Digon i’w wneud

Castanwydden bêr -sweet chestnut- yn Wrecsam ydi coeden y flwyddyn yng ngwledydd Prydain eleni! Bydd y goeden 480 oed rwan yn ‘cystadlu’ yn erbyn coed eraill trwy Ewrop. Dyna reswm da dros fynd am dro i Barc Acton y penwythnos hwn. Cyfle i biciad i lecyn lleol i hel y cnau blasus i’w rhostio ar y tân dros y gaeaf hefyd!

Os ydych yn chwilio am weithgareddau amgylcheddol eraill, mae llawer iawn ar y gweill: mae rhai o’r isod ar gyfer aelodau, ond bydd croeso i chi fynd i gael blas cyn penderfynu ymaelodi wedyn os hoffech.

Mae Cymdeithas Edward Llwyd yn cynnal dwy daith gerdded yn y gogledd bob wythnos. Cymdeithas “i naturiaethwyr Cymru” ydi hi, “cyfle i werthfawrogi a dysgu am y byd o’u cwmpas drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg". Yr wythnos hon (Sadwrn 11eg), mae taith y gorllewin yn dilyn rhan o Lwybr y Pererin, o Dalysarn i Glynnog. Cychwyn am 10.30 o faes parcio Talysarn, er mwyn mwynhau 'Hanes a natur... ar ffyrdd a llwybrau cefn gwlad, cyffredinol hawdd, ambell allt, gwlyb mewn mannau. 7-8 milltir’. Yn y dwyrain mae taith ‘ar ochr ogleddol pentre Diserth, yr hen linell rheilffordd a’r Graig Fawr. Tua 5m’. Cyfarfod wrth y clwb bowlio. Ewch i wefan y gymdeithas am fwy o fanylion a rhaglen Tachwedd.

Os ydych yn teimlo’n fwy anturus, mae gan Glwb Mynydda Cymru -sy’n "hyrwyddo mynydda drwy gyfrwng y Gymraeg" raglen o deithiau hefyd. Y Sadwrn yma mae taith sy’n cychwyn trwy ddal bws o Fetws y Coed am 8:05 i Ben y Gwryd, a cherdded ‘nôl dros gopa Moel Siabod. Disgrifir y llwybr fel un ‘eithaf garw efo peth sgramblo hawdd dros gerrig mawr. ...ond cerdded hawdd ar y cyfan. Tua 12.5 milltir, 7-8 awr’. Eto, cewch fanylion ar eu gwefan.

Un ffordd o gyfrannu at wella’r amgylchedd ydi gwneud gwaith gwirfoddol, ac mae digonedd o gyfleoedd ar gael. Er enghraifft, mae Cymdeithas Eryri yn cynnal diwrnod o glirio eithin ddydd Gwener y 10fed (10-3) ar safle siambr gladdu hynafol yng Nghwm Anafon yn y Carneddau, a chyflwyniad i’r hanes gan archeolegydd. Yn fy ngholofn dair wythnos yn ôl soniais am y frân goesgoch, ac mae cyfle i chi ymuno efo swyddog o’r Gymdeithas Warchod Adar rhwng 3 a 5 bnawn Mawrth (14eg) ym Mwlch Sychnant i’w cyfri a dysgu mwy amdanynt. Ewch i wefan Cymdeithas Eryri er mwyn cadw lle, a gweld gweddill eu rhaglen wirfoddoli, teithiau tywys, a sgyrsiau amrywiol.

Efallai mae Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru sydd brysuraf yr wythnos yma, gan gychwyn efo sgwrs ar-lein nos Iau, am blanhigion gardd sydd â’r potensial i fod yn ymledol; Taith dywys dwy raeadr yn Abergwyngregyn ddydd Gwener (£2), rhwng 10 a 2 er mwyn ‘darganfod adar, aeron, hanes lleol a golygfeydd anhygoel’. Mae’r Ymddiriedolaeth yn dathlu ei phenblwydd yn 60 yn eu cyfarfod blynyddol ddydd Sadwrn, ac mae’r ddarlith ‘Siarc! Siwrnai i Gymru Tanddwr’ yn llawn gyda’r nos. Ewch i’w gwefan am raglen lawn o weithgareddau.

