Trysorau'r Cwm

Cyffrous iawn oedd cael ymuno efo Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog wrth i’w tymor cloddio ddechrau eto. Prin ugain munud o waith cerdded o’r tŷ acw ydi safle Llys Dorfil, yng ngwaelod Cwmbowydd, ond mae’n daith sy’n mynd a fi trwy gyfres o gynefinoedd.

Ceiliogod siff-saff (chiffchaff) sydd amlycaf yn rhan gynta’r llwybr, yn ailadrodd eu henw eu hunain efo pob cam dwi’n gymryd trwy’r goedwig dderw. Dwi’n falch o gael cipolwg o wybedog brith (pied flycatcher) hefyd, yn mynd i dwll yn uchel ar foncyff lle maen nhw’n nythu’n flynyddol.

Wrth groesi Afon Cwmbowydd ar lawr y dyffryn mae dryw bach (wren) yn fy nghyfarch efo’i dwrw brysiog sydd bob tro’n swnio fel rhywbeth ddaw o geg aderyn bedair gwaith yn fwy! Dros wal gerrig sych mae cwningen yn swatio’n llonydd rhwng dau dwmpath twrch daear (mole) cyn rhuthro i dwll dan y wal, ganllath i ffwrdd. Mae’r cae yn llawn blodau menyn (buttercup) a chnau daear (pignut) ac yn werth ei weld. Enw arall ar gnau daear ydi bywi, a dyna sy’n rhoi’r elfen bowydd yn enw’r cwm medden nhw.

Edrych yn ôl i fyny Cwmbowydd o Lys Dorfil

Mae’r afon yn rhedeg mewn caeau amaethyddol glas ar y chwith i mi ond mae’r tir dal yn eithaf gwyllt ar y dde. Rhwng llethrau creigiog Cefn Trwsgl a’r llwybr mae cyfres o gorsydd a rhosydd gwlyb a’r rhain yn frith o blu’r gweunydd (cotton-grass) ar hyn o bryd, a’r ddwy rywogaeth gyffredin yma, un efo pen unigol o gotwm ar frig ucha’r coesyn, a’r llall efo tri neu bedwar blodyn yn hongian o amgylch ei ben, a’r cwbl ohonyn nhw’n chwifio’n braf yn yr awel. Yn gyffredin iawn o danyn nhw mae dail llafn y bladur (bog asphodel) -yn hawdd eu hadnabod oherwydd eu siap, sy’n rhoi’r enw inni, a fydd hi ddim yn hir nes bydd eu blodau melyn trawiadol yn amlwg iawn ar y tiroedd gwlyb. Yma ac acw mae gwlithlys (sundew) a’i sudd gludiog yn disgleirio yn yr haul fel perlau mân, yn barod i ddal pryfed, a phlanhigyn arall sydd wedi addasu at fywyd mewn cors sur, di-faeth, trwy fod yn barasit ar wreiddiau planhigion eraill, sef melog y cŵn (common lousewort). 

gwlithlys

Bydd y tir gwlyb yma’n llawn o degeirian brych y rhos (heath spotted orchid) yn fuan iawn hefyd, ac wrth ddod i gloddio bob wythnos, caf weld lliwiau’r gors yn datblygu trwy’r haf.

Mae llawer o hwyl a thynnu coes i’w gael ar y safle archeolegol ac mae’n bleser cael ymuno efo’r criw, pob un ohonyn nhw yn bobol leol, yn ymfalchïo yn eu treftadaeth. Amhosib fyddai rhoi disgrifiad teilwng i chi o waith y Gymdeithas ar y safle hanesyddol ddifyr yma heb ddwblu hyd y golofn, ond mi soniodd Rhys Mwyn yn Yr Herald am y cloddio yno yn 2018, ac os chwiliwch chi ar y we am Llys Dorfil mi gewch gyfoeth o wybodaeth, y mwyaf diweddar ar wefan Llafar Bro, y papur bro lleol.
Mi fuon ni’n gwamalu’n hwyliog am ganfod aur a thrysor dros ginio, cyn cytuno a chwerthin efo Bill Jôs yr arweinydd mai gwybodaeth ydi’r peth pwysicaf sy’n cael ei ddatgelu yno! Cofiwch chi, mae nifer o eitemau diddorol iawn wedi dod i’r golwg yno, ond i mi y diwrnod hwnnw, y pethau mwyaf gwerthfawr oedd cael bod dan awyr las yn gwneud rhywbeth sydd o ddiddordeb i mi, a’r ehedydd (skylark) a’r gog yn gwmpeini tan gamp hefyd. 

larfa pry' teiliwr (dadi longlegs) dwi'n meddwl

Ar ben hynny a’r planhigion gwych, cael gweld ambell ‘drysor’ hardd arall fel chwilod coch-a-bonddu (garden chafer beetle) yn deor o’r glaswellt a hedfan yn ddiog o nghwmpas, yn hanner a hanner lliw efydd gloyw a gwyrdd metalig; neu’r chwilen ddaear borffor (violet ground beetle) yn drawiadol wrth ruthro ar hyd y llawr, a mursen las gyffredin (common blue damselfly), er mor fach, yn odidog o dlws ar gefndir gwyrdd dail rhedynen.

A son am fursennod... rhaid imi ymddiheuro: yn y golofn dair wythnos yn ôl mi soniais am fursen fach goch (small red damselfly). Mursen fawr goch (large red damselfly) oedd gen’ i dan sylw, ond yn fy mrys i yrru’r erthygl i mewn mi wnes i lithriad di-ofal. Petawn i wedi gweld y rhai bach -sy’n ofnadwy o brin- mi fyswn i wedi dathlu llawer iawn mwy!

- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),6ed Mehefin 2024