gweithio ym misoedd cyntaf 2012, er mwyn gorffen joban benodol. Tydyn nhw ddim yn talu am oriau ychwanegol, felly rhaid cymryd yr oriau i ffwrdd pan fo’r pwysau gwaith yn llai. Mae’r dyddiau gwyliau wedi mynd heb eu cyffwrdd ers misoedd felly.

Mi ges i ddeuddydd i ffwrdd yr wythnos d’wytha, ac oherwydd yr ŵyl banc ddoe, a fy mod i ar streic (i warchod y pensiwn) ddydd Iau, dwi adra trwy’r wythnos! Cyfle da i weithio ar yr ardd a’r rhandir, ar gyfnod allweddol. Alla’i ddim cwyno!

blodau ceirios

Wedi bod i’r dre’ (neu “i’r stryd” fel ‘da ni’n ddeud yn Stiniog ‘ma) y bore ‘ma, i dalu biliau, nôl ‘chydig o neges, wedyn eistedd efo paned, gwrando rhywfaint o gerddoriaeth a darllen papur; a chyn troi rownd, roedd hi’n amser cinio, a finnau heb gyffwrdd y rhestr hir o bethau i’w gwneud yn yr ardd, a hithau’n sych! Oer uffernol: ond sych. Dim esgus.

Allan a fi felly ar ôl mwynhau wy wedi’i ferwi, bara cartra’, a phedwaredd baned y dydd...

Methu canolbwyntio rhyw lawer oedd yr hanes wedyn hefyd: twtio’r tŷ gwydr; codi Montbretia sy’n lledaenu i’r llwybrau; symud hwn a’r llall o un lle i le arall, a thindroi. Mi lwyddais i wneud ambell beth oeddwn i wedi bwriadu gwneud, fel rhoi rhwydi dros y gwelyau llysiau i gadw’r bali cathod oddi arnynt. Mae’r anifeiliaid anwes yma ar restr fer cas bethau'r mis. Yr eiliad mae rhywun yn chwynnu a phalu darn o dir, mae’r diawled yn dod, o lech i lwyn, i gachu ymysg y rhesi. 

Mi fues i’n rhoi haen o redyn crin ar y rhesi mefus hefyd. Mae hwn llawn cystal â gwellt fel ‘mulch’ ac i gadw’r ffrwyth oddi ar y pridd -ac wrth gwrs, mae o am ddim! Ma o’n creu compost da hefyd. Dwi’n hel sacheidiau ohono bob blwyddyn, ynghyd â llwyth o ddail yn yr hydref, i wneud deilbridd.

Roedd hi wedi dechrau t’wyllu erbyn i mi fynd ‘nôl allan i dynnu llun.

Deilbridd ydi gair J.E.Jones (‘Llyfr Garddio’, Llyfrau’r Dryw, 1969) am compost, ond mae’r gair yn gweddu orau ar gyfer leafmould dwi’n meddwl. Dwi’n hoff iawn o air arall sy’n ymddangos yn y llyfr hefyd, sef Lleuarth, neu Lluarth (y ddau sillafiad yn cael eu defnyddio). Dyma’r hen enw ar yr ardd lysiau, fel ceir perllan ar gyfer ffrwythau. Mae’r blog Asturias yn Gymraeg yn trafod hyn ymhellach yma.

Mae’r goeden afal Enlli a’r goeden geirios yn llawn blodau ar hyn o bryd, a finne’n glafoerio am yr hyn sydd i ddod. Cafodd y Pobydd goeden eirin Dinbych y llynedd i ddathlu pen-blwydd. Dau flodyn yn unig sydd wedi bod ar honno, ond tydi rhywun ddim i fod i adael i goeden ddod a ffrwyth yn y flwyddyn gyntaf mae’n debyg. Mae yna addewid am gnwd da o gyrins duon; cyrins coch a gwsberins, a dwi’n edrych ymlaen. 

 

Bydd yn rhaid iddi g'nesu gynta wrth gwrs, gan ei bod mor uffernol o oer o hyd. 'Da ni'n dal i gynnau tân gyda’r nos ar hyn o bryd. Un o’r pethau gorau wnaethom ni efo’r tŷ oedd gosod y stôf llosgi coed, ond fel arfer, mae o’n segur erbyn mis Mai. Mi fydda'  i’n sicr yn colli’r coffi ffresh o’r pot ar y tân pan ddaw tywydd gwell, ond galla' i fyw heb hwnnw achos mae’n hen bryd iddi gynhesu wir dduw er mwyn i bethau ddechrau tyfu -ac mae'r coed yn prinhau yn y cwt! 

Maen nhw'n gaddo iddi biso bwrw dydd Mercher, felly paned a phapur fydd hi beryg...

Aderyn du a’i blufyn sidan

Fe ddaeth y gwanwyn i Stiniog o’r diwedd, a dwi wedi gorfod gwario eto! Ar ôl clirio’r pys a’r ffa aballu ar ddiwedd yr haf llynedd, mi rois y cansenni i hongian mewn dau fwndel  o dan do’r cwt coed-tân. Mi es i  i’w nôl nhw ddydd Gwener, a dyma be ffeindis i.

Nyth mwyalchen! 

Damia: dyna ddiwedd ar y cansenni yna am eleni  felly. Dwi angen codi fframiau i’r pys a’r ffa rŵan... felly roedd yn rhaid prynu mwy.

