Crwydro'r Foryd

Waeth imi heb a thwyllo fy hun ‘mod i’n digon trefnus i gadw addunedau ar ddechrau blwyddyn newydd; dwi’n fodlon efo arferiad y teulu i fynd am dro ar Ddydd Calan fel ymrwymiad pwysig, gan anelu fel rheol am y môr. 

Digalon ydi nodi nad oes neb yn galw am galennig acw ers blynyddoedd, ac rwan fod ein plant ninnau wedi hen adael plentyndod, tydan ni ddim yn hel tai yn y bore ers tro byd ‘chwaith. Ta waeth am hynny, gwlyb a hynod ddiflas oedd tywydd y cyntaf o Ionawr eleni a doedd hi ddim yn anodd i’m perswadio fi i ymlacio efo panad a llyfr wrth y tân, yn hytrach na chrwydro!

Gwych a chyffrous, felly, oedd codi ar yr 2il i fore barugog ac awyr las. Taenu map ar fwrdd y gegin am gip sydyn, ac anelu at Landwrog gan feddwl mynd am draeth Dinas Dinlle.  Y tro hwn, yn hytrach na mynd yn syth am y traeth, dewis cychwyn wrth fynedfa stiwdio Sain a dilyn Llwybr Arfordir Cymru tuag at y Foryd. 

Gallwch fwynhau’r Foryd o ffenest y car ar hyd ochr Llanfaglan wrth gwrs, ond rhaid mynd ar droed i’r lan orllewinol. Mae rhan gyntaf fy llwybr rhwng dau wrych, y glaswellt ar un ochr yn y cysgod ac yn farrug drosto, a chroen tenau o rew ar y pyllau yn adwy’r caeau hefyd. Ymhen ychydig, dod allan i dirlun agored, goleuach ar lan Afon Carrog, ac oedi ar y bompren i edmygu’r olygfa i bob cyfeiriad.

Edrych i gyfeiriad Yr Eifl o bompren Afon Carrog. Llun Beca Williams

Mae’n benllanw ac mae’r glastraeth a’i ffosydd a chornentydd gwythiennog, a’r mwd a’r tywod, i gyd o’r golwg dan ddŵr llonydd gloyw. Ganllath i ffwrdd mae haid o adar; pibyddion coesgoch yn bennaf o be wela’ i, a gylfinir neu ddau yn eu mysg, y cwbl yn hela yn y ddaear meddal. Cyn i mi weld yn fanwl, na mentro’n nes atynt, mae dau gerddwr wedi ymddangos ar y clawdd llanw o lwybr y maes cabannau gwyliau, a gan eu bod i’w gweld mor amlwg ar y gorwel, maen nhw’n tarfu’n syth ar yr adar, a’u gyrru i godi’n gwmwl o adennydd a hedfan am eu bywydau i’r lan bellaf dan chwibanu’n gynhyrfus wrth fynd.

Troi tua’r gorllewin wrth y maes awyr mae Llwybr yr Arfordir, ond gwell gen’ i ddilyn y clawdd llanw ymhellach i’r gogledd a chadw’r Foryd ar y llaw dde am ychydig yn hirach. Dod i ben yn ddisymwth mae’r llwybr cyhoeddus hwnnw a feiddiwn i ddim am eiliad awgrymu bod neb yn neidio’r giât a cherdded ymlaen i gyfeiriad Caer Belan, ond mae’n amlwg fod nifer yn gwneud hynny er gwaethaf arwyddion ac anfodlonrwydd ystâd Glynllifon!

Yr hyn sy’n tynnu fy sylw rhwng y warin a’r twyni tywod ym mhen gogleddol y penrhyn, ydi’r cornchwiglod sy’n hedfan yn ddiog a glanio bob-yn-ail, fel rhai sy’n dysgu hedfan awyrennau yn y maes awyr gerllaw. Dyma adar sydd wedi dioddef gostyngiad dychrynllyd yn ail hanner y ganrif ddiwethaf, ac mae’n braf cael eu gwylio am gyfnod: haws o lawer eu gweld yn y gaeaf nac yn y tymor nythu erbyn hyn yn anffodus.

