Cyfri' Glöynnod

Oes yna unrhyw beth yn well na rhannu eich diddordebau efo rhywun brwdfrydig tybed? Tydi fy nghroen i ddim digon trwchus i fod yn athro, ond mae’n hyfryd cael cyfle i rannu ychydig o wybodaeth o dro i dro on’d ydi. 

Mae ein merch ‘fengaf adra rhwng tymhorau prifysgol ar hyn o bryd a syndod braf yr wythnos dwytha oedd ei bod hi eisiau gwybod enwau glöynnod byw. A ninnau’n cael haf difrifol arall o ran y tywydd, doedd ei hamseru hi ddim yn arbennig o dda, ond feiddiwn i ddim taflu gormod o ddŵr oer ar ei huchelgais newydd! Trwy ryfedd wyrth roedd yn ddiwrnod sych (er nad yn arbennig o heulog, a’r tymheredd yn bendant ddim yn addawol) felly mi aethom ni am dro dros ginio i un o’r dolydd lleol.

Roedd yn amlwg wrth gyrraedd na fyddai’n rhestr ni yn un hir, a’r cymylau’n hel a bygwth glaw eto fyth. Ond roedd yn amlwg hefyd nad oedd ein siwrna’n wag. Uwchben y glaswellt hir oedd pedwar neu bump o löynnod duon, yn hedfan yn herciog ac aflonydd, yn ymddangos yn gyndyn iawn i lanio, felly mi aeth y fyfyrwraig ati’n syth i redeg ar eu hôl dan chwerthin, a chwifio rhwyd i geisio dal un. Doniol oedd yr olygfa am gyfnod, wrth iddi fethu pob ymgais, nes llwyddo a dathlu’n groch!

Rhoi’r glöyn wedyn yn ofalus mewn pot clir er mwyn cael archwilio. Gweirlöyn y glaw (ringlet, Aphantopus hyperantus) ydi’r glöyn ‘du’ yma; enw addas iawn, gan ei fod yn un o’r glöynnod sydd ar yr adain pan nad oes haul ac yn hedfan mewn glaw ysgafn hefyd, ei liw -brown tywyll mewn gwirionedd- yn cynhesu’n gynt na glöynnod gwynion mae’n debyg. Mae elfen ‘gweirlöyn’ ei enw’n disgrifio ei hoff gynefin, sef glaswelltir, a’i lindys yn bwyta gweiriau amrywiol. Cyfeirio at y cylchoedd ar ei adenydd mae’r enw Saesneg, ringlet, a’r rhain yn fwyaf amlwg o dan ei adenydd pan mae’n gorffwys, neu’n glanio ar flodyn ysgall neu fwyar duon i fwydo ar y neithdar.

Ar ôl rhyddhau’r pili-pala cyntaf yma, i ffwrdd â ni efo’r rhwyd eto yn awchus i ddysgu mwy! Glöyn arall sy’n rhannu’r cynefin yma, a’r gallu i hedfan pan nad yw’r haul yn tywynnu, ydi gweirlöyn y ddôl (meadow brown, Maniola jurtina), ac mi ddaliwyd un o’r rheiny ymhen hir a hwyr. Tynnu llun, astudio, trafod; ac yna rhyddhau’r creadur i fwrw ymlaen efo’i fywyd heb fwy o ymyrraeth. A ninnau yn ôl at ein gwaith a’n paneidiau aballu. Gobeithio cawn fynd eto!

Does gen i fawr o ddiddordeb mewn tennis. Ond dwi’n mwynhau bythefnos Wimbledon am fy mod yn cael darllen gyda’r nos heb deimlo’n anghymdeithasol, gan fod aelodau eraill y teulu’n dilyn y gemau yn ddyddiol. Un o’r llyfrau gafodd sylw oedd ‘Silent Earth’ gan Dave Goulson, sy’n gofnod brawychus iawn o’r dirywiad a fu yn amrywiaeth a niferoedd pryfetach o bob math, a’r cynefinoedd y maen nhw’n ddibynnu arnynt. Mae’r ystadegau yn wirioneddol ddychrynllyd, ond fel mae is-deitl y llyfr ‘Averting the insect apocalypse’ yn awgrymu, nid newyddion drwg yn unig sydd ganddo, gan fod chwarter ola’r llyfr yn rhannu syniadau ymarferol ar sut fedr llywodraethau ac asiantaethau ac unigolion fel chi a fi newid trywydd y byd ac anelu am ddyfodol gwyrddach, glanach a gwell! 

Hyd yma, bu’n flwyddyn sobor o sâl am löynnod byw, ac mae tywydd Meirionnydd yn parhau’n siomedig wrth i’r ysgrif yma fynd i’r wasg, ninnau bellach ynghanol Cyfrifiad Mawr y Glöynnod, neu’r ‘Big Butterfly Count’ blynyddol. Mae gennym ni hyd at ddydd Sul, 4ydd Awst i gymryd rhan yn yr arolwg pwysig yma.

Ewch i wefan butterfly-conservation.org i lawrlwytho taflen adnabod -yn Gymraeg, Saesneg, neu Gaeleg, a’r cwbl sydd angen ei wneud wedyn ydi gobeithio am diwrnod digon braf a dewis lleoliad i eistedd am chwarter awr yn nodi pa löynnod welwch chi, a’u niferoedd. Gallwch wneud hyn yn eich gardd, mewn parc, mewn cae, neu ar ben mynydd os hoffech. Yn wir, mae croeso i bawb wneud mwy nag un safle. Rhoi’r wybodaeth i’r wefan (neu ap ar y ffôn) a dyna ni, byddech chi wedi cyfrannu at ymchwil hir-dymor gwerthfawr iawn. Croeswn ein bysedd am haul rwan!
- - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),18fed Gorffennaf 2024

Adar o’r unlliw...

Os ydw i’n onest, wnes i ddim talu sylw i’r adar to a’r piod a’r titws mawr yn y parc; mae digon o’r rheiny adra! Gobeithio gweld adar gwahanol ydw i, felly i be’ a’i i wastraffu fy amser ar bethau mor gyffredin?

Rydw i yn Seoul, prifddinas De Corea, lle mae un o’n merched ni’n gweithio, ac wedi edrych ymlaen at gael blas ar fywyd gwyllt pen arall y byd. ‘Dwi ddim ond yma am bythefnos a phrin ydi’r cyfle i grwydro ymhell o’r ddinas fawr, felly dim ond blas fydd o.

Ar yr olwg gyntaf mae’n ymddangos yn ddinas ddigon tlawd o ran bywyd gwyllt -a pha ryfedd- mewn metropolis enfawr sy'n ymestyn am filltiroedd i bob cyfeiriad, ac er ei bod wedi tyfu ar lethrau wyth mynydd, mae'n concrete jungle go iawn! Ar y llaw arall, mae'r ddinas yn frith o safleoedd hanesyddol, a’r rhain yn cynnig cyfleoedd da i wylio ychydig o natur.

Ar ôl anwybyddu’r adar cyffredin yn y parciau, mi sylweddolais i un bore fod rhywbeth ddim yn tycio… Mae’r piod yma’n debyg iawn i'n piod ni, ond yn swnio ‘chydig yn wahanol; yn hytrach na’r swn cras rhinciog arferol, maen nhw’n swnio’n debycach i jac-do. Pioden y dwyrain (oriental magpie, Pica serica) ydi hwn, ac o edrych yn fanylach mae’r plu ar ei adenydd a’i gefn yn fwy glas ac yn hardd iawn. 

Dyma aderyn cenedlaethol Corea- un o’r ychydig bethau mae’r gogledd a’r de yn cytuno arno! Mae’n aderyn sy’n dod a lwc, a hwn ydi tylwyth teg y dannedd i blant bach y wlad!

Doedd rhywbeth ddim yn iawn am yr adar to ‘chwaith. Syndod a gwefr oedd sylwi mwya’ sydyn mae golfan y mynydd (tree sparrow, Passer montanus) oedden nhw. Aderyn prin iawn yng Nghymru, ond yn gyffredin yma.

