Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!

"Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!" -Dyna ddywed Bil Jones, sy’n arwain y cloddio archeolegol ar safle Llys Dorfil yng Nghwmbowydd, pan soniodd rhywun mor braf fysa darganfod trysor ar y safle!

Ar ôl bwlch yn y cloddio yn 2023, mae mor braf cael ail-afael ynddi eleni, a’r criw o wirfoddolwyr lleol yn croesi bysedd bob wythnos y bydd Dydd Llun, Dydd Iau, a Dydd Gwener yn sych, er mwyn cael teithio i waelod y cwm, tynnu’r tarpolin glas yn ôl, a bwrw iddi eto efo’n tryweli bychain a’n brwsh a rhaw. 

Crafu canrifoedd o bridd a mawn, fesul haen yn ofalus, nes datgelu sylfeini adeiladau neu feddi posib. Y gobaith ydi ychwanegu at y cyfoeth o wybodaeth sydd eisoes wedi ei hel am y safle aml-gyfnod arbennig hwn. 

Cloddio yn Llys Dorfil, a thref y Blaenau yn y cefndir

Wrth gwrs, yn ddistaw bach, mae pawb yn breuddwydio am ganfod blaen saeth sy’n filoedd o flynyddoedd oed, neu geiniog arian o oes y tywysogion efallai. Nid am eu gwerth ariannol cofiwch, ond am eu gwerth fel tystiolaeth am weithgaredd y safle yn y gorffennol. Pawb yn awyddus i gyfrannu at ddysgu mwy am hanes ein bro.

Ein hanes ni sy’n cael ei ddatgelu yn Llys Dorfil; bywydau pobol Bro Ffestiniog fu yma o’n blaen ni. A’r gwaith yn gyfan gwbl yng ngofal pobl leol: enghraifft arall, fel gwelwn yn aml iawn ym Mro Stiniog -efo Antur Stiniog, Cwmni Bro, Seren, ac ati- o’r gymuned arbennig hon yn mynd ati i wneud rhywbeth dros ei hun, yn hytrach nag aros am gymorth gan y sir, neu lywodraeth neu asiantaeth o’r tu allan!  

Pleser llwyr ydi cael bod yn rhan o griw diwyd a difyr Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog. Mae tynnu coes a rhoi’r byd yn ei le yn rhan bwysig o’r gwaith, ac mae llawer iawn o hwyl i’w gael yno, y cwbl yn digwydd yn naturiol Gymraeg. Dim ond un diwrnod yr wythnos ydw i’n medru ymuno, ond mae nifer yn mynd dair gwaith yr wythnos os ydi’r tywydd yn caniatâu. 

Ar ddydd Gwener olaf Mehefin, roeddwn i a Dafydd yn archwilio beddi posib, hanner ganllath o’r prif safle; Alan yn torri tywyrch ar leoliad newydd a chwilio efo’r metal detector; Rhian, Linda, a Buddug yn datgelu waliau a llawr yr adeilad diweddaraf, a Bil a Mary yn cloddio a rhannu eu hamser yn cynghori a gofalu bod pawb yn iawn ac edrych yn fanwl a thrafod canfyddiadau posib. 

Er ei bod wedi ryw bigo bwrw’n achlysurol trwy’r dydd, roedd pawb yn falch o fod wedi cyfrannu at ddiwrnod o waith difyr eto. Ond fel dywed Dafydd, sydd ei hun wedi rhoi cannoedd o oriau o waith gwirfoddol yno dros y blynyddoedd, tydi gwaith Bil a Mary ddim yn gorffen pan rown y tarpolin yn ei ôl dros yr olion. Maen nhw wedyn yn didoli’r canfyddiadau, eu harchwilio ymhellach, cofnodi’r eitemau’n fanwl, gyrru samplau i ffwrdd ar gyfer eu dyddio, ac ysgrifennu adroddiadau ar y gwaith.
Diolch iddyn nhw a’r criw i gyd am eu hymroddiad. Am wella ein dealltwriaeth o’n gorffennol yn y cilcyn hwn o ddaear.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024 Llafar Bro

Digon i’w wneud

Castanwydden bêr -sweet chestnut- yn Wrecsam ydi coeden y flwyddyn yng ngwledydd Prydain eleni! Bydd y goeden 480 oed rwan yn ‘cystadlu’ yn erbyn coed eraill trwy Ewrop. Dyna reswm da dros fynd am dro i Barc Acton y penwythnos hwn. Cyfle i biciad i lecyn lleol i hel y cnau blasus i’w rhostio ar y tân dros y gaeaf hefyd!

Os ydych yn chwilio am weithgareddau amgylcheddol eraill, mae llawer iawn ar y gweill: mae rhai o’r isod ar gyfer aelodau, ond bydd croeso i chi fynd i gael blas cyn penderfynu ymaelodi wedyn os hoffech.