Wrth gerdded i’r gwynt yn ôl tua’r de ar hyd draeth garregog hir Dinas Dinlle, mae’r awyr yn troi’n ddu dan gymylau trymion a’r Eifl yn y pellter – a oedd chwarter awr ynghynt yn amlinell eglur a’r haul tu ôl iddo, yn silhouette o graig dan awyr las- bellach dan gawod drom o eira. 

Efo mwy ar ei ffordd, roedd yn amser ei ‘nelu hi’n ôl tuag adra at y tân eto, ar ôl ychydig oriau o awyr iach mewn lleoliad trawiadol iawn.

 

Er nad oes gennyf restr o addunedau, mae Mrs Wilias a finna wedi cael rhandir eleni felly gwell fyddai ymrwymo i dorchi llewys yn fanno mae’n siwr. Mi fu gen’ i randir ar yr un safle hyd 2016 ond methu a’i dal hi ymhob man fu’r achos bryd hynny mae gen’ i ofn. Naw mlynedd yn ddiweddarach, dim ond pedwar diwrnod yr wythnos ‘rydw i’n gweithio, felly gyda lwc a dyfal donc, mi gawn rywfaint o lysiau a blodau oddi yno!

Blwyddyn newydd dda, gyfeillion, a llond y tŷ o ffa!

pibydd coesgoch: common redshank, Tringa totanus
gylfinir: curlew, Numenius arquata
cornchwiglen: lapwing, Vanellus vanellus

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Ionawr 2025

 

Hau'r Gwynt

Wyddoch chi y medrwch chi awgrymu enw ar gyfer stormydd?

Na finna’ chwaith; tan rwan. Eisau gwybod oeddwn pam bod nifer o enwau Gwyddelig ar y stormydd, ac enwau Cymraeg yn brin, felly mi drois at wefan y MetOffice. Yno mae’n egluro eu bod nhw -ar y cyd efo swyddfeydd tywydd Iwerddon a’r Iseldiroedd, yn rhoi rhestr at ei gilydd bob mis Medi.

Éowyn fydd enw’r ddrycin nesaf, a Floris, Gerben, a Hugo ddaw wedyn. Peidiwch a dal eich gwynt am enw Cymraeg yn y gyfres yma; ‘does yna ddim un. Wrth ateb y cwestiwn ‘Sut mae dewis enw?’ dywed y Met bod yr enwau yn ‘adlewyrchu amrywiaeth y deyrnas gyfunol, Iwerddon a’r Iseldiroedd’. A dyna ni: debyg mae rhywun yn Llundain sy’n penderfynu pa enwau sy’n adlewyrchu gwledydd Prydain! Ond, medden nhw, maen nhw’n croesawu awgrymiadau am enwau i stormydd y dyfodol, a ffurflen bwrpasol ar eu gwefan -chwiliwch am eu tudalen ‘UK Storm Centre’. Dwi’n pendroni ai doniol ynta’ poenus a rhwystredig fysa gweld gohebwyr tywydd yn ceisio dweud Storm Rhydderch neu Lleuwen, ond ewch ati i gynnig enwau ar gyfer y flwyddyn nesa beth bynnag!

 

Bron union flwyddyn yn ôl, daeth storm Elin a gwyntoedd o 81 milltir yr awr i Gapel Curig a thros 4” o law yn Eryri. Hi oedd yr unig storm efo enw Cymraeg yng nghyfres 2023-24. Mi oedd Owain ar restr 2022/23 ond dim ond dwy ddrycin gafwyd y tymor hwnnw, a dim ond stormydd A a B welodd olau dydd!

Enwyd saith storom y flwyddyn cyn hynny, ond pwy fedr anghofio’r cyntaf ohonyn nhw, sef Arwen, ddiwedd Tachwedd 2021?  Gwn am ambell lecyn lle mae’r coed a chwalwyd dros nos gan Arwen yn dal blith draphlith ar draws llwybrau cyhoeddus, cymaint oedd y llanast annisgwyl oherwydd fod y gwynt yn hyrddio o’r gogledd.