Mae Cynhadledd Flynyddol Cofnod, Gwasanaeth Gwybodaeth Amgylcheddol Gogledd Cymru, hefyd yn llawn ar y 18fed, ond maen nhw fel arfer yn rhoi recordiadau o’r siaradwyr gwadd ar eu sianel YouTube wedyn. Eleni, gallwn edrych ymlaen at glywed am ‘heriau gwarchod planhigion gwyllt’; ‘Dyfod y gylfinir yng Nghymru’; a’r diweddaraf ar afancod yng Nghymru, a llawer mwy!

Os ydi’r tywydd yn ddiflas galwch yn Storiel Bangor, lle mae arddangosfa ‘Moroedd Byw’ yn tynnu sylw at ryfeddodau ein moroedd, a swyddog ar gael ambell ddiwrnod i sgwrsio am waith cadwraeth môr yng Nghymru. Er fod Yr Ysgwrn wedi cau tan y gwanwyn, gall grwpiau drefnu i ymweld ag arddangosfa ‘Geiriau Diflanedig’ yno, sy’n ddathliad o’r cysylltiad cyfoethog rhwng byd natur ac iaith.

Digon o weithgareddau difyr ar y gweill felly, a dwi’n sicr bod mwy ar gael hefyd. Mwynhewch!

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Tachwedd 2023

Brain Arthur a Pharacîts

Brân goesgoch. Argraffiad cyfyngedig* gan Lleucu Gwenllian

Yn y niwl, rywle yn y pellter, mae Ynys Enlli. Dwi wedi dod efo’r teulu ar bererindod i weld yr ynys a chrwydro Uwchmynydd; ond ychydig iawn sydd i’w weld wrth inni gyrraedd. ‘Does yna fawr o wahaniaeth yn lliwiau’r môr a’r awyr, a’r un llygedyn o liw ydi Maen Melyn Llŷn; carreg sy’n edrych o un ongl fel llaw enfawr yn pwyntio dros y dŵr at ynys y seintiau. Nid y garreg ei hun sy’n felyn, ond gorchudd o gen oren -neu i roi enw arall iddo, cen baw aderyn... Dyma’r cen sy’n gyffredin ar doeau tai lle mae gwylanod yn clwydo ac yn gwrteithio’r teils. 

 

Mae Comisiwn Henebion Cymru yn cofnodi enw ‘Maen Melyn Lleyn’ yn 1898 ond mae’n siwr fod yr enw’n hŷn na hynny hefyd. Dychmygaf fod adar wedi clwydo yma ers canrifoedd, yn dyst i filoedd o bererinion oedd yn mynd gam ymhellach na ni heddiw, dros y Swnt i Enlli. Hawdd ydi meddwl ei fod yn faen hir a osodwyd yno gan ein hynafiaid yn niwloedd amser i gyfeirio teithwyr at Enlli, ac yn ôl yn ddiogel i’r tir mawr, ond mae Ymddiriedolaeth Archeoleg Gwynedd yn mynnu mae carreg naturiol ydi hi. Un peth sy’n sicr ydi fod y tirlun yma, o Drwyn Maen Melyn i ben y Mynydd Mawr ac Anelog yn frith o olion hanesyddol.

Ond yr hyn sy’n dwyn ein sylw wrth anelu’n ôl at y car ydi haid o 20 i 30 o frain coesgoch yn plethu ymysg eu gilydd, yn chwarae ar y gwynt sy’n codi o’r môr dros y clogwyni islaw, ac ambell un yn mewian wrth fynd drosodd. Welais i erioed cymaint efo’u gilydd cyn hyn. 