Mae Cymdeithas Edward Llwyd yn cynnal dwy daith gerdded yn y gogledd bob wythnos. Cymdeithas “i naturiaethwyr Cymru” ydi hi, “cyfle i werthfawrogi a dysgu am y byd o’u cwmpas drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg". Yr wythnos hon (Sadwrn 11eg), mae taith y gorllewin yn dilyn rhan o Lwybr y Pererin, o Dalysarn i Glynnog. Cychwyn am 10.30 o faes parcio Talysarn, er mwyn mwynhau 'Hanes a natur... ar ffyrdd a llwybrau cefn gwlad, cyffredinol hawdd, ambell allt, gwlyb mewn mannau. 7-8 milltir’. Yn y dwyrain mae taith ‘ar ochr ogleddol pentre Diserth, yr hen linell rheilffordd a’r Graig Fawr. Tua 5m’. Cyfarfod wrth y clwb bowlio. Ewch i wefan y gymdeithas am fwy o fanylion a rhaglen Tachwedd.

Os ydych yn teimlo’n fwy anturus, mae gan Glwb Mynydda Cymru -sy’n "hyrwyddo mynydda drwy gyfrwng y Gymraeg" raglen o deithiau hefyd. Y Sadwrn yma mae taith sy’n cychwyn trwy ddal bws o Fetws y Coed am 8:05 i Ben y Gwryd, a cherdded ‘nôl dros gopa Moel Siabod. Disgrifir y llwybr fel un ‘eithaf garw efo peth sgramblo hawdd dros gerrig mawr. ...ond cerdded hawdd ar y cyfan. Tua 12.5 milltir, 7-8 awr’. Eto, cewch fanylion ar eu gwefan.

Un ffordd o gyfrannu at wella’r amgylchedd ydi gwneud gwaith gwirfoddol, ac mae digonedd o gyfleoedd ar gael. Er enghraifft, mae Cymdeithas Eryri yn cynnal diwrnod o glirio eithin ddydd Gwener y 10fed (10-3) ar safle siambr gladdu hynafol yng Nghwm Anafon yn y Carneddau, a chyflwyniad i’r hanes gan archeolegydd. Yn fy ngholofn dair wythnos yn ôl soniais am y frân goesgoch, ac mae cyfle i chi ymuno efo swyddog o’r Gymdeithas Warchod Adar rhwng 3 a 5 bnawn Mawrth (14eg) ym Mwlch Sychnant i’w cyfri a dysgu mwy amdanynt. Ewch i wefan Cymdeithas Eryri er mwyn cadw lle, a gweld gweddill eu rhaglen wirfoddoli, teithiau tywys, a sgyrsiau amrywiol.

Efallai mae Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru sydd brysuraf yr wythnos yma, gan gychwyn efo sgwrs ar-lein nos Iau, am blanhigion gardd sydd â’r potensial i fod yn ymledol; Taith dywys dwy raeadr yn Abergwyngregyn ddydd Gwener (£2), rhwng 10 a 2 er mwyn ‘darganfod adar, aeron, hanes lleol a golygfeydd anhygoel’. Mae’r Ymddiriedolaeth yn dathlu ei phenblwydd yn 60 yn eu cyfarfod blynyddol ddydd Sadwrn, ac mae’r ddarlith ‘Siarc! Siwrnai i Gymru Tanddwr’ yn llawn gyda’r nos. Ewch i’w gwefan am raglen lawn o weithgareddau.

Mae Cynhadledd Flynyddol Cofnod, Gwasanaeth Gwybodaeth Amgylcheddol Gogledd Cymru, hefyd yn llawn ar y 18fed, ond maen nhw fel arfer yn rhoi recordiadau o’r siaradwyr gwadd ar eu sianel YouTube wedyn. Eleni, gallwn edrych ymlaen at glywed am ‘heriau gwarchod planhigion gwyllt’; ‘Dyfod y gylfinir yng Nghymru’; a’r diweddaraf ar afancod yng Nghymru, a llawer mwy!

Os ydi’r tywydd yn ddiflas galwch yn Storiel Bangor, lle mae arddangosfa ‘Moroedd Byw’ yn tynnu sylw at ryfeddodau ein moroedd, a swyddog ar gael ambell ddiwrnod i sgwrsio am waith cadwraeth môr yng Nghymru. Er fod Yr Ysgwrn wedi cau tan y gwanwyn, gall grwpiau drefnu i ymweld ag arddangosfa ‘Geiriau Diflanedig’ yno, sy’n ddathliad o’r cysylltiad cyfoethog rhwng byd natur ac iaith.

Digon o weithgareddau difyr ar y gweill felly, a dwi’n sicr bod mwy ar gael hefyd. Mwynhewch!

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Tachwedd 2023