Yn anffodus wnaeth y stormydd ddim cyrraedd y llythyren H yn nhymor ‘20-21. Mi fyddai Storm Heulwen wedi swnio’n rhyfedd iawn i glustiau Cymraeg dwi’n siwr.

Wrth yrru hwn i’r wasg, mae rhai o drigolion a busnesau’r gogledd, a “degau o filoedd... yn Sir Gâr a Cheredigion” -yn ôl gwefan Newyddion S4C- yn dal i aros i gael eu trydan yn ôl yn dilyn gwyntoedd Darragh ar Ragfyr y 6ed. Gobeithio y bydd adfer buan i bawb.

Rhaid cyfaddef imi gysgu trwy’r cyfnod rhybudd coch, heb glywed dim. Welsom ni ddim llawer o ddifrod yn ein rhan ni o Stiniog trwy’r rhybudd oren ychwaith a dweud y gwir, ond mi barhaodd yr hyrddio yn hir trwy ddydd Sadwrn a’r Sul hefyd. Do, mi amharwyd ar drefniadau wrth gwrs. Canslwyd diwrnod allan hir-ddisgwyliedig efo cyfeillion, a bu’n rhaid danfon y ferch i Gaer ddydd Llun oherwydd diffyg trenau yn y gogledd, ond dwi’n cyfrif bendithion nad effeithwyd fi a’r teulu’n fwy na hynny.

Y tirlithriad uwchben Llyn Y Ffridd

Credaf i ni gael mwy o law yn Stiniog ychydig ddyddiau cyn Darragh, nag a fu yn ystod y rhybuddion tywydd garw. Roedd yn dymchwel glaw dros nos ar y 4ydd/5ed. Wedi stido bwrw cymaint nes bod y cadwyn mynyddoedd sy’n bedol am dref y Blaenau yn llawn ffrydiau a nentydd newydd, ac mi fu tirlithriad bychan ar lethrau Ffridd y Bwlch. Mi fum yn crwydro’r ffridd bnawn Sul er mwyn cael gwell golwg, ac mae’n ymddangos fod yr holl ddŵr wedi gwneud y dywarchen mor drwm fel bod y pridd tenau wedi llithro oddi ar y graig lefn oddi tano a chludo tunelli o fwd a cherrig i lawr efo fo. 

Mae prosesau daeareg yn dal i siapio’n tirlun ni ers miloedd o flynyddoedd, ond mae’n ymddangos fod tirlithriadau yn digwydd yn amlach ar hyn o bryd. 

Wrth achosi newid hinsawdd, rydym ni wedi hau’r gwynt ac rwan yn medi’r corwynt, yn llythrennol.

Mi ges i lyfr yn anrheg yn ddiweddar: ‘100 Words For Rain’ a difyr iawn ydi o hefyd, efo rhestr fer o eiriau Cymraeg fel brasfwrw, curlaw, sgrympiau ac ati. Ond prin gyffwrdd â’r eirfa ydi hynny. Mae Geiriadur Prifysgol Cymru yn cynnwys ‘Glaw Stiniog’ yn eu rhestr; cymysgedd o falchder a siom i mi fel un o’r trigolion sydd, yn ôl cerdd Gwyn Thomas ‘wedi eu tynghedu i fod yn wlyb’!
Cadwch yn sych a chynnes tan y tro nesa’ gyfeillion.
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 12 Rhagfyr 2024 (Dan y bennawd 'Enwi'r Stormydd')

 

Ambell erthygl am y glaw yn Stiniog, yn Llafar Bro, papur misol Stiniog a'r cylch.

Pawb a’i fys

Roedd yr olygfa yn syfrdanol. Annisgwyl. Sefais am gyfnod yn edmygu a rhyfeddu.