Roedd yn rhaid edrych eto ar y titws mawr wedyn: Er fod ganddynt gân amrywiol iawn adra, roedd canu’r rhain yn wahanol eto ac mae’n debyg mae titw mawr y dwyrain sydd yma (oriental tit, Parus minor).

A dyna ddysgu gwers i mi beidio cymryd pethau cyffredin yn ganiataol!

Mae pyllau lilis dŵr ym mhob un o’r palasau hanesyddol, ac un math o was neidr yn amlwg yma. 

Gwesyn du a gwyn trawiadol: y picellwr brith (pied skimmer, Pseudothemis zonata). 

Gallwn wylio hwn yn patrolio’i filltir sgwâr am oriau, mae bron yn hypnotig, ond yn rhwystredig hefyd nad ydi o’n glanio byth, i mi gael tynnu llun!

Fel arall, tlawd iawn ydi’r casgliad o bryfetach, a’r amrywiaeth glöynnod byw, gwenyn a phryfed hofran yn enwedig o llwm ynghanol Seoul.

Adar bwlbwl clustwinau (brown-eared bulbils, Hypsipetes amaurotis) ydi’r adar eraill sy’n amlwg yn y ddinas, er ein bod wedi gweld ambell gopog (hoopoe, Upupa epops), pioden adeinlas (azure-winged magpie, Cyanopica cyana), a thurtur y dwyrain (eastern turtle dove, Streptopelia orientalis), ac ambell un arall ar y cyrion.  

Ond tomen sbwriel y ddinas ydi’r lle gorau i wylio bywyd gwyllt! I fod yn fanwl gywir, yr hen domen, sydd bellach wedi ei gorchuddio efo pridd a choed, a chynefinoedd blodeuog wedi eu creu ar y plateau llydan. Uwchben Afon Han mae Parc Haneul yn dipyn o baradwys! Efo dolydd blodau lliwgar fel cosmos, pabi coch, a glas yr ŷd (a bresych oddi-tanynt ar gyfer glöynnod gwynion) mae’r lle yn berwi efo pryfaid a gwenyn, cacwn a gweision neidr, ac yn werth yr ymdrech o ddringo elltydd a 425 o risiau i gyrraedd yma!

Er bod golygfeydd o’r metropolis i bob cyfeiriad, dyma’r unig le lle nad ydi sŵn traffig a choncrid yn teyrnasu! Mae sŵn y gwynt yn chwythu trwy weiriau tal a’r bwlbilod yn parablu wrth hel ffrwythau merys (mulberries); mae cnocell yn drwmio yn y cefndir a chriciedi’n canu grwndi o’r gwair ac o ganghennau’r coed. 

Ac i goroni’r cwbl, roedd gog yno hefyd. Welais i mohono (mae’n ddigon anodd gweld y gog adra tydi!) ond mae llond dwrn o wahanol gogau yma, ac hwn yn sicr efo ‘acen’ wahanol i’w ddeunod, felly pwy a ŵyr pa un oedd o! Fydda’i ddim yn cymryd yn ganiataol fyth eto fod adar o’r unlliw yn hedfan i’r unlle!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),27ain Mehefin 2024

Cerdyn Post o Seoul

 

 

Cerdyn Post o Seoul

Mae byw mewn dinas wedi apelio ataf o dro i dro dros y blynyddoedd. Cael mwynhau'r parciau a'r gerddi cyhoeddus, amgueddfeydd ac orielau liw dydd, a manteisio'n llawn ar fwrlwm gweithgareddau'r nos; cyngherddau, chwaraeon, bwyta allan ac ati.

Mewn bywyd blaenorol bron, yn yr wythdegau hwyr, treuliais ddwy flynedd yn hyfforddi i fod yn beiriannydd efo'r bwrdd trydan yng ngogledd Llundain. Yn Cockfosters, ym mhen pellaf un llinell Piccadilly ar y tiwb, roedd y ganolfan mewn ychydig aceri o dir coediog braf, a dros y ffordd o Barc Gwledig Trent a’r ‘green belt’ enwog. Dyma lle oeddwn i pan darodd storm fawr Hydref 1987 a gweld rhywfaint o’r dinistr a wnaed i filiynau o goed hynafol de-ddwyrain yr ynysoedd yma. 

Y cyrion gwyrdd oedd fanno, ond eto'n ddigon agos i biciad i mewn am flas o'r bywyd dinesig, a mynd bob nos Fercher i'r West End i gyfarfod Dewi 'mrawd, a chriw difyr o Gymry'r ddinas, Cnwc, Pedr Pwll Du, a Geraint a Mogos. 'Sgwn i lle mae'r tri cymeriad olaf yna heddiw?

Yn y nawdegau cynnar, mynd 'nól-a-mlaen at ffrindiau i Abertawe a mwynhau'r cyferbyniad rhwng y ddinas brysur a llwybrau troed a beic i'r Mwmbwls a Phenrhyn Gŵyr; ac ugain mlynedd yn ddiweddarach, dod i werthfawrogi Caerdydd fel prifddinas fach fyrlymus a chyffrous, ond yn ddigon agos atoch yr un pryd, pan oedd dwy o'n genod ni yno yn y brifysgol.

Mynydd Namsan o'r ddinas

Erbyn hyn, mae un o'r merched hynny yn gweithio yn Seoul, prifddinas De Corea, ers dwy flynedd a hanner, ac yno ydw i wrth 'sgwennu hyn, yn 'mochel o'r gwres llethol mewn caffi braf, yn aros amdani hi ac un o'i chwiorydd sydd wedi teithio yma efo fi.

Ar ôl gweld y smog wrth lanio wythnos yn ôl, roeddwn yn ofni'r gwaethaf am dreulio amser mewn dinas o 10 miliwn o bobl. (Mae'r ardal ehangach a elwir Seoul Capital Area yn gartref i dros 50 miliwn!) Ond mae'n ddinas lân a chroesawgar, ac ystyrir hi yn ddiogel iawn i deithwyr. All Cymru ond breuddwyddio am rwydwaith mor wych ac effeithlon a rhad o drenau a metro tanddaearol a bysus.

Maen nhw’n deud am ardaloedd trefol tydyn, nad ydych chi fyth mwy na ‘chydig fetrau oddi wrth lygoden fawr. Welson ni ddim un llygoden i fod yn deg, ond yn Seoul gallwch ddweud yn reit saff nad ydych chi fyth mwy nag ychydig fetrau oddi wrth beiriant cymysgu sment! Mae’r metropolis yn ddi-ddiwedd. I bob cyfeiriad! Ac mae’n amlwg yn dal i dyfu.

Mi fyddai’n rhestru ychydig o’r adar aballu sydd yma yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg wsos nesa, ond digon ydi dweud nad oes fawr o fio-amrywiaeth yn y ddinas fel y gallwch ddychmygu oherwydd diffyg cynefin naturiol ymysg yr ardaloedd datblygedig. Neu’n bwysicach efallai -gan ei bod yn ddinas eithaf coediog ar y cyfan, ac ynddi lawer o barciau cyhoeddus, a phump safle treftadaeth y byd- ydi’r diffyg cysylltedd rhwng yr ardaloedd gwyrdd a'u gilydd, ac efo’r cefn gwlad tu hwnt i’r metropolis.

Ardal o diroedd Palas Gyeongbokgung, un o safleoedd treftadaeth y byd Unesco

Ambell bioden a brân; crëyr glas, a chrëyrod gwynion. Nifer fach o hwyaid hefyd, gan gynnwys efallai y chwadan fach ddelia sy’n bod, sef yr hwyaden gribog, neu’r hwyaden mandarin (Aix galericulata). Yn y dwyrain pell mae ei gynefin cynhenid, ond mae wedi sefydlu yn y gorllewin ar ôl dianc o gasgliadau adar. Fel mae’n digwydd, ym Mharc Trent Cockfosters welais i’r rhain gyntaf, dros 30 mlynedd yn ôl.

