Melys Moes Mwy

Ychydig iawn o bethau sy’n brafiach nag eistedd allan yn yr ardd yn gwylio’r machlud efo diod oer. Gwylio’r gwenyn a’r cacwn yn hel neithdar a phaill o’r blodau cyn i’r haul suddo. 

Bach ydi’n gardd ni, felly does dim lle i gael pwll bywyd gwyllt, a chors. Dim lle i gael dôl flodeuog, a choed, a chorneli gwyllt a phob cynefin posib. Ond does dim raid cael y cwbl! Mae gerddi pawb yn wahanol: rhai yn dwt ac yn llawn rhesi syth; eraill yn llawn mieri, heb eu cyffwrdd ers talwm; a phob dim arall rhwng y ddau yna. Rhowch pob un at ei gilydd ac mae gennych chi amrywiaeth mawr o sefyllfaoedd gwahanol sy’n cynnig rhywbeth i lawer iawn o fywyd gwyllt.

Dywedir fod dros filiwn o aceri o erddi yng ngwledydd Prydain, a hynny’n ardal sy’n fwy na chyfanswm y gwarchodfeydd natur. Mae yn bosib felly i bawb gyfrannu at gynnig cynefinoedd i bryfetach ac adar a mamaliaid ac ati, ac mae hynny’n rhoi boddhad mawr i mi wrth roi fy nhraed i fyny ar ôl diwrnod o arddio.

Dim byd i gymharu efo, er enghraifft Great Dixter, gardd sydd yn y premier league o erddi yr ynysoedd yma. Gardd gafodd arian Loteri er mwyn cynnal arolygon manwl o fywyd gwyllt y safle. Cofnodwyd 130 math o wenyn gwahanol yno; ac 16 allan o’r 24 cacynen (bumblebee) sydd i’w cael ym Mhrydain; 32 rhywogaeth o löyn byw, a dros 400 gwyfyn (moth). Mae yno 220 math o bry copyn hefyd! Rhwng y rhain a blodau gwyllt, cen a mwsog, ac amffibiaid ac ati, mae dros 2300 rhywogaeth wedi eu canfod yno. Rhai ohonyn nhw’n brin iawn. Cofiwch, mae gan Dixter lawer mwy o dir na fi, yn cynnwys pwll mawr a pherllan a choedwig a dolydd a gwrychoedd..! 

Fi: cenfigennus? Ydw, siwr iawn! Ond serch hynny, dwi’n ddigon bodlon ar y cyfan yn ein gardd fach drefol ni, rhwng dwy ardd arall ac ar gyrion coedwig dderw. Yn fodlon bod gwerth i bob gardd -gardd fechan neu erddi enfawr- wrth gynnal bio-amrywiaeth.

Mae gwenyn mêl (honey bee, Apis mellifera) wedi bod yn amlwg iawn yn y blodau yma yn ddiweddar. Nid pryfaid gwyllt ydi gwenyn mêl ar y cyfan heddiw, er syndod mawr i lawer. Pan mae rhywun yn cadw cychod gwenyn mewn ardal (a dwi’n cyffredinoli a gor-symleiddio sawl peth yn y golofn y tro hwn cofiwch), gall hynny fod yn newyddion drwg i’r peillwyr gwyllt lleol. Mae degau o filoedd o wenyn mêl yn medru bwyta cryn dipyn! A hynny’n gystadleuaeth i’r gwenyn, cacwn, a glöynnod byw am y bwyd sydd ar gael. 

Wedi dweud hynny, gwn fod poblogaeth o wenyn mêl yn byw yn wyllt yn lleol, ac mae’n debyg fod y wenynen fêl dywyll, Gymreig, ar yr ynysoedd hyn ers miloedd o flynyddoedd. 

Tair blynedd yn ôl, wrth grwydro yn un o’r coedwigoedd lleol, daeth fy nhad ar draws boncyff coeden oedd wedi disgyn mewn gwynt y noson flaenorol. Roedd y goeden yn amlwg wedi marw ers cryn amser a’r rhuddin yn ei chanol hi wedi pydru’n dwll mawr. Llenwyd y twll hwnnw -pan oedd y goeden yn dal ar ei thraed- efo crwybrau (honeycomb) gwenyn mêl. 

 

Erbyn i mi fynd yno ddau ddiwrnod wedyn, roedd bron y cwbl wedi mynd. Wedi bod yn wledd felys iawn i fochyn daear (badger, Meles meles) mwy na thebyg. Os lwyddodd y frenhines i ddianc, mi fyddai hi -efo’i gweithwyr- wedi heidio i dwll mewn coedon arall i gychwyn eto!