Fesul dau a phedwar maen nhw’n glanio fan hyn fan draw er mwyn gwthio’u pigau cam coch i’r pridd i hela pryfetach; mae’r glaswellt cwta, wedi ei bori gan ddefaid a chwningod, yn gynefin perffaith iddyn nhw. Yn ôl cynllun rheoli ardal cadwraeth arbennig Glannau Aberdaron ac Ynys Enlli, mae tua 14 pâr yn nythu ar yr arfordir. Daw mwy yma i dreulio’r gaeaf, rhai ohonyn nhw efallai wedi nythu yn y chwareli llechi ‘nôl adra, er bod hynny’n brinach rwan na’r gorffennol. Yn ôl campwaith Cymdeithas Adaryddol Cymru, ‘The Birds of Wales, Adar Cymru’ (2021) tydi brain coesgoch ddim dan fygythiad yn rhyngwladol, ond yn fregus (‘vulnerable’) yng ngwledydd Prydain. Dyfarnwyd statws ‘amber’ iddyn yng Nghymru ac mae llawer o ymdrech wedi mynd i’w monitro yn y gogledd. Yn ôl y llyfr mae heidiau o 90 i’w gweld weithiau yn ardal Uwchmynydd. 

Cyn gadael mae’r niwl yn codi am ennyd i ddatgelu ynys hudol Enlli ac mae’r haul yn disgleirio ar ddyfroedd du y môr. Mi ddown ar bererindod eto yn sicr!

 

Ddechrau’r mis, mi fues i mewn ardal wahanol iawn: Lerpwl, ac er mwyn dianc o brysurdeb y ddinas, mi es i am dro i barc Sefton am y pnawn. Mae lôn goed drawiadol yn eich arwain i ganol y parc, efo rhes o goed derw aeddfed ar y dde, a rhes o goed planwydd mawr ar y chwith, a changhennau’r ddwy res yn cyfarfod uwchben. Dau greadur estron oedd fwyaf amlwg yno: wiwerod llwyd, a’r parot lliwgar -a swnllyd- hwnnw, y paracît torchog, neu’r ring-necked parakeet. Mae effaith y wiwerod yn hysbys i bawb, ond mae’r paracît yn gymharol ddiarth tu allan i Lundain. Dywed yr RSPB bod nifer fechan ohonyn nhw yn magu yn Lerpwl ers y saithdegau ond bod poblogaeth fwy yno yn ddiweddar. Yn wreiddiol o India, mae miloedd ohonyn nhw yn Llundain, ond gan fod ymchwil wedi dangos nad ydyn nhw’n lledaenu’n bell o flwyddyn i flwyddyn, ymddengys fod adar Lerpwl wedi eu rhyddhau yn annibynol ‘i’r gwyllt’ ac heb gyrraedd dan eu stêm eu hunain.

Dywed llyfr ‘Birds of Wales’ fod adar unigol wedi eu cofnodi ym mhob un o siroedd Cymru erbyn hyn hefyd, ac er bod ychydig wedi magu dros y blynyddoedd, nad oedd tystiolaeth (2021) fod y boblogaeth yn medru cynnal ei hun. Er yn hardd iawn yn eu plu gwyrdd, gawn ni weld os fydd hwn yn rywogaeth arall fydd yn cystadlu efo adar cynhenid yn y dyfodol.


Cen oren:              common orange lichen (teulu Xanthoria)
brân goesgoch:     red-billed chough (Pyrrhocorax pyrrhocorax); brân Arthur, brân Cernyw yn enwau eraill.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 19 Hydref 2023

* "24 print wedi eu hargraffu â llaw ar bapur handmade Zerkall, mewn tair haen efo inc speedball a schmincke". Creuwyd ar gyfer codi arian at Banc Bwyd Blaenau Ffestiniog yn 2021. Mwy o waith Lleucu ar instagram: @studio.lleucu

 

Araf Deg Mae Mynd Ymhell

Bob tro mae unrhyw un yn fy holi am lwybrau ar warchodfa neu ar ochr mynydd, byddaf yn awgrymu mae’r ffordd orau i werthfawrogi unrhyw le ydi ‘yn araf’. Clywais y cwestiwn “faint o amser gymerith hi i gyrraedd y copa?” filoedd o weithiau. Rhywbeth fel hyn maen nhw’n gael yn ôl: 

Wel, mi fedri di roi dy ben i lawr a rhuthro yno mewn dwyawr os taw cyrraedd yno sy’n bwysig i ti... Ar y llaw arall, galli di fynd yn bwyllog, dow-dow a mwynhau’r olygfa, rhyfeddu at ddaeareg y lle, gwrando’r adar yn canu, a gwerthfawrogi’r amrywiaeth o flodau gwyllt o dy gwmpas.