'Da ni wedi cael ymweld â sawl safle hanesyddol, gan gynnwys Palas Gyeongbokgung, a hynny mewn gwisg draddodiadol pan oedd hi’n 32 gradd C! Mi fuon ni yn yr amgueddfa genedlaethol hefyd, ac yn cerdded waliau hanesyddol y ddinas.

Un uchafbwynt oedd cael mwynhau, am y tro cyntaf erioed, noson arbennig o bêl-fas, a’r tîm cartref Eirth Doosan yn colli o 5 i 7 rhediad, mewn diweddglo cyffrous iawn yn erbyn y Changwon Dinos. Ar ôl treulio chwarter awr yn ymchwilio’r rheolau yn y pnawn, mi hedfanodd tair awr a chwarter yn gyflym iawn gyda'r nos ym mwrlwm ac angerdd y cefnogwyr cartref.

Stadiwm Jamsil

Mae’r tywydd wedi bod yn chwilboeth bob dydd hyd yma, a’r gwres trymaidd yn mygu weithiau, ond
mae’n anodd curo camu allan o fwyty neu gaffi sy’n oer braf efo ‘air-con’, i awyr mwyn y nos. Profiad unigryw ar wyliau! Ar noson fel’na gawson ni fwynhau gwylio’r machlud dros byllau a phalas hynafol Wolji, a phont wych Woljeonggyo, yn ninas Gyeongiu yn ne-ddwyrain penrhyn Corea. Gwibdaith hyfryd o ddeuddydd a hanner allan o’r brifddinas; taith tair awr a hanner gyffyrddus iawn ar fws inter-city moethus.

Pont Woljeonggyo

Un o’r llefydd gorau i weld ehangder Seoul, a’r mynyddoedd sy’n codi o’r gwastadeddau concrit, fel copaon Eryri uwchben haen o gwmwl, ydi’r tŵr cyfathrebu ar fynydd Namsan, er ei fod yn safle prysur braidd. Gallwch ddringo’r grisiau neu ddal gar cebl at droed y tŵr, ac yna dalu i deithio mewn lifft i’r ystafell banoramig ar ei ben, 700 troedfedd i fyny, a gweld golygfa gron gyfa' o’r ddinas. Hyfryd oedd gwylio’r machlud yn fanno hefyd, ar ôl pryd blasus o fwyd yng ngwaelod y tŵr (y bwyd yn boenus o ddrud yn y top, fel y gallwch feddwl!)

Y ddinas (rhan fach ohoni o leiaf) o fynydd Namsan

Rydan ni wedi bwyta fel brenhinoedd yma, yn kimchi a bibimbab a stiws a nwdls; wedi ffrio ein cigoedd ein hunain ar olosg ynghanol bwrdd ac wedi gwledda ar bingsu, sef desglad o shafins llefrith wedi rhewi, efo hufen a ffrwythau neu siocled a bisgedi!

Dwi’n gobeithio ychwanegu at y rhestr adar yn fy nyddiau olaf yma, ac ymestyn mwy ar orwelion a phrofiadau, ond ar y cyfan, er bod Seoul yn lle arbennig, a bod cyfnodau mewn dinas yn andros o hwyl -mae’n well gen i fyw mewn tref fechan yng nghefn gwlad Cymru wedi'r cwbl!

- - - - - - - - -

*Rydw i'n teipio ar chromebook, ac heb feistroli'r bali peth yn iawn, felly maddeuwch os ydi'r fformatio yn dod allan yn rhyfedd ar eich sgrîn.
Cam sam ni da.

Adar o'r unlliw..

Trysorau'r Cwm

Cyffrous iawn oedd cael ymuno efo Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog wrth i’w tymor cloddio ddechrau eto. Prin ugain munud o waith cerdded o’r tŷ acw ydi safle Llys Dorfil, yng ngwaelod Cwmbowydd, ond mae’n daith sy’n mynd a fi trwy gyfres o gynefinoedd.

Ceiliogod siff-saff (chiffchaff) sydd amlycaf yn rhan gynta’r llwybr, yn ailadrodd eu henw eu hunain efo pob cam dwi’n gymryd trwy’r goedwig dderw. Dwi’n falch o gael cipolwg o wybedog brith (pied flycatcher) hefyd, yn mynd i dwll yn uchel ar foncyff lle maen nhw’n nythu’n flynyddol.

Wrth groesi Afon Cwmbowydd ar lawr y dyffryn mae dryw bach (wren) yn fy nghyfarch efo’i dwrw brysiog sydd bob tro’n swnio fel rhywbeth ddaw o geg aderyn bedair gwaith yn fwy! Dros wal gerrig sych mae cwningen yn swatio’n llonydd rhwng dau dwmpath twrch daear (mole) cyn rhuthro i dwll dan y wal, ganllath i ffwrdd. Mae’r cae yn llawn blodau menyn (buttercup) a chnau daear (pignut) ac yn werth ei weld. Enw arall ar gnau daear ydi bywi, a dyna sy’n rhoi’r elfen bowydd yn enw’r cwm medden nhw.

Edrych yn ôl i fyny Cwmbowydd o Lys Dorfil

Mae’r afon yn rhedeg mewn caeau amaethyddol glas ar y chwith i mi ond mae’r tir dal yn eithaf gwyllt ar y dde. Rhwng llethrau creigiog Cefn Trwsgl a’r llwybr mae cyfres o gorsydd a rhosydd gwlyb a’r rhain yn frith o blu’r gweunydd (cotton-grass) ar hyn o bryd, a’r ddwy rywogaeth gyffredin yma, un efo pen unigol o gotwm ar frig ucha’r coesyn, a’r llall efo tri neu bedwar blodyn yn hongian o amgylch ei ben, a’r cwbl ohonyn nhw’n chwifio’n braf yn yr awel. Yn gyffredin iawn o danyn nhw mae dail llafn y bladur (bog asphodel) -yn hawdd eu hadnabod oherwydd eu siap, sy’n rhoi’r enw inni, a fydd hi ddim yn hir nes bydd eu blodau melyn trawiadol yn amlwg iawn ar y tiroedd gwlyb. Yma ac acw mae gwlithlys (sundew) a’i sudd gludiog yn disgleirio yn yr haul fel perlau mân, yn barod i ddal pryfed, a phlanhigyn arall sydd wedi addasu at fywyd mewn cors sur, di-faeth, trwy fod yn barasit ar wreiddiau planhigion eraill, sef melog y cŵn (common lousewort). 

gwlithlys

Bydd y tir gwlyb yma’n llawn o degeirian brych y rhos (heath spotted orchid) yn fuan iawn hefyd, ac wrth ddod i gloddio bob wythnos, caf weld lliwiau’r gors yn datblygu trwy’r haf.

Mae llawer o hwyl a thynnu coes i’w gael ar y safle archeolegol ac mae’n bleser cael ymuno efo’r criw, pob un ohonyn nhw yn bobol leol, yn ymfalchïo yn eu treftadaeth. Amhosib fyddai rhoi disgrifiad teilwng i chi o waith y Gymdeithas ar y safle hanesyddol ddifyr yma heb ddwblu hyd y golofn, ond mi soniodd Rhys Mwyn yn Yr Herald am y cloddio yno yn 2018, ac os chwiliwch chi ar y we am Llys Dorfil mi gewch gyfoeth o wybodaeth, y mwyaf diweddar ar wefan Llafar Bro, y papur bro lleol.
Mi fuon ni’n gwamalu’n hwyliog am ganfod aur a thrysor dros ginio, cyn cytuno a chwerthin efo Bill Jôs yr arweinydd mai gwybodaeth ydi’r peth pwysicaf sy’n cael ei ddatgelu yno! Cofiwch chi, mae nifer o eitemau diddorol iawn wedi dod i’r golwg yno, ond i mi y diwrnod hwnnw, y pethau mwyaf gwerthfawr oedd cael bod dan awyr las yn gwneud rhywbeth sydd o ddiddordeb i mi, a’r ehedydd (skylark) a’r gog yn gwmpeini tan gamp hefyd. 

larfa pry' teiliwr (dadi longlegs) dwi'n meddwl

Ar ben hynny a’r planhigion gwych, cael gweld ambell ‘drysor’ hardd arall fel chwilod coch-a-bonddu (garden chafer beetle) yn deor o’r glaswellt a hedfan yn ddiog o nghwmpas, yn hanner a hanner lliw efydd gloyw a gwyrdd metalig; neu’r chwilen ddaear borffor (violet ground beetle) yn drawiadol wrth ruthro ar hyd y llawr, a mursen las gyffredin (common blue damselfly), er mor fach, yn odidog o dlws ar gefndir gwyrdd dail rhedynen.