Anaml iawn mae coedwig gonwydd yn cynhyrfu’r synhwyrau. Coedwigoedd masnachol, tywyll; miloedd ar filoedd o goed sbriws yn tyfu’n rhesi tynn. Prin dim golau’n cyrraedd y llawr, a dim byd yn tyfu oddi tanynt. 

Ond roedd y tro hwn yn eithriad. Ar ôl gwthio a stryffaglu trwy ardal drwchus dyma synnu o ddod i lecyn agored a golau, efo coed gweddol aeddfed, y cnwd wedi ei deneuo’n sylweddol dros y blynyddoedd. A hithau’n ddiwrnod hydrefol braf, ac ychydig o darth y bore yn dal i godi, roedd yr haul yn isel yn yr awyr, a’i belydrau yn tywynnu trwy’r coed. Mi anghofiais am ychydig funudau lle oeddwn i, yn gwylio’r bysedd haul yn hollti’r goedwig! Un o’r achlysuron hynny pan mae rhywun yn y lle iawn ar yr adeg iawn.

Ond nid dyna’r unig beth gwerth ei weld. O bell, ar fonyn hen goeden wedi torri yn ei hanner, ‘roedd rhywbeth gwyn yn tynnu’r sylw, ac o’i gyrraedd, gweld mae llwydni llysnafeddog oedd o. Slime mould yn Saesneg. Teulu ydi hwn o organebau nad yw’r byd gwyddonol dal ddim yn gwybod y cwbl amdanyn nhw. 

Ddim yn anifail (er ei fod yn medru symud); ddim yn blanhigyn ychwaith. Dim hyd yn oed yn ffwng, er taw mycolegwyr -pobol ffwng- sy’n ei astudio yn bennaf. Y mwyaf dwi’n ddarllen am lwydni llysnafeddog, y mwyaf dwi’n ryfeddu. Mae’n byw fel organeb meicrosgopaidd, un gell, yn annibynol nes mae nifer ohonyn nhw’n dod at eu gilydd i greu’r llysnafedd er mwyn medru crwydro i chwilio am fwyd. O fewn oriau gall fod wedi aeddfedu, sychu, a chynhyrchu sporau sy’n gwasgaru ar y gwynt, a’r rheiny wedyn yn datblygu’n organebau un gell eto i ail-ddechrau’r cylch. 

Dan amodau labordy, mae gwyddonwyr wedi dangos fod y llysnafedd yn medru gweithio ei ffordd trwy labyrinth i ganfod uwd, yn medru cofio, synhwyro goleuni ac yn medru blasu, gan ymddwyn fel un creadur efo ymenydd er nad oes ganddo’r fath beth... Ew, mae byd natur yn fwy diddorol a dyrys nag unrhyw greadigaeth sci-fi!

Er gwaethaf dirgelwch y peth diarth yma ar y goeden, mae o’n tu hwnt o hardd o edrych yn fanwl! Ia, ‘wn i: mae hardd yn ansoddair rhyfedd iawn ar gyfer rhywbeth a elwir yn lwydni ac yn llysnafedd. Tydi fy llun i ddim yn gwbl eglur mae gen’ i ofn, ond mae’r miliynau o gelloedd wedi trefnu eu hunain fel rhesi o glystyrau byseddog gwyn, yn atgoffa rhywun o anemonïau môr, neu gwrel. Eto, dim ond lwc oedd i mi gyrraedd pan wnes i. Mae’n anhebygol y byddai wedi bod yno y diwrnod cynt na wedyn, yn y ffurf trawiadol yma. Llysnafedd cwrel (coral slime, Ceratiomyxa fruticulosa) oedd hwn mae’n debyg -un o’r rhywogaethau sy’n cynhyrchu ‘corff’ mawr fel hyn. Llysnafedd chŵd ci ydi un arall sydd i’w gael yng Nghymru, ac yn werth ei weld er gwaetha’r enw anghynnes.

Ffwng go iawn ydi’r tyfiant melyn sydd yn y llun gyda llaw. Corn carw melyn (yellow stagshorn fungus, Calocera viscosa), un oedd yno cyn i’r llysnafedd ymgasglu o’i gwmpas mwy na thebyg. 