Peidiwch a rhuthro am y copa!

Ar ddyddiau hir, araf, heb frys yn y byd, dwi wedi mwynhau uchafbwyntiau fydd yn aros efo fi am byth: fel gwylio iâr a cheiliog tinwen y garn yn erlid carlwm yn swnllyd dro ar ôl tro, rhwng meini sgri lle’r oedden nhw wedi nythu, a llwyddo (dros dro o leiaf) i warchod yr wyau neu’r cywion cuddiedig. Rydw i wedi bod yn ddigon ffodus i weld ffwlbart yn cario’i chnafon ifanc fesul un gerfydd sgrepan eu gwar i loches newydd, a chael y wefr o wylio ceiliog boda tinwen yn troi a throelli dan awyr las mewn dawns garwriaethol, yn denu iâr i ymuno efo fo o’r grug trwchus, a throsglwyddo bwyd iddi yn yr awyr. 

Anghofia’i fyth ychwaith sefyll ar Drwyn Maen Melyn yn synfyfyrio am Ynys Enlli (ddim yn bell o lun Angharad Tomos yn Yr Herald wythnos d’wytha) a chael andros o fraw wrth i golomennod ddod o du cefn i mi yn ddirybudd a’r gwynt dan eu hadennydd yn ffrwydro heibio’n swnllyd i darfu ar yr hedd. Eiliad wedyn- hebog tramor yn eu dilyn ar wib gan gymryd llwybr isel o nghwmpas i, a chodi mwya’ sydyn i daro colomen yn ei brest efo clep dwfn. Cauodd ei grafangau ar ei ysglyfaeth a disgyn i’r ddaear gerllaw ac mi sefais fel delw yn gwylio’r ddefod o bluo’r gloman druan.

Sŵn sy’n denu sylw weithiau wrth ymlwybro’n araf a distaw. Tra’n crwydro llwyfandir gogledd y Rhinogydd ryw dro, clywais sŵn crafu yn y grug ar lan pwll corsiog: gwas neidr glas oedd yn gwasgu ei hun allan o hollt yn hen groen ei larfa. Ond cyn i’w adenydd ymestyn, gorfod ceisio dianc yn drwsgl oddi wrth haid o forgrug oedd wedi dringo ar ei hyd ac yn benderfynol o’i ddatgymalu a’i gario’n ôl i’w nyth. Wrth bendroni a ddyliwn ymyrryd neu beidio, sylwi fy mod ynghanol deoriad mawr o weision neidr! Cannoedd o larfau mursen werdd wedi dringo bron pob brwynen allan o’r dŵr, a phob cam arall o’r metamorffosis gwyrthiol yn y golwg yno hefyd. Plisgyn gwag degau o larfau cynharach wedi glynnu ar yr hesg, y pryfaid ifanc wrthi’n deor ac eraill yn fregus newydd-anedig. Yn goron ar y cwbl, dwsinau o fursennod gloyw hardd yn hedfan blith-draphlith o nghwmpas, yn barod i ganfod cymar ac ail-gychwyn y cylch rhyfeddol. Pnawn cofiadwy iawn, ac yno fues i’n hir; wnes i ddim cyrraedd pendraw gwreiddiol y daith y diwrnod hwnnw! 