A son am fursennod... rhaid imi ymddiheuro: yn y golofn dair wythnos yn ôl mi soniais am fursen fach goch (small red damselfly). Mursen fawr goch (large red damselfly) oedd gen’ i dan sylw, ond yn fy mrys i yrru’r erthygl i mewn mi wnes i lithriad di-ofal. Petawn i wedi gweld y rhai bach -sy’n ofnadwy o brin- mi fyswn i wedi dathlu llawer iawn mwy!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),6ed Mehefin 2024

Sêr y Rhostir Gwlyb

Cynefin digon anodd i gerdded ynddo ydi rhostir gwlyb, neu weundir, yn enwedig ardal sydd heb ei phori ers cyfnod. Mae glaswellt y gweunydd (purple moor-grass neu Molinia) yn tyfu’n dwmpathau tal, trwchus, sy’n aml iawn yn cuddio rhwydwaith o hen ffosydd a thyllau corsiog, gan wneud cerdded yn heriol ar y gorau!

Dyma’r unig laswellt yng Nghymru sy’n gollddail, yn marw’n ôl yn y gaeaf a chrino nes ei fod bron yn wyn, ac mewn gwyntoedd gaeafol mae’r dail hirion yn hedfan a throelli yn yr awyr, ac yn addurno ffensys a choed drain fel hen rubannau gweddi. Mae ardaloedd eang iawn o laswelltir Molinia yng Nghymru, a phan mae o mewn cyflwr da mae’n werth ymweliad. 

Mi ges i gyfle i grwydro yn yr haul wythnos d’wytha, ar warchodfa lle mae gwaith cadwraeth ar y gweill ers blwyddyn i geisio adfer ardal o’r cynefin hwn i dyfiant mwy amrywiol. Ar y cyrion, rhwng dau gae, cododd corhedydd y coed (tree pipit) o frig coeden afalau surion (crab apple) a chanu wrth hedfan yn hamddenol i’r ddaear rhwng y twmpathau gwellt. 

Hyd yma dim ond un neu ddau o flodau sydd wedi ymddangos ar y goeden -un o’r rhai mwyaf y gwyddwn i amdanyn nhw, a hynny ar y canghennau sy’n wynebu’r haul. Cyn hir bydd hon yn wledd o flodau gwynion. Mae olion rhai o’r miloedd afalau bychain a dyfodd arni llynedd yn dal ar lawr, wedi eu hanwybyddu gan y merlod mynydd Cymreig sy’n pori yma, a phwy all eu beio am osgoi eu surni caled! 

Un o sêr pori cadwriaethol ar diroedd gwlyb Meirionnydd

Y merlod yma ydi’r prif arf wrth adfer y cynefin. Defaid fu’n pori yma gynt ac wrth reswm eu tuedd nhw oedd cadw at y lleiniau sych efo glaswellt mwy blasus. Ond mae’r ceffylau gwydn yma’n fodlon pori’r gweiriau bras yn yr ardaloedd gwlyb, a hynny, dros amser yn gwanhau y glaswellt a chaniatâu i flodau dyfu ymysg y twmpathau (ac yn creu llwybrau ffeindiach i mi eu dilyn!).

Roedd ceiliog gog (cuckoo) yn brysur iawn tra oeddwn yno, yn ddyfal alw am gymar efo’i ddau nodyn enwog. Gyferbyn, o’r golwg ynghanol tocyn o goed helyg a mieri, troellwr bach (grasshopper warbler) yn canu ei drydar hir rhyfedd. Tydw i ddim yn gyfarwydd efo sŵn tröell, pwy sydd erbyn hyn, felly mae’r enw Saesneg yn nes ati i ddisgrifio’r gân sy’n debyg i’r sŵn rhincian mae sioncyn y gwair (neu geiliog rhedyn) yn ei wneud.

Wrth fwrw ymlaen mi ges i fraw wrth i gïach (snipe) ffrwydro o’r tyfiant ac hedfan igam-ogam yn swnllyd ac ar frys oddi wrthyf. Braf meddwl y gallen nhw fod yn nythu yma gan eu bod nhw wedi prinhau. 

Mae nifer o hen ffosydd ar y safle, yn dyst yn yr achos hwn mai ofer oedd ceisio sychu tir corsiog lle mae dros chwe troedfedd o fawn mewn ambell le! Erbyn hyn mae’r ffosydd wedi eu cau gan adael pyllau sy’n berwi efo penabyliaid, a’r dyddiau heulog wedi denu llawer o fursennod mawr* coch (large red damselfly) i ddringo’r brwyn o’r dŵr a deor yn bryfaid hardd iawn. Gyda lwc bydd mwy o weision neidr yn dilyn yn yr wythnosau nesa.

Mursen fawr goch, a'r phlisgyn gwag y larfa ar frwynen

Er imi fwynhau gwylio glöynnod byw gwyn blaen oren (orange tip butterfly) yn dodwy ar y blodau llefrith (blodau’r gog, cuckoo flower), a rhyfeddu at deimlyddion mawr pluog a sgleiniog ar wyfyn y rhos (heath moth), y seren y tro hwn oedd y pili-pala bach ond godidog, brithribin werdd (green hairstreak). 

Mae wyneb uchaf ei adenydd yn frown, a dyna sydd amlycaf wrth iddo wibio o le i le, ond pan mae’n glanio daw’r gwyrdd bendigedig sydd o dan yr adenydd i’r golwg. Mae ‘Butterflies of Gwynedd’ (Whalley, 1998) yn dweud eu bod yn "fairly common" ac yn nodi 28 cofnod ym Meirionnydd ar ôl 1975, ond mae adroddiad ‘The State of UK Butterflies’ (Butterfly Conservation, 2022) yn son am ddirywiad yn eu niferoedd ac yn y lleoliadau y confodwyd nhw rhwng 1976 a 2019 felly maen nhwythau angen cymorth i adfer cynefinoedd hefyd.

Dwi’n edrych ymlaen yn arw i ddilyn hynt a helynt y safle yma dros y blynyddoedd i ddod, a gyda lwc gallaf adrodd ar gyfres o lwyddiannau yn Yr Herald Cymraeg.

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),16eg Mai 2024 (dan bennawd Bywyd y Rhostir).

*Cywiriad: roeddwn wedi rhoi mursennod bach coch yn yr erthygl. Llithriad di-ofal wrth deipio oedd hynny; mae'r rheiny'n brinnach o lawer ac mi fyddwn wedi gwneud llawer iawn mwy o ddathlu petawn wedi eu gweld nhw!!

Drama Byd Natur

Gall fod yn weddol anodd gwybod sut i lenwi colofn Byd Natur yn y gaeaf. Problem wahanol iawn sydd yn y gwanwyn, gan fod bob math o bethau’n digwydd, a saith cant o eiriau ddim hanner digon i drafod yr holl ddatblygiadau cyffrous sy’n mynd ymlaen o’n cwmpas!

Mi ges i droi’r newid mân yn fy mhoced wrth glywed y gog (cuckoo, Cuculus canorus) am y tro cyntaf ar Gors-wen Trawsfynydd ar yr 22ain, ac wedi dathlu fod gwenoliaid (swallow, Hirundo rustica) wedi dychwelyd i’n bro wythnos ynghynt. Roedd tinwen y garn (wheatear, Oenanthe oenanthe) yn brysur yn y sgri uwchben Llyn Teyrn ger llwybr y mwynwyr ar yr Wyddfa ar y 16eg, a’r fwyalchen (blackbird, Turdus merula) yn adeiladu nyth yn yr ardd ers dechrau’r mis.