Y cyrn melynion yma oedd yr ychydig bethau welais yn tyfu ar lawr di-haul y goedwig wrth wthio fy ffordd yn ôl trwy’r tyfiant i gychwyn am adref ar ôl bore gwell na’r disgwyl!
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 21 Tachwedd 2024 (Dan y bennawd 'Rhyfeddod Natur')

Crwydro a Mwydro

Hen bethau digon sâl am gadw cysylltiad ydi dynion fel arfer, ond dwi’n falch o gael cyfarfod criw bach o ffrindiau coleg bob blwyddyn i gerdded Llwybr Arfordir Cymru. Mae ein teithiau hydrefol ni yn fwy o fwydro nac o grwydro a dweud y gwir, gan ein bod yn rhoi’r byd yn ei le a cherdded yn boenus o araf gan amlaf. Rydym wedi chwerthin ers talwm y cymer hi dros 80 mlynedd i ni gwblhau’r llwybr i gyd!

Dyma’r llwybr cenedlaethol cyntaf yn y byd i ddilyn arfordir cyfan unrhyw wlad- ac mae Wicipedia yn dweud ei fod yn 870 milltir o hyd, o Gas-gwent i Saltney. 

O’r Borth i Aberystwyth oedd taith eleni; gwta saith milltir o gerdded, ond taith braf iawn, efo Ynys Enlli ar un pen i orwel pell Bae Ceredigion, a bryniau Preseli ar y pen arall. Mae daeareg trawiadol Trwyn Pellaf, Carreg Mulfran, a Chraig y Delyn, yn werth ei weld, a phlygiadau a haenau’r graig olaf yna yn debyg iawn i siap a thannau telyn. Braidd yn uchel oedd y llanw wrth inni gyrraedd Sarn Cynfelyn, ond roedd clawdd enwog Cantre’r Gwaelod yn amlwg iawn serch hynny. 

Roedd bilidowcars yn niferus ar hyd y glannau, nid dim ond ar Garreg Mulfran, a dwsin o frain coesgoch fel petaen nhw’n ein dilyn bob cam.

Diwrnod ardderchog arall efo cyfeillion hoff gytûn, yn gorffen fel pob blwyddyn efo pryd da o fwyd, peint neu ddau, a llawer o hwyl a hel atgofion. Dyma edrych ymlaen at tro nesa’.

Difyr darllen colofn Angharad Tomos am swydd Efrog ddechrau’r mis lle cyfeiriodd at Gatraeth ac Aysgarth, gan i minnau ymweld â rhaeadrau hynod Aysgarth ym mis Medi hefyd. Mae cerdd arwrol Y Gododdin o Lyfr Aneirin yn son yn bennaf am frwydr Catraeth, ond mae pennill arall yn fwy o hwiangerdd sy’n son am dad plentyn yn hela ceirw, a grugieir o’r mynydd, a physgod o ‘rayadyr derwennyd’. Mae’r gwybodusion yn dweud mae Lodore Falls yn Derwent Water ydi fanno (a hawdd deall pam oherwydd tebygrwydd yr enw Derwent), ond gan fod Ays yn hen air am dderw (a garth yn golygu ardal o dir, fel gardd yn Gymraeg), mae’n haws gen i gredu mae Rhaeadr Aysgarth ydi Derwennyd y gerdd. Dim ond deunaw milltir o Gatraeth ydi Aysgarth, tra bod Lodore yn 76 milltir... Mae’n ddifyr damcaniaethu ond pwy a ŵyr ‘nde!

Mi fues i yn ôl yn y de-ddwyrain y mis hwn hefyd, a’r tro yma wedi cael crwydro glannau Afon Wysg, a chamlas Mynwy-Brycheiniog. Mae pont ddŵr Brynich, lle mae’r gamlas yn croesi’r afon yn werth yr ymdrech i’w chyrraedd, a pheirianwaith y lociau gerllaw yn rhyfeddol i’w wylio’n gweithio hefyd. 