Dro arall, yng Nghwm Cau ar lethrau Cadair Idris, clywed swn gwichian o ardal redynnog a mynd ar fy mhedwar i ganfod nifer o chwilod oren-a-du trawiadol yn brysur dyllu twll yn y pridd o amgylch corff llŷg. Dyma’r chwilen gladdu -saxton beetle- creadur sy’n medru arogli llygod ac adar meirwon, wedyn yn eu claddu ac yn dodwy wyau ar y celanedd, fydd yn fwyd i’w larfâu nhw. Roedd y chwilod yn berwi efo pryfed gwiddon bach ar eu cefnau, ond er gwylio’r claddu yn hir, wyddwn i ddim hyd heddiw be’ oedd yn gwichian!

Ia, yn araf deg mae mynd ymhell. Araf bach mae dal iâr hefyd medden nhw. A gweld ceiliog. Mwynhewch y crwydro hamddenol.

Sêr y lamp gwyfynnod. Chwilen gladdu; pryf sgorpion; cacynen barasitig; tarianbryf pigog.

Mi addewais adrodd ‘nôl ar fy ail gynnig ar osod y lamp gwyfynnod ddechrau’r mis: Un o’r chwilod claddu oedd yr uchafbwynt y bore hwnnw, a dyna ysgogodd yr atgofion uchod. 

tinwen y garn      wheatear
carlwm      stoat
ffwlbart      polecat
boda tinwen      hen harrier
hebog tramor      peregrine falcon
gwas neidr glas      common hawker dragonfly
mursen werdd      emerald damselfy
chwilen gladdu      sexton beetle

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)28ain Medi 2023

 

Dal gwyfynod

Tri-deg mlynedd yn ôl ‘roeddwn yn beiriannydd yn Atomfa Trawsfynydd, yn gwylio’r cloc a chyfri’r oriau ar shifftiau nos hir. Erbyn hynny, roedd y ddau adweithydd wedi eu diffodd a’r prysurdeb arferol wedi gostegu, y gorchwylion dyddiol yn llai beichus ac o’r herwydd roedd amser yn llusgo’n arw rhwng machlud a chodiad haul! Un o’r pethau fyddwn yn wneud rhag diflasu’n llwyr ar adegau felly fyddai treulio ambell egwyl yn crwydro’r adeiladau ac agor ffenestri. Doedd pwerdai ddim yn rhoi fawr o ystyriaeth i arbed trydan a diffodd goleuadau ar ddechrau’r nawdegau, felly roedd y lle yn oleuadau llachar bedair awr ar hugain y dydd. 

O adael ambell ffenest yn gilagored -mewn lleoliadau penodol- ar ddechrau shifft, gallwn wedyn grwydro eto fel oedd y dydd yn gwawrio, yn ôl i’r llefydd hynny i weld pa wyfynod (moths) oedd wedi mentro i mewn i glwydo. 

Gwyfynod fel yr emrallt mawr (large emerald), yn lliw gwyrdd golau hyfryd, a rhes o doeau-bach goleuach ar draws yr adain fel pwythau sidan i’w dal at ei gilydd; y gem pres gloyw (burnished brass) a’i adenydd yn rhesi euraidd neu’n wyrdd metalig, yn dibynnu ar ongl y goleuni arnyn nhw. Neu’r gwyfyn llenni crychlyd (angle shades) a’i siap unigryw a dau driongl haenog, lliw khaki a phinc budr ar ganol y blaen adenydd yn creu croes amlwg iawn pan mae’n gorffwys. 

Siom oedd yn fy nisgwyl yn aml wrth gymowta fel hyn, a dim ond ambell i wyfyn brown di-sylw wedi dod i’r fei, ond yn achlysurol roedd yr helfa’n cynnwys rhai trawiadol iawn, fel y blaen brigyn (buff tip) -ei enw Cymraeg yn disgrifio sut mae o’n dynwared yn gelfydd iawn cangen wedi torri er mwyn osgoi cael ei fwyta, neu’r ermin gwyn (white ermine) fel aelod o lys y tywysogion, yn torri cyt yn ei glogyn ffwr claer-wyn.  Creaduriaid dirgel ag enwau gwych a ysgogodd awydd ynof fi i ddeall mwy am fywyd gwyllt fy mro.