Wrth i mi ddechrau meddwl am be’ i’w gynnwys yn y golofn y tro hwn, rydw i wedi pendroni pam nad ydw i’n mwynhau rhai o gyfresi mawreddog y BBC fel ‘Mammals’ sy’n darlledu ar hyn o bryd, a ‘Planet Earth’ ac ati. Maen nhw’n tu hwnt o boblogaidd wrth gwrs, a heb os, mae’r ymchwil yn rhyfeddol a’r gwaith camera yn wych. Da gweld hefyd fod neges amgylcheddol David Attenborough yn cryfhau o’r diwedd. Ond, rhyw deimlo ydw i eu bod yn or-ddibynnol ar greu dramâu bach ffug trwy bwytho gwahanol glipiau at ei gilydd i edrych fel un ffilm o rywbeth yn cael ei hela, a ninnau ar bigau drain yn dilyn yr erlid a’r rasio... ond o drwch blewyn mae’n llwyddo i ddianc ar yr eiliad olaf!
Y drwg ydi, dwi wedi canfod fy hun yn gwneud rhywbeth tebyg yn ddiweddar. 

Golygfa un: iâr mwyalchen yn dwrdio a dweud y drefn ar ôl iddi hi a’i chymar fod ‘nôl a ‘mlaen am ddyddiau yn adeiladu nyth mewn sgubor. 

Golygfa dau: be’ ydi’r creadur acw yn cerdded ar un o’r trawstiau dan do’r sgubor? Carlwm! (Stoat, Mustela erminea).  

Golygfa tri: distawrwydd a dim gweithgaredd yn amlwg wedyn am ddyddiau. A lwyddodd y carlwm i ddal y ceiliog, neu i ddwyn wyau o’r nyth? 

Epilog: naddo, fel mae’n digwydd, fi sydd wedi’ch camarwain trwy newid yr amserlen i weddu i’r stori. 

Mi soniais yma yn Ionawr fy mod wedi gosod camera maes mewn sgubor ar un o warchodfeydd Meirionnydd, yn bennaf ar gyfer ceisio cael llun o dylluan yno. Mi dynnais y camera o’r adeilad ar Ebrill 17eg er mwyn archwilio’r cerdyn cof. Ar ôl cyfnod o ddim byd, daliwyd y carlwm mewn tri llun a chlip deg eiliad o ffilm ar fore y 24ain o Chwefror. Yn ddifyr iawn, roedd rhywfaint o gôt wen aeafol y carlwm dal yn amlwg, ac roedd yn wych i gael y lluniau, ond welwyd mo’r carlwm ar ôl hynny. Dim ond wedyn ddechreuodd y pâr mwyalchod ddod yn amlycach yn y lluniau wrth godi nyth yno.

Hyfryd oedd gweld ymysg y cannoedd o luniau, un ystlum (bat) ac un siglen fraith (pied wagtail, Motacilla alba yarrellii) -ond testun llawenydd a seren y lluniau oedd tylluan wen.

 

Rhwng un a thri o’r gloch y bore ar Fawrth 29, mae cyfres o luniau a chlipiau byr yn dangos tylluan wen yn yr adeilad yn eistedd ar un o’r trawstiau, yn astudio’r adeilad o’i chwmpas. Daeth yn ôl am ychydig funudau tua 8 gyda’r nos. Ers hynny, bu yn ôl ddwsin o weithiau, ambell un gyda’r nos, ond yn bennaf yng ngolau dydd, ond fyth am fwy nag ugain munud. Y lluniau olaf ohoni ydi’r unig rai i’w dangos efo bwyd, llygoden bengron dwi’n tybio. Mae’n braf cael cadarnhau bod tylluan wen yn defnyddio’r warchodfa i hela, ond mi gaiff lonydd gan y camera rwan.

Mi gofiwch efallai i mi son am gamera arall mewn blwch nythu yn yr ardd. Bu drama digon rhyfedd yma hefyd. Ar Fawrth 16eg daliodd y camera ei lun cyntaf o ditw tomos las (blue tit, Parus caeruleus). Treuliodd hwnnw dair wythnos, i mewn ac allan, yn pigo’r pren efo’i big a sgubo’r llawr efo’i adenydd, cyn dod a blewyn o fwsog i mewn; cafwydd dyddiau wedyn o gludo gweiriach, trefnu ac ail-drefnu, ond erbyn Ebrill 18fed mae wedi gadael y nyth ar ei hanner. Dirgelwch! Gawn ni weld os daw rhywbeth eto.

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),25ain Ebrill 2024.

Cyfoeth Naturiol Cymru sydd bia hawlfraint lluniau'r sgubor.

 

Ar Bererindod i Langelynnin

Rydw i wedi bod eisiau mynd i weld Eglwys Llangelynnin ers blynyddoedd, a gan fod y bobol tywydd wedi gaddo chydig o haul dros benwythnos y Pasg, a finna angen danfon y fechan i ddal trên yng Nghyffordd Llandudno ben bore Sadwrn, dyma drefnu taith fach.

Parcio ar gyrion Coed Parc Mawr, un o safleoedd Coed Cadw ger pentref Henryd, Dyffryn Conwy, a chael croeso braf gan gôr o adar yn canu, a dau neu dri ceiliog siff-saff, yn ôl yng Nghymru ar ôl taith hir o’r Affrig ymysg yr amlycaf ohonyn nhw. Dyma warchodfa sy’n werth ymweld â hi, hyd yn oed os nad ydych eisiau dringo allan ohoni tua’r eglwys a mynydd Tal-y-fan uwchben. Mae rhwydwaith o lwybrau trwy’r coed, a gwybodaeth ar yr arwydd ger y fynedfa am eu hyd a pha mor serth ydyn nhw ac ati. 

Ar ddiwedd Mawrth roedd ardaloedd o lawr y goedwig yn garped trwchus o ddail craf y geifr (neu garlleg gwyllt), ac mewn ambell le llygad Ebrill, briallu a blodyn y gwynt. Dros fy ysgwydd dwi’n clywed gwich cyfarwydd ac yn troi i wylio dringwr bach yn hel ei fol ar fonyn hen dderwen. Un o adar preswyl coedwigoedd Cymru ydi hwn, yma trwy’r flwyddyn efo ni, yn dilyn llwybr droellog i fyny boncyff yn chwilio am bryfetach yn y rhisgl. O gyrraedd y brig mae’n hedfan i waelod y goeden nesa a dechrau eto- crafangau mawr ei draed a’i big hir cam yn edrych yn ddigri braidd, fel petaen nhw’n wedi eu benthyg gan adar eraill. 

Wrth imi fwrw ymlaen daw’n amlwg fod llawer o waith ar y gweill yma i deneuo’r hen goed conwydd ar y safle a’i hadfer yn araf bach i fod yn goedwig llydanddail unwaith eto. Lle mae’r haul yn dod trwy’r canopi, mae’r goedwig yn ferw o gacwn a gwenyn a phryfaid, a’r mwyaf diddorol o’r rhain y tro hwn ydi’r wenynbryf, neu’r bee-fly. Fel pelen o fflyff, efo’i dafod hirsyth allan yn barhaol o’i flaen, mae’n edrych yn ‘ciwt’ iawn, ond mae ganddo ochr dywyll i’w fywyd hefyd! Mae’r wenynbryf benywaidd yn hofran ger mynedfa nyth gwenynen durio (mining bee) ac yn fflicio’i hwyau i mewn. Ar ôl deor mae’r larfau yn bwyta wyau ac epil y wenynen.

Wrth gyrraedd llwybr y plwyfolion rhaid troi tua’r mynydd ac allan o gysgod y coed, rhwng dwy wal gerrig drawiadol. Dwi’n cael cwmni dryw bach sy’n dweud y drefn am imi dorri ar ei heddwch, a bwncath yn mewian uwchben. Mae’r rhan yma o’r llwybr ar Daith Pererin Gogledd Cymru o Dreffynnon i Enlli, a chyd-ddigwyddiad oedd imi weld pennod gyntaf cyfres y BBC ‘Pilgrimage’ ar ôl cyrraedd adref y diwrnod hwnnw, efo criw o selebs (medden nhw) yn ymweld â Llangelynnin.  