 

Wyddwn i ddim lle yn union maen nhw’n byw bellach, ond mae croeso iddyn nhw ddod i hela neithdar acw, cyn belled a bod peillwyr eraill yn dal i ddod hefyd! Yn y cyfamser, mi fues i yn Ffair Fêl Conwy ddydd Gwener d’wytha, fel pob blwyddyn ar y 13eg o Fedi, yn blasu a phrynu potiau euraidd o’u cynnyrch melys gwych. Mi fydd y ffair ar ddydd Sadwrn y flwyddyn nesa, efallai y gwela’i chi yno!
- - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 19eg Medi 2024 (dan y bennawd 'Y Wenynen Fêl')

 

Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!

"Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!" -Dyna ddywed Bil Jones, sy’n arwain y cloddio archeolegol ar safle Llys Dorfil yng Nghwmbowydd, pan soniodd rhywun mor braf fysa darganfod trysor ar y safle!

Ar ôl bwlch yn y cloddio yn 2023, mae mor braf cael ail-afael ynddi eleni, a’r criw o wirfoddolwyr lleol yn croesi bysedd bob wythnos y bydd Dydd Llun, Dydd Iau, a Dydd Gwener yn sych, er mwyn cael teithio i waelod y cwm, tynnu’r tarpolin glas yn ôl, a bwrw iddi eto efo’n tryweli bychain a’n brwsh a rhaw. 

Crafu canrifoedd o bridd a mawn, fesul haen yn ofalus, nes datgelu sylfeini adeiladau neu feddi posib. Y gobaith ydi ychwanegu at y cyfoeth o wybodaeth sydd eisoes wedi ei hel am y safle aml-gyfnod arbennig hwn. 

Cloddio yn Llys Dorfil, a thref y Blaenau yn y cefndir

Wrth gwrs, yn ddistaw bach, mae pawb yn breuddwydio am ganfod blaen saeth sy’n filoedd o flynyddoedd oed, neu geiniog arian o oes y tywysogion efallai. Nid am eu gwerth ariannol cofiwch, ond am eu gwerth fel tystiolaeth am weithgaredd y safle yn y gorffennol. Pawb yn awyddus i gyfrannu at ddysgu mwy am hanes ein bro.

Ein hanes ni sy’n cael ei ddatgelu yn Llys Dorfil; bywydau pobol Bro Ffestiniog fu yma o’n blaen ni. A’r gwaith yn gyfan gwbl yng ngofal pobl leol: enghraifft arall, fel gwelwn yn aml iawn ym Mro Stiniog -efo Antur Stiniog, Cwmni Bro, Seren, ac ati- o’r gymuned arbennig hon yn mynd ati i wneud rhywbeth dros ei hun, yn hytrach nag aros am gymorth gan y sir, neu lywodraeth neu asiantaeth o’r tu allan!  

Pleser llwyr ydi cael bod yn rhan o griw diwyd a difyr Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog. Mae tynnu coes a rhoi’r byd yn ei le yn rhan bwysig o’r gwaith, ac mae llawer iawn o hwyl i’w gael yno, y cwbl yn digwydd yn naturiol Gymraeg. Dim ond un diwrnod yr wythnos ydw i’n medru ymuno, ond mae nifer yn mynd dair gwaith yr wythnos os ydi’r tywydd yn caniatâu. 

Ar ddydd Gwener olaf Mehefin, roeddwn i a Dafydd yn archwilio beddi posib, hanner ganllath o’r prif safle; Alan yn torri tywyrch ar leoliad newydd a chwilio efo’r metal detector; Rhian, Linda, a Buddug yn datgelu waliau a llawr yr adeilad diweddaraf, a Bil a Mary yn cloddio a rhannu eu hamser yn cynghori a gofalu bod pawb yn iawn ac edrych yn fanwl a thrafod canfyddiadau posib. 

Er ei bod wedi ryw bigo bwrw’n achlysurol trwy’r dydd, roedd pawb yn falch o fod wedi cyfrannu at ddiwrnod o waith difyr eto. Ond fel dywed Dafydd, sydd ei hun wedi rhoi cannoedd o oriau o waith gwirfoddol yno dros y blynyddoedd, tydi gwaith Bil a Mary ddim yn gorffen pan rown y tarpolin yn ei ôl dros yr olion. Maen nhw wedyn yn didoli’r canfyddiadau, eu harchwilio ymhellach, cofnodi’r eitemau’n fanwl, gyrru samplau i ffwrdd ar gyfer eu dyddio, ac ysgrifennu adroddiadau ar y gwaith.
Diolch iddyn nhw a’r criw i gyd am eu hymroddiad. Am wella ein dealltwriaeth o’n gorffennol yn y cilcyn hwn o ddaear.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024 Llafar Bro