Pan gauodd yr atomfa mi ges i gyfle i newid cyfeiriad a dilyn fy niddordeb mewn byd natur a gyrfa newydd yn y maes hwnnw, a chael defnyddio offer pwrpasol fel lampau gwyfyn i’w denu at oleuadau cryf neu uwch-fioled, a pheromonau i ddenu gwyfynod sy’n hedfan liw dydd. O gymharu a ffenestri, mae cael moth-trap, fel y’i gelwir, fel cael dyrchafiad i chwarae mewn cynghrair uwch, a llwyth o wyfynod yn cael eu dennu i un lle, a’u dal yno tan y bore. 

Gwalch-wyfyn heboglys a'i lyndys; y lamp yn yr ardd; ac un o'r plant yn helpu cofnodi

Ac am amrywiaeth gwych! Oes, mae dal angen palu trwy ddwsinau o bethau-bach-brown weithiau, pob un yn edrych fel ei gilydd, ond mae’n werth yr ymdrech er mwyn canfod y divas lliwgar yn eu mysg. Gwalch-wyfyn helyglys (elephant hawkmoth) er enghraifft, sy’n llawn mor brydferth ag unrhyw löyn byw, ei liwiau’n fy atgoffa o goesyn rhiwbob -rhyw frown/wyrdd a phinc bendigedig. Mae lindysyn hwn yn edrych yn hynod hefyd, yn drwch bawd ar ei anterth, pigyn dychrynllyd yr olwg, a llygaid ffug i roi braw i adar! On’d ydi Natur yn wych!

Er fod lamp gwyfynod da iawn acw gen’ i (cynllun Robinson: bwced mawr crwn efo golau cryf mewn twmffat ar ei ben) tydw i ddim yn ei ddefnyddio hanner digon. Roedd yn bleser rheolaidd pan oedd y plant yn ifanc a llawn brwdfrydedd. Pawb yn ysu i godi’r ceuad yn y bore a methu’n glir ag aros i weld pa drysorau oedd wedi eu dennu iddo dros nos; fel yr hir-ddisgwyl cynhyrfus, cyffrous cyn agor parseli ar fore’r nadolig! Hwyl wedyn wrth ryddhau bob un yn ofalus mewn llwyn, neu adael iddyn nhw hedfan o flaen bys i ganfod lloches eu hunain am y diwrnod.

Unwaith yn unig eleni dwi wedi ei osod yn yr ardd acw -y tywydd anwadal sy’n cael y bai yr haf hwn- ac ychydig iawn o uchafbwyntiau gafwyd. Braidd yn hwyr yn y tymor ydi hi rwan, er inni gael nosweithiau braf a chynnes o’r diwedd, ond mae’r lleuad dal yn rhy olau ar hyn o bryd. Efallai y rho’i gynnig arni at ddiwedd yr wythnos, ac adrodd ‘nôl y tro nesa’.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)7fed Medi 2023

Gwyddor y bobol

Aeth hi’n ben set arna’i eto eleni efo’r arolwg glöynnod byw -y ‘Big Butterfly Count’ blynyddol, sydd dan ofal cymdeithas Butterfly Conservation; gawsoch chi gyfle i gymryd rhan? Dyma mae’n debyg yr arolwg fwyaf yn y byd o ieir bach yr haf, ac yn ffordd ymarferol a hawdd i unrhyw un gyfrannu at ymchwil i hynt a helynt y pryfaid hardd yma. 

Citizen science: hwnna ydi o! ‘Gwyddor y bobl’ efallai yn Gymraeg..?