Daw’r eglwys i’r golwg ac mae’n werth pob eiliad o ddringo i gyrraedd lle mor arbennig. Trwy lwc, does neb arall yma a hyfryd ydi cael oedi i fwynhau’r awyrgylch am ennyd a gwerthfawrogi’r olygfa, cyn crwydro’r fynwent hynafol ac eistedd ar y fainc garreg ar lan Ffynnon Celynnin. Yn y 12fed ganrif adeiladwyd yr eglwys sydd yma heddiw ond mae siap y fynwent yn awgrymu fod y safle’n bwysig hyd yn oed cyn y 6ed ganrif pan ymsefydlodd Celynnin yma. Mae’r tirlun yma’n frith o olion archeolegol: yn fryn-gaerau a chromlechi, cytiau crwn a meini hirion lle bynnag yr edrychwch, a dwi yn fy elfen!

Ar ôl bysnesu tu mewn i’r eglwys, dwi’n dilyn y llwybr heibio Craig Celynnin, gan fwynhau cân clochdar y cerrig o lwyn eithin, a chorhedydd y waun yn trydar wrth barasiwtio o’r awyr las uwchben. O gyrraedd siambr gladdu a bryn-gaer Caer Bach gallwn weld ymhell i fyny Dyffryn Conwy rwan yn ogystal ag allan i’r môr. 

Mae’r Carneddau dal dan eira, ac wrth i’r haul fynd dan gwmwl mae’r gwynt yn fy atgoffa fod angen côt a het o hyd, er i’r haul blesio dros dro. Daeth amser i droi am yn ôl, ond mae digon o reswm i ddod y ffordd hyn i grwydro eto’n fuan.

siff-saff            chiffchaff            
craf y geifr        ramsons/wild garlic    
llygad Ebrill        lesser celandine        
briallu            primrose
blodyn y gwynt        wood anemone

dringwr bach        treecreeper
gwenynbryf        bee-fly
clochdar y cerrig    stonechat
corhedydd y waun    meadow pipit
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),4ydd Ebrill 2024. (*Dan y bennawd 'Man Pererindod')

Titw Tomos Las a Bluetooth

Cyn mentro at y blwch nythu ar wal y cwt acw, mae’r titw tomos las yn canu’n bryderus o’r goeden helyg tu draw i ffens derfyn yr ardd. Ymhen hir a hwyr, mae’n gwibio o fanno i’r goeden gelyn gyferbyn â’r cwt, ac aros eto. Edrych o’i gwmpas rhyw ‘chydig; gwylio; gwrando’n hir. Yn betrus mae’n symud cam yn nes eto: i’r lein ddillad y tro hwn, lathan yn unig o’r twll crwn ym mlaen y bocs pren. Ydi o am fynd amdani..? Na! Yn ôl i’r gelynnen aeth o am ychydig funudau o wylio gofalus eto, yn gyndyn i ymrwymo, a finnau’n gwylio o ffenast y gegin, yn annog a diawlio bob-yn-ail.

Y blwch nythu ar wal y cwt, a murlun aderyn egsotig iawn yr olwg gan un o’r genod

Mae’r blwch nythu’n newydd sbon. Ei siap yn wahanol, ei liw’n wahanol. A tydi’r titw ddim yn siwr be i’w wneud efo fo. Wyddwn i ddim os ydi hwn yn un o’r pâr a nythodd yn yr hen flwch, llynedd, ond mae’n bosib, gan bod titws tomos las yn driw i’w lleoliad nythu nhw o flwyddyn i flwyddyn. O chwilio’n sydyn ar y we, mae’n debyg fod titws yn byw am tua tair blynedd fel arfer, er bod cofnodion am rai a fodrwywyd sy’n ddeg ac unarddeg oed.

Dair, bedair gwaith, mae’r titw’n dilyn yr un drefn- o’r goeden gelyn i’r lein ddillad ac yn ôl. Yna, o’r diwedd yn hedfan o’r lein i dwll y blwch, a dwi’n dal fy ngwynt... Ond er taro’i ben yn gyflym i mewn, tydi o ddim yn mynd amdani, a ‘nôl a fo i ddiogelwch y goeden! Yn y pendraw, rhoi’r ffidil yn y to wnaeth o a diflannu dros y ffens, heibio’r helygen ac i’r goedwig. Dydd Sul oedd hynny, a welis i mohono wedyn, ond dwi’n mawr obeithio y bydd pâr yn cymryd at y blwch newydd eleni. 

Fel wnes i son yn y golofn yn Ionawr bu llawenydd am ychydig eiliadau un gwanwyn wrth imi weld ceiliog gwybedog brith ar y blwch nythu yn bysnesu ar ôl cyrraedd yma o Affrica. Mi fyswn i wedi gwirioni gweld nythiad o wyau glas bendigedig yr adar trawiadol hynny yma, ond roedd titws eisoes wedi dechrau dodwy yno. Am rai blynyddoedd wedi hynny mi fum yn rhoi corcyn yn y twll trwy fis Mawrth, i gadw’r blwch yn wag nes oedd y gwybedogion wedi cyrraedd Cymru, ond titws oedd y cyntaf i’r felin bob tro ‘run fath!

Cafwyd dipyn o gyffro flwyddyn arall wrth i wenyn meirch hawlio’r gofod dros dro, cyn i mi eu perswadio i symud ymlaen trwy dynnu’r caead a rhedeg nerth fy nhraed i’r tŷ!

Y blwch nythu newydd yma ydi’r un a soniais amdano o’r blaen, efo camera ynddo. Ar ôl edrych ymlaen yn arw at osod y blwch, buan iawn y daeth yn amlwg nad hawdd fyddai medru gwylio lluniau byw o adar yn adeiladu nyth, dodwy wyau, a magu cywion. Er bod awgrym yng ngwybodaeth y camera ei fod yn gweithio trwy gyswllt Bluetooth, y gwirionedd ydi mae dim ond cyswllt wi-fi wnaiff y tro. Ac wrth gwrs, mae’r cwt rhy bell o’r tŷ a’r wi-fi ddim yn cyrraedd! Y gobaith wedyn oedd byddai modd creu cyswllt hotspot ar y ffôn, ond methu fu fy hanes- mae fy mhlant wedi gadael ein nyth ni a neb adra i helpu eu tad efo’r dechnoleg! Er mwyn cael llun o gwbl felly (heb orfod gwario ar offer ychwanegol), mae’n rhaid i mi redeg estyniad llinell ffôn ac estyniad trydan i roi’r hyb band-eang yn yr ardd dros dro. Poen braidd, ond o leiaf mae’n gweithio, a’r unig beth sydd ei angen rwan ydi adar i weld y blwch newydd fel lle addas a diogel i symud i mewn. Dwi’n byw mewn gobaith!

Y llun cyntaf o du mewn i’r blwch newydd

Titw tomos las       blue tit
Gwybedog brith     pied flycatcher
Gwenyn meirch     wasps
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),14eg Mawrth 2024. (*Dan y bennawd 'Amheus o'r Blwch')

 

Boda a Broga

Dim ond hanner esgus oeddwn i angen i adael clydwch y tŷ i grwydro ar un o weunydd mwyaf Meirionnydd ddechrau’r wythnos. Roedd llygedyn o awyr las rhwng haenau o gymylau yn ddigon i’m denu fi allan ar ôl dyddiau o dywydd gwael eto! Dwi’n hoff iawn o fynd i’r un lleoliad ynghanol ardal fawr wyllt a chorsiog, tua diwedd Chwefror, er mwyn gwrando ar gân hyfryd yr ehedydd a chael teimlo fod y gwanwyn ar ei ffordd eto. 