Uchafbwynt arall oedd coed yw syfrdanol o hardd Eglwys Llanfeugan ger pentref Pencelli. Er yn iau o dipyn nag ywen wych Llangernyw, tybir fod y rhain o leiaf ddwy fil o flynyddoedd oed, ac fel mewn nifer o fynwentydd eraill trwy Gymru, yn dynodi safle bwysig i’n hynafiaid ers cyn dyfodiad cristnogaeth ac ymhell cyn codi’r eglwys. Efallai fy mod yn hygiwr coed, ond byddai angen hanner dwsin o bobl eraill i fedru amgylchynu’r mwyaf o’r rhain. Hyfryd serch hynny oedd eu gweld a’u cyffwrdd, a dychmygu’r hanes aeth heibio tra oedden nhw’n tyfu. 

Yn gynharach, roeddwn ychydig filltiroedd i ffwrdd yn darllen llyfr ‘Y Castell ar y Dŵr’ (Rebecca Thomas, 2023) ar fainc ar lan Llyn Syfaddan, lle seilwyd y nofel hanesyddol. Awr fach o ddihangfa o’r byd prysur, yn dychmygu’r cymeriadau oedd yn byw yma ganrifoedd yn ôl, a gwylio cwtieir a bilidowcars ar ymylon y crannog -yr unig enghraifft o dŷ amddiffynol ar ynys mewn llyn yng Nghymru.

Ar ddiwrnod arall mi ges i grwydro Gwarchodfa Gwlyptiroedd Casnewydd, i chwilio am ditws barfog -eu hunig safle magu yng Nghymru, ond aflwyddianus oeddwn i, a dod oddi yno’n siomedig! Ond o leiaf ges i gerdded dwy filltir arall o Lwybr Arfordir Cymru wrth chwilota yno, a chael bod ychydig bach yn nes at gwblhau’r 870 milltir!
- - - - - - -  

bilidowcar: mulfran, cormorant, Phalacrocorax carbo
brân goesgoch: chough, Pyrrhocorax pyrrhocorax
ywen: yew, Taxus baccata
cwtiar: coot, Fulica atra
titw barfog: bearded tit, Panurus biarmicus
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 31 Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Crwydro Arfordir')

Glannau Brenig ac Eirin Dinbych

Mae’r gwynt yn chwythu’n oer ar draws wyneb y llyn wrth inni gerdded i lawr o Nant Criafolen, a’r haul yn wan ac isel mewn awyr lwydlas denau. Ond mae’n sych, a hynny’n hen ddigon i’n denu o’r car cynnes i fynydd agored Hiraethog ar ddechrau mis Hydref. 

Fferm wynt sydd amlycaf yma; a chronfa ddŵr enfawr Llyn Brenig. Ar y gorwel, planhigfeydd o goed conwydd. I gyfeiriad arall, rhostir eang a reolwyd ar gyfer saethu adar. Ar dir is, ambell gae glas o borfa rhygwellt, wedi’i hawlio o dir gwyllt trwy aredig, hadu, a gwrtheithio. ‘Does yna ddim byd yn naturiol am y tirlun hwn. 

Bu pobl yn dylanwadu ar dirlun Hiraethog ers miloedd o flynyddoedd. Lle mae’r llyn rwan -yn ôl gwefan ardderchog Archwilio ("Cronfa ddata o wybodaeth archaeolegol a hanesyddol")- cofnodwyd cyllyll fflint o’r oes efydd; blaen saeth; beddi, carneddi, a mwy. Ac mae digonedd o henebion ar y glannau hefyd, a Dŵr Cymru yn hyrwyddo’r llwybr yng ngogledd ddwyrain y llyn fel Llwybr Archeolegol, efo paneli gwybodaeth da ar ei hyd.