Yn arwynebol, mae’n hawdd meddwl am haf braf 2022 fel blwyddyn dda i greaduriaid sy’n ddibynol ar yr haul, ond mewn gwirionedd roedd y sychdwr wedi golygu bod planhigion wedi dioddef yn arw mewn nifer o ardaloedd. Planhigion sy’n fwyd i lindys ac yn ffynhonell neithdar i löynnod. Mae astudiaethau wedi dangos fod y blynyddoedd a ddilynodd hafau poeth 1976 a 1995 wedi bod yn gyfnodau tlawd o ran glöynnod byw. Dyna sy’n gwneud arolwg eleni yn arbennig o werthfawr, ac roedd y gymdeithas, gyda chymorth rhai o selebs byd natur fel Chris Packham, a rhaglenni teledu fel Countryfile wedi bod yn annog cymaint â phosib ohonom i dreulio chwarter awr yn yr haul yn cyfri’ a chofnodi glöynnod byw rhwng canol Gorffennaf a’r 6ed o Awst. 

Mi fum ar wyliau yn ystod hanner cynta’r cyfnod yma (yn mwynhau gwres a glöynnod gwlad arall fel soniais yn fy erthygl ddwytha’) ac yn hytrach na manteisio ar y cyfleoedd cyntaf i gymryd rhan ar ôl cyrraedd adra, mi adewais i hi tan y dyddiau olaf. Roedd yn rhaid croesi bysedd am ychydig o wres a haul ar adeg cyfleus... Ond chwalodd y tywydd fy nghynllun! Mi fu’n oer neu’n wlyb bob dydd bron -ac yn aml iawn yn gyfuniad o’r ddau. 

O’r diwedd fe ddisgynnodd popeth i’w le ychydig cyn amser cinio ar y 3ydd yn ddigon hir i dreulio’r chwarter awr angenrheidiol yn yr haul. Mi rois i gadair yn un o rannau mwyaf blodeuog yr ardd acw, ac eistedd yn eiddgar yn llygad yr haul, efo panad a phapur a phensel; ac aros... 

Yn anffodus, un glöyn yn unig welais i! Siomedig efallai, a rhwystredig hefyd, ond ddim yn syndod mawr os ydw i’n onest. Dim ond 16.6 gradd oedd y tymheredd yn y cysgod, ac er fod yr haul allan dros y cyfnod dan sylw, mi oedd hi’n gymylog ar y cyfan. ‘Roedd hi wedi bod yn bwrw’n ysgafn y bore hwnnw (ac mi ddychwelodd y glaw yn fuan wedyn hefyd!) felly roedd hi’n dalcen caled cyn cychwyn, ac yn wirion braidd disgwyl rhestr hir.

Er bod pryfaid eraill yn fodlonach eu byd yn yr amodau hynny -roedd gwenyn mêl (honeybees), tair rhywogaeth o gacwn (bumblebees), a thri math o hofrynnod (hoverflies) yn gwledda ar ein blodau- dim ond un glöyn gwyn mawr (large white) oedd gen’ i i’w gofnodi yn arolwg mawr y glöynnod eleni.

Wythnos ynghynt, roeddwn wedi gweld saith rhywogaeth wrth grwydro un o ddolydd llawrplwyf Trawsfynydd, ond wnes i ddim cofnodi’r rheiny yn ôl trefn yr arolwg (chwarter awr mewn un lleoliad, yn cyfri’ niferoedd yn ogystal â mathau). Ta waeth. Mewn ymchwil wyddonol mae canlyniadau gwael llawn mor bwysig a chanlyniadau da ar gyfer y data ehangach, a gallaf edrych ymlaen i gymharu y flwyddyn nesa rwan. P’run bynnag, mi ges i eistedd yn yr haul am ennyd efo panad yn mwynhau’r myrdd o liwiau sydd yn yr ardd ar hyn o bryd, a gwerthfawrogi sgrechian hiraethus deuddeg o wenoliaid duon (swifts) oedd yn plethu rhwng eu gilydd yn uchel uwch fy mhen, yn llenwi eu boliau efo gwybaid a pharatoi am y daith hir at dywydd gwell ynghanol Affrica. Mae eu dychweliad y flwyddyn nesa yn rywbeth arall i edrych ymlaen ato.

Ewch i wefan Butterfly Conservation am fwy o wybodaeth am yr arolwg glöynnod byw; mae ganddyn nhw adnoddau Cymraeg i’w lawr-lwytho, ac yn haeddu’n cefnogaeth.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)17eg Awst 2023