Mae digon o son wedi bod ar grwpiau facebook y naturiaethwyr Cymraeg -Cymuned Llên Natur a Galwad Cynnar- am grifft llyffant, ac mi welais i grifft mewn pwll gerllaw tua bythefnos yn ôl, ond yr ehedydd sy’n fy nghynhyrfu i fwyaf yr adeg yma o’r flwyddyn.

Wrth drafod efo cyfeillion mi ddois i sylwi nad ydi’r gair ‘grifft’ yn gyfarwydd i bawb; ‘jeli llyffant’ oeddan ni’n ddweud wrth dyfu i fyny, a dyna mae llawer yn dal i’w ddweud heddiw. Difyr ydi nodi fod y gair llyffant yn golygu toad mewn ambell ardal, ond frog ydi llyffant i mi. Mi wnaeth panel enwau Cymdeithas Edward Llwyd son am “yr enw a barodd y drafferth fwyaf”, wrth gyhoeddi ‘Creaduriaid Asgwrn-Cefn’ -y llyfr cyntaf yn y gyfres wych ar ‘Enwau Creaduriaid a Phlanhigion’ ym 1994. 

Cyfaddawdu wnaethon nhw trwy roi llyffant melyn yn enw safonol ar frog (Rana temporaria) a llyffant dafadennog fel enw safonol ar toad (Bufo bufo) ond derbyn fod dim angen gorfodi neb i newid eu harferiad lleol. Efallai eu bod nhw’n dal i ddadlau mewn ystafell fyglyd yn rhywle os ddyliwn ni i gyd alw milk yn llefrith ‘ta llaeth, ond stori arall ydi honna!

Ta waeth, mi ges i wledd o ganu’r ehedydd ar y waun. Does dim byd gwell i godi calon na sefyll yn gwrando ar drydar bywiog a di-ben-draw ceiliog ehedydd, dau ohonyn nhw yn yr achos yma, rhywle uwch eich pen, wrth glochdar tiriogaeth a chwilio am gymar. Roeddwn yn dilyn dau lwybr ar draws sgwaryn 1km yn fan hyn ar gyfer yr Arolwg Adar Magu (Breeding Bird Survey) yn y 1990au ond am ryw reswm rhoddwyd y sgwâr i rywun arall ar ôl pum mlynedd a chynnig lle newydd i mi; llyncu mul wnes i mae gen’ i ofn! Ond roeddwn wedi dod i adnabod yr ardal arbennig yma, ac mi fum yma bob blwyddyn yn mwynhau gwrando ers ymhell dros ugain mlynedd. Y cyfnod brafiaf mae’n siwr oedd y blynyddoedd hynny pan oedd y plant efo fi, a phawb am y gorau i fod y cyntaf i weld lle’n union oedd yr ehedydd; smotyn bach tywyll yn uchel, uchel yn yr wybren.

Er fod cwmwl ar y copaon i gyd, roedd bysedd yr haul yn torri trwodd yn achlysurol. Serch hynny roedd gwynt main yn chwipio ar draws y tir gwlyb, a’r brwyn a glaswellt y gweunydd yn chwifio fel tonnau yn symud ar draws y tirlun o’m blaen. Roedd llen o law yn y pellter yn bygwth dod tuag ataf, felly mi droiais i gychwyn yn ôl am adra, a gweld ceiliog boda tinwyn! Rhaid oedd aros ychydig eto felly i wylio’r aderyn ysglyfaethus trawiadol yma’n torri cyt yn ei blu llwyd, du a chlaer wyn. Am eiliad meddyliais mae gwylan y môr oedd o wedi colli ei ffordd, ond o graffu’n nes mae’n amhosib cam-gymryd hwn am aderyn arall. 

Boda tinwyn- llun gan lywodraeth Ynys Manaw CC BY 2.0

Son am wefr cael ei wylio mor agos, yn hwylio dros y grug, prin yn rhoi curiad i’w adenydd. A mwya’ sydyn, daeth iâr i ymuno â fo, a hithau hefyd yn hedfan yn isel dros y rhos, a’i phen ôl gwyn yn amlwg iawn yn erbyn gweddill ei phlu brown. Ymhen ychydig funudau, roedd y ddau wedi mynd dros orwel ac o’r golwg, a welais i mohonyn nhw wedyn. Er bod eu niferoedd wedi cynyddu yng Nghymru ers y nawdegau, dim ond 30-40 pâr sydd yma (Cymdeithas Adaryddol Cymru 2021) ond mae’n sefyllfa wello lawer nag yn Lloegr, lle mae erlid anghyfreithlon dal yn felltith yn anffodus.

Adref amdani am banad, yn fodlon fy myd, ac i synfyfyrio am wanwyn braf.

Ehedydd -skylark
Grifft llyffant -frogspawn
Brwyn -rushes
Glaswellt y gweunydd -purple moorgrass
Boda tinwyn -hen harrier
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Chwefror 2024 (Dan y bennawd 'Llyffant ta Broga?').

 

Tra Bo Hedydd, mis Mawrth 2013

Crwydro'r Bannau

Hyd yn oed cyn cychwyn am y bwlch, roedd y gwynt yn rhuo a chymylau duon yn hel yn y pellter. Roeddwn i lawr ym Mynwy wythnos dwytha, rhwng stormydd Isha a Joslyn ac wedi trefnu crwydro dipyn ym mryniau dwyrain Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. 

Mi anelais yn gyntaf am Fynydd Llangatwg a Gwarchodfa Natur Craig y Cilau. Mae clogwyni’r Darren, Darren Cilau, Disgwylfa, a Chraig y Cilau yn drawiadol iawn, a dwi wedi eu hedmygu o’r A40 wrth yrru heibio sawl gwaith. Braf cael mynd yno o’r diwedd, gan barcio ar Ffordd yr Hafod; ffordd gul, serth, droellog uwchben pentref Llangatwg.

O fewn dau funud o gychwyn cerdded, mi oeddwn yn gwylio haid o socanod eira (fieldfares) yn gwledda ar yr aeron cochion sy’n dal yn amlwg iawn ar sgerbydau gaeafol y coed drain gwynion (hawthorn). Doniol oedd gwylio’r adar yn glanio ar frigyn a hwnnw’n symud yn y gwynt, gorfod sadio’u hunain cyn medru pigo’r ffrwythau; eu traed yn siglo ‘nôl-a-mlaen odditanynt a’u cyrff yn llonydd, gan fy atgoffa o rywun yn cerdded ar raff! 

Dyma aderyn prydferth. Daw i Gymru o Sgandinafia bob gaeaf i chwilio am fwyd. Mae’n rhannu rhai o nodweddion ei gefnder, y brych coed (mistle thrush): ei fol brith er enghraifft, ond yn sefyll allan yn drawiadol efo’i ben a’i ben-ôl llwydlas a mwy o goch yn ei blu brown. Wrth i mi nesáu mae pob un yn codi o’u canghennau a hedfan i ffwrdd gan ddweud y drefn yn swnllyd efo galwad sy’n swnio i mi fel cnociwr drws blin!

Wrth i mi godi o’r bwlch rhwng dau glogwyn i’r llwyfandir agored, fi oedd yn cael trafferth aros ar fy nhraed yn y gwynt, ond mi rois fy mhen i lawr a thynnu fy het yn dynnach dros fy nghlustia a gyrru ymlaen. Roedd croesi’r gweundir eang o dwmpathau glaswellt y gweunydd (purple moorgrass) yn waith caled ond yn werth yr ymdrech gan fod cymaint o nodweddion archeolegol difyr ar ben Tŵr Pen-cyrn. Yn ôl Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd Powys, bu brwydr yno yn yr wythfed ganrif rhwng Rhodri Molwynog -brenin y Brythoniaid- a’r Sacsoniaid. Mae’r mynydd hefyd yn frith o garneddi claddu o’r oes efydd; a llawer o olion trin y cerrig calch o bob oes, yn llyncdyllau ac odynnau, cyn i’r chwareli mwy modern ddatblygu i ddwyn cerrig o’r clogwyni islaw. 