Tra oeddwn i wrthi yn paratoi gwelyau’r ardd gefn, bu’r iâr yn gori a gwylio’n ofalus bob tro oeddwn yn mynd heibio, neu’n piciad i’r cwt i ystyn rhywbeth. Daeth oddi ar y nyth ddwywaith/dair - i chwilio am fwyd am wn i, ond yn amlwg doedd ganddi ddim llawer o ofn. Yn ystod un o’i theithiau hela ges i dynnu’r llun; ac o ddefnyddio drych, gweld fod pedwar o wyau prydferth yng ngwaelod cwpan perffaith y nyth.  Pris bach iawn i’w dalu ydi methu cael defnyddio’r cansenni mewn gwirionedd; mae’n fraint gwybod fod yr ardd yma yn ddeniadol i adar. Mae nyth titw tomos las a llwyd y gwrych yma hefyd.

Mi glywais i’r gog ar yr un diwrnod; wythnos yn hwyrach na’r arfer. A damia eilwaith, doedd gen’ i ddim newid mân yn fy mhoced, er mwyn cadw at draddodiad/ofergoel deuluol y daw lwc am y flwyddyn i ddod. Ta waeth, roedd gen’ i ddiwrnod o wyliau ac roedd hynny’n ddigon o lwc i mi!

Roeddwn i wedi esgeuluso’r ardd gefn ers cael y rhandir, felly roedd yn hen bryd imi chwynnu a pharatoi a hau rhywbeth yno.

Dyma’r marchrawn ddaeth allan o un gwely, ac mi fydd yn rhaid imi frwydro efo fo trwy’r haf rŵan.

Mae’r brocoli’n dod i’w ddiwedd erbyn hyn, ond dwi wedi gadael tri phlanhigyn yn y gwely uchaf am rŵan, efo’r bresych deiliog a dwy genhinen sydd eto i’w codi. Roedd digon o le i roi rhes fer o bys yn y gwely ucha’. Yn y rhandir dwi’n bwriadu rhoi’r prif gnydau pys a ffa eleni, ond mae’n werth hau ychydig adra, er mwyn i’r plant (a finna’) gael ‘dwyn’ a mwynhau pys yn syth o’r pod. Un o bleserau mawr bywyd.

Tatws sydd yn y gwely canol eleni, heblaw’r rhesiad o ddail suran (sorrel) a garlleg. Mae’r rhandir dal yn rhy wlyb o lawer i’w plannu yno fel oeddwn wedi bwriadu. Dwi wedi llenwi bylchau efo hadau bresych deiliog du (cavalo nero): tydi trefn a thaclusrwydd ddim hanner mor bwysig a chael cymaint â phosib o fwyd allan o bob gwely!

Yn y gwely isaf, mae dwy res o oca (gweler 'Gwrychoedd'), moron cwta, betys gwyn, sibols a nionod Cymreig, efo radish piws a radish coch wedi’u gwasgu i mewn fel cnwd cyflym, gyda lwc. Dwi hefyd yn rhoi cynnig eto ar dyfu ffenel. Mi lwyddais i gael bylbiau trwchus o ffenel ar y cynnig cyntaf, bum mynedd yn ôl. Bob blwyddyn ers hynny mae nhw wedi methu twchu o gwbl, ac yn rhedeg i had yn rhy fuan. Lwc mul oedd y cynnig gynta efallai. Dyfal donc a dyrr y garreg, ond beryg y byddai’n llyncu mul os na chaf fylbiau da eleni.

Roedd yna lond dwrn o datws gwyllt yn tyfu’n braf yn y gwely yma, o’r rhai a fethais wrth gynaeafu y llynedd.  Mae’r gwybodusion a’r snobs yn dweud na ddylid tyfu dim os nad o had glân a phur, ond dwi am fentro i’r diawl, ac wedi eu trawsblannu i sachau tatws sydd wedi bod yn hel llwch tan rŵan.

Yn y tŷ gwydr, mae’r pys a’r ffa melyn bron yn barod i’w plannu allan, felly dwi’n eu rhoi nhw allan bob dydd i’w caledu. Dwi wedi hau brocoli piws a courgettes mewn hen gwpanau papur, i’w trosglwyddo i’r rhandir nes ymlaen, ac wedi hau hadau dail salad, berwr tir, claytonia, a hefyd blodau haul.

Mae wedi bod yn rhy oer i’r hadau pwmpen egino, felly mae pedwar pot bach newydd ar sil ffenest y gegin ar hyn o bryd, gan obeithio am well hwyl arni. Tydi’r Pobydd heb ddweud y drefn hyd yma, ond maen nhw’n edrych yn well na bocsys wyau efo tatws ynddyn nhw mae’n siŵr!

Diwrnod cynhyrchiol felly, ac yn sicr yn well na diwrnod yn y gwaith. Mynd yn rhy gyflym wnaeth o braidd, ond roedd un pleser bach ar ôl. Wrth i’r Pobydd a finna’ wylio’r teledu tua unarddeg y nos, clywais sŵn crafu cyfarwydd wrth y drws cefn. Sŵn y mae, fel y gog, croeso iddo bob gwanwyn. Roedd y draenog yn ôl. Da was, da a ffyddlon. Mae’r fwyalchen a’i thylwyth yn bwyta malwod, ydyn, ond mae’r diawled digywilydd hefyd yn bwyta ceirios, cyrins duon, a mafon os nad wyf wedi rhoi rhwyd ar bopeth digon buan! Hyd yma, dwi ddim yn meddwl fod y draenog yn cystadlu efo fi am unrhyw fwyd, ac mi gaiff wledda faint fynnai ar falwod a slygs. Mae lle i bopeth o fyd natur yma, ond bod gwell croeso i ambell beth fel y draenog! Pwy ddywedodd fod angen troi  newid mân mewn poced i gael ychydig o lwc?

Llun sâl trwy ffenest y drws cefn: