Mae mistar ar fistar Mostyn medden nhw

Rai blynyddoedd yn ôl roeddwn wedi trefnu cael cwmni i dowlyd coed llarwydd (larch) ar gyrion un o warchodfeydd de Meirionnydd, er mwyn adfer coedwig dderw ar y safle. Cwmni arbenigol oedd hwn, yn llifio’r coed efo llaw a thynnu’r bonion allan efo ceffyl, er mwyn creu cyn lleied o lanast a phosib ar lawr y goedwig ac i fedru gweithio ar lethr serth. Roedden nhw wedyn yn llifio’r coed ar felin symudol -yn y fan a’r lle- a’r styllod newydd yn cael eu gosod fel cladin ar waliau estyniad newydd i adeilad ugain llath i ffwrdd.

Pleser pur oedd gwylio’r cob hardd a’i pherchennog yn gweithio, y ddau’n deall eu gilydd i’r dim, a boddhaol oedd gwella cyflwr y goedwig dderw, tra hefyd yn cael defnydd cynaliadwy o’r llarwydd a dorrwyd. Anodd cael deunyddiau mwy lleol na hynny ar gyfer joban adeiladu!

Cwmni arall oedd yn gweithio ar yr estyniad; criw hwyliog o adeiladwyr cydnerth a gwydn, ond un pnawn yn gwbl ddi-rybudd rhedodd un ohonyn nhw i ffwrdd gan floeddio a rhegi er digrifwch a dryswch i bawb arall... Roedd o wedi dod wyneb yn wyneb â phryf oedd wedi ei ddenu yno gan yr oglau coed wedi eu llifio, ac ar ôl i mi orffen chwerthin, mi eglurais wrtho nad oedd y creadur yn beryglus iddo fo, er mor ddychrynllyd ei olwg!

Mae dau enw ar hwn yn Saesneg: giant wood wasp ydi’r mwyaf cyffredin ohonyn nhw dwi’n meddwl, a Geiriadur yr Academi yn cynnig ‘cacynen y coed’. Ond nid wasp mohono, er fod y melyn a’r du yn amlwg iawn arno, nid yw’n gacynen o unrhyw fath. Un o deulu’r llifbryfed (sawflies) ydi o mewn gwirionedd ac mae ‘Llyfr Natur Iolo’ (Iolo Williams a Bethan Wyn Jones, 2007) yn cynnig llifbryf mawr y goedwig, neu corngynffon, fel enwau gwell o lawer. Greater horntail ydi’r ail enw yn yr iaith fain ar y pryfyn trawiadol yma. A hwythau dros fodfedd o hyd, a’r lliwiau’n fygythiol, does ryfedd fod gan bobl eu hofn nhw, yn enwedig o sylwi a’r y ‘corn’ sydd ar y gynffon hefyd! Mae’r prif lun yn dangos un benywaidd, ac mae ganddi hi ail bigyn ar ei thin, sy’n hirach ac yn edrych yn beryclach fyth!

Wyddodydd (ovipositor) ydi hwn, sef pigyn efo dannedd mân (sy’n rhoi’r llif yn enw’r teulu) er mwyn drilio a dodwy wyau mewn pren. Bydd y larfa yn cnoi twnneli trwy’r pren am ddwy flynedd a mwy cyn deor yn oedolyn ei hun i ail-ddechrau’r cylch rhyfeddol.

Er mor ddiniwed ydi’r corngynffon felly, roedd ei olwg yn ddigon i yrru’r adeiladwr druan ar ffo! Ond, mae mistar ar fistar Mostyn ‘ndoes... Tydi larfau’r llifbryf mawr ddim bob tro yn cyrraedd pen eu taith, gan fod pryfyn arall dychrynllyd yr olwg yn eu hela. 

Y tro hwn, wasp ydi hi. Yn yr ail lun mae cledd-gacynen neu sabre wasp. Un o’r cacwn ‘ichneumon’ neu gacwn parasitig -yn wir y mwyaf ohonyn nhw yng ngwledydd Prydain- ac er fod hon eto’n gwbl ddiniwed i bobl, mae ei chylch bywyd tipyn mwy arswydus. Mi welwch ei maint hi ar fy mawd i yn y llun- mae corff hon dros fodfedd o hyd hefyd, ond efo’r wyddodydd hir, mae’r fenyw yn mesur dwy fodfedd drawiadol iawn! Gall y gledd-gacynen arogli larfa corngynffon yn ddwfn yn y pren, ac mae’n tyllu twll newydd a gwthio’i wyddodydd hir i lawr i’r twnnal i ddodwy ŵy ar y larfa druan. 

Bydd cynrhonyn y gledd-gacynen wedyn yn bwyta larfa’r corngynffon o’r tu mewn, gan adael yr organau allweddol tan y diwedd er mwyn cadw ei fwyd yn fyw mor hir a phosib! 

Cofiwch, gall larfa cledd-gacynen fod yn damaid blasus i gnocell yn ei thro hefyd, a dyna sut mae’r byd yn troi. Tydi natur yn rhyfeddol? 

Coedwig gonwydd ydi cynefin naturiol y ddau bryf rhyfeddol yma, ond gallwch ddenu creaduriaid hardd fel y rhain trwy adael twmpathau o goed yn eich gardd ar gyfer bywyd gwyllt. Ewch ati os oes lle gennych.
- - - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),8fed Awst 2024 (dan y bennawd 'Pryfed Arswydus')