O’r copa mae’n bosib gweld dau wahanol fyd bron. Tua’r de mae cymoedd diwydiannol Gwent, ardal y glo a’r gwaith haearn, caledi cymdeithasol a sosialaeth. I’r gogledd, tir amaeth cyfoethog y tywodfaen coch, trefi marchnad llewyrchus Y Fenni a Chrughywel ac etholaethau ceidwadol Brycheiniog a Mynwy.

Ond roedd yn rhy oer i sefyllian, felly mi ddilynais lwybr arall i lawr, heibio cwt crwn o’r enw Hen Dŷ Aderyn, nes cyrraedd yn ôl at ymyl y tarenni, a’r gwynt o’r tu ôl i mi wedi bod yn gymorth i’r cerdded y tro hwn. Roedd yr haul dal yn weddol isel yn y de-ddwyrain, ac ar draws dyffryn Wysg i’r gogledd roedd enfys fendigedig yn ymestyn o Fynydd Troed i Ben-y-fâl. Uwch fy mhen, cigfran yn hongian ar y gwynt heb symud fawr ddim, ac oddi tanaf bwncath yn cylchu dros goedwig Cwm Onneu Fach.

Tydi Ionawr ddim yn fis da i gymryd maintais lawn o gyfoeth botanegol Craig y Cilau, lle mae clogwyni calchfaen mwyaf Cymru yn gartref i flodau Arctic-Alpaidd a rhedynnau prin. Mae yno hefyd nifer o fathau prin o goed cerddin (whitebeam), tair ohonyn nhw yn tyfu’n unlle arall ar y ddaear heblaw’r Bannau. Rhywle arall i’w ychwanegu i’r rhestr o lefydd i ddychwelyd iddyn nhw yn y gwanwyn felly!

 

Trwy lwc, mi gadwodd yn sych trwy’r dydd -nes cyrraedd ‘nôl i’r cerbyd, a phan ddaeth y glaw a’r cenllysg mi es am fy mywyd i lawr i Eglwys y Santes Fair yn Y Fenni, a rhyfeddu at y ffenest newydd hardd yno, uwchben eu prif drysor, cerflun derw canoloesol o Jesse, tad Dafydd Frenin. Gwledd o liw sy’n cynnwys lluniau hyfryd o fywyd gwyllt a phlanhigion llesol, fel y wermod wen ac eurinllys, cacynen a gwyfyn (feverfew, StJohn’s wort, bumblebee, moth). Lle hyfryd iawn i ymochel am ennyd cyn chwilio am baned cynnes yn y dref!
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),1af Chwefror 2024.

*Heb y ddau lun gyntaf

Blwyddyn Newydd, Camerâu Newydd

A dyna ni. Daeth gwyliau’r nadolig i ben; rhestrwyd addunedau i’w torri eto; rhoddwyd y tinsel ‘nôl yn yr atig; a bu’n rhaid dychwelyd i’r gwaith. Ba hymbyg!

A dweud y gwir, dwi’n ffodus iawn i fedru dweud fy mod yn mwynhau fy ngwaith, ar y cyfan. Bysa rhai yn dadlau mai dim ond surbwch fyddai’n cael trafferth codi o’r gwely i fynd i reoli gwarchodfeydd natur! Mae’n fraint i fod yn onest, yn enwedig ar ddyddiau barugog, braf, fel yr wythnos yma.
Un o’r pethau sydd wedi fy nghynhyrfu yn barod eleni ydi canfod fod tylluan wedi bod yn clwydo yn un o’r adeiladau ar safle dwi’n reoli ym Meirionnydd. Nid fy mod i wedi gweld y dylluan, ond fod dyrnaid o bellenni ar lawr o dan y distyn lle mae’n amlwg yn eistedd i dreulio ei fwyd ar ôl hela. Dyma’r peli bach o ffwr ac esgyrn sy’n dod yn ôl i fyny ac yn cael eu poeri allan ychydig oriau ar ôl i’r dylluan lyncu llygoden yn gyfa. 

Yn ôl maint y pellenni, mae’n debyg iawn mae tylluan wen (barn owl, Tyto alba) sydd dan sylw yn hytrach na thylluan frech (tawny owl, Strix aluco), ac mi ydw i wedi hel rhai ohonyn nhw i’w datgymalu a’u harchwilio dros y penwythnos. Byddaf wedyn yn medru cymharu esgyrn, a phenglogau yn arbennig, a gweld pa lygod fu’r dylluan yn fwyta.

Mae’n bosib gweld tylluan wen yn hela yng ngolau dydd- ben bore neu wrth iddi fachlud, a dwi wedi llwyddo i wylio’r olygfa wefreiddiol hynny mewn llefydd eraill, ond mae’n amlwg nad ydw i wedi codi’n ddigon cynnar, nac aros yn ddigon hwyr i’w weld ar y warchodfa yma. Heb os mae yma ddigon o gynefin ar gyfer eu hoff fwyd, llygod pengrwn coch (bank vole, Clethrionomys glareolus), sef glaswellt bras a gweundir. 

Yr hyn dwi wedi ei wneud rwan ydi gosod camera maes yn yr adeilad er mwyn medru cadarnhau pa dylluan sydd yno. Bydd y camera yn tynnu lluniau, ddydd a nos, o unrhyw beth fydd yn symud o fewn ei olwg yn yr adeilad ac mi af yn ôl mewn ychydig ddyddiau i weld be ddaliwyd ar gof a chadw.

Mi rannaf newyddion am yr esgyrn ac -os ydi’r camera wedi gweithio- llun neu ddau efo chi y tro nesa.
Rhaid i mi bwysleisio’n fan hyn, petae hi’n dymor nythu (gall hynny fod mor gynnar a mis Mawrth), mi fyddai’n anghyfreithlon i mi darfu ar dylluanod gwyn heb drwydded, gan eu bod ar Gofrestr 1 o adar dan warchodaeth yn Neddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Fel mae’n digwydd, nid oes silff digon llydan yn yr adeilad hwn fyddai’n addas i dylluanod ddodwy a magu cywion arni, a gan fod blychau nythu pwrpasol mewn sawl sgubor a beudy yn y dyffryn, dwi ddim yn meddwl y byddaf yn gosod un yma heb yn gyntaf holi cydweithwyr sy’n arbenigo mewn ecoleg yr aderyn. Mae ein hadeilad ni yn le da i wenoliaid nythu bob haf a gan fod adeiladau amaethyddol yn aml yn cael eu haddasu’n gartrefi neu’n unedau gwyliau mae’n braf cael sicrhau safle parhaol i wenoliaid hefyd. 

Rhywbeth arall cyffrous o ddyddiau cynta’r flwyddyn ydi’r anrheg brynais i mi fy hun, sef blwch nythu efo camera mewnol, ar gyfer yr ardd acw. 

Bydd yn rhaid i mi fynd ati rwan i ddarllen y cyfarwyddiadau a’i roi at ei gilydd cyn y gwanwyn, er mwyn i mi gael rhannu lluniau a newyddion efo chi o dro i dro trwy’r tymor nythu! Titw tomos las (blue tit) sy’n nythu yn y bocs sydd ar ochr ein cwt fel rheol, efo un eithriad tua degawd yn ôl, pan gafodd titws mawr (great tit) eu traed dan y bwrdd gyntaf. Dro arall, bu cynnwrf mawr pan welais geiliog gwybedog brith (pied flycatcher) yn cymryd diddordeb yn y blwch, ond er mawr siom, troi ei gefn wnaeth o ac anelu am y goedwig dderw gyferbyn; welsom ni ddim un yn yr ardd wedyn. 

Pa bynnag adar fydd yn dewis nythu yn y blwch newydd, edrychaf ymlaen yn arw am dymor nythu  2024. Blwyddyn newydd dda a gwyllt a chyffrous i bob un o ddarllenwyr Yr Herald Cymraeg hefyd!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),11eg Ionawr 2024. (Dan y bennawd 'Edrych Ymlaen')

*Dan y bennawd 'Edrych Ymlaen'