Dafliad bwyell o’r maes parcio mae Boncyn Arian, twmpath amlwg ar lan y llyn: bedd o’r oes efydd (tua 4,000 o flynyddoedd yn ôl) a thystiolaeth o ddefnydd 2,000 o flynyddoedd cyn hynny yno hefyd. Gerllaw mae carnedd gylchog -cylch o gerrig- ac olion cylch arall o fonion coed yn ei amgylchynu.

A’r gwynt yn chwipio o’r de-orllewin, mae tonnau gwynion yn corddi wyneb y llyn ac yn bwyta’r dorlan o dan y safleoedd hanesyddol yma. Er fod y cwmni dŵr yn amlwg wedi ymdrechu i warchod y lan efo rhes o feini mawrion, mae’r erydiad i’w weld yn parhau i fygwth yr archeoleg yn y tymor hir.
Gyferbyn, ar lan bellaf y llyn mae sgwariau yn rhostir Gwarchodfa Gors Maen Llwyd yn dyst i’r gwaith torri grug gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru er mwyn cael lleiniau o dyfiant o wahanol oedran ar gyfer grugieir.

Wrth droi cornel daw Hafoty Sion Llwyd i’r golwg, mewn pant braf allan o afael y gwaethaf o’r gwynt. Yn gefnlen i’r hen dyddyn mae llechwedd llawn rhedyn. Hanner y planhigion wedi crino’n goch a’r gweddill dal yn wyrdd am y tro, a’r cwbl yn siglo’n donnau sychion yn yr awel, fel ton Fecsicanaidd yn symud trwy dorf mewn stadiwm. Uwchben y llethr mae cudull coch yn hongian ar y gwynt; ei gorff yn gwbl llonydd a’i ben ar i lawr yn llygadu tamaid, tra bod ei adenydd main yn brysur gadw fo yn ei unfan i aros am yr eiliad perffaith i daro. A thu ôl iddo: llafnau hirion y melinau gwynt yn troi’n ddistaw a di-stŵr, dim ond swn gwynt trwy ddail melyn sycamorwydden wrth dalcen yr hafod i’w clywed yma.

Yn ôl ar lan y llyn mae clamp o gacynen dinwen hwyr yn mynnu hedfan sawl gwaith at gôt las fy nghyd-gerddwr, er mawr digrifwch i ni. Yn ôl ei maint, brenhines newydd ydi hon, naill ai yn chwilio am gymar, neu’n manteisio ar yr ychydig haul i hel neithdar cyn gaeafu.

Uwchben mae deg neu fwy o wenoliaid y bondo yn hedfan ar wib am y de, ac mae’n amser i minnau droi am adra hefyd. Fues i erioed ar lannau Llyn Brenig o’r blaen, ond efo canolfan ymwelwyr, caffi, a nyth gweilch y pysgod ar ochr ddeheuol y llyn, mae digon yma i’m denu fi’n ôl yn yr haf.

Wedi bod yng Ngŵyl Eirin Dinbych oedden ni. Marchnad grefftau a bwyd digon difyr, ond heb lawer o son am y coed eirin enwog, a dim ond ychydig o gynnyrch eirin lleol ar gael, oherwydd tymor tyfu sâl mae’n debyg. Mae fy nghoeden Eirin Ddinbych i yn yr ardd acw, yn 13 oed eleni. Tri haf ar ddeg heb yr un ffrwyth. Dim un cofiwch! Dwi wedi bygth ei llifio sawl gwaith ac wedi dadlau efo’r feithrinfa nad ydi hi, fel maen nhw’n honni, yn hunan-ffrwythlon ar safle 700 troedfedd uwch y môr! Ta waeth, rwy’n dal i gredu; dal i aros, efallai y caf eirin y flwyddyn nesa a theithio’n ôl dros fynydd Hiraethog i ddathlu.

grugiar, grouse
rhedynen ungoes, bracken. Pteridium aquilinum
cudull coch, kestrel. Falco tinnunculus
cacynen dinwen, white-tailed bumblebee. Bombus lucorum
gwennol y bondo, house martin. Delichon urbica
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 10fed Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Glannau Brenig')