Boda a Broga

Dim ond hanner esgus oeddwn i angen i adael clydwch y tŷ i grwydro ar un o weunydd mwyaf Meirionnydd ddechrau’r wythnos. Roedd llygedyn o awyr las rhwng haenau o gymylau yn ddigon i’m denu fi allan ar ôl dyddiau o dywydd gwael eto! Dwi’n hoff iawn o fynd i’r un lleoliad ynghanol ardal fawr wyllt a chorsiog, tua diwedd Chwefror, er mwyn gwrando ar gân hyfryd yr ehedydd a chael teimlo fod y gwanwyn ar ei ffordd eto. 

Mae digon o son wedi bod ar grwpiau facebook y naturiaethwyr Cymraeg -Cymuned Llên Natur a Galwad Cynnar- am grifft llyffant, ac mi welais i grifft mewn pwll gerllaw tua bythefnos yn ôl, ond yr ehedydd sy’n fy nghynhyrfu i fwyaf yr adeg yma o’r flwyddyn.

Wrth drafod efo cyfeillion mi ddois i sylwi nad ydi’r gair ‘grifft’ yn gyfarwydd i bawb; ‘jeli llyffant’ oeddan ni’n ddweud wrth dyfu i fyny, a dyna mae llawer yn dal i’w ddweud heddiw. Difyr ydi nodi fod y gair llyffant yn golygu toad mewn ambell ardal, ond frog ydi llyffant i mi. Mi wnaeth panel enwau Cymdeithas Edward Llwyd son am “yr enw a barodd y drafferth fwyaf”, wrth gyhoeddi ‘Creaduriaid Asgwrn-Cefn’ -y llyfr cyntaf yn y gyfres wych ar ‘Enwau Creaduriaid a Phlanhigion’ ym 1994. 

Cyfaddawdu wnaethon nhw trwy roi llyffant melyn yn enw safonol ar frog (Rana temporaria) a llyffant dafadennog fel enw safonol ar toad (Bufo bufo) ond derbyn fod dim angen gorfodi neb i newid eu harferiad lleol. Efallai eu bod nhw’n dal i ddadlau mewn ystafell fyglyd yn rhywle os ddyliwn ni i gyd alw milk yn llefrith ‘ta llaeth, ond stori arall ydi honna!

Ta waeth, mi ges i wledd o ganu’r ehedydd ar y waun. Does dim byd gwell i godi calon na sefyll yn gwrando ar drydar bywiog a di-ben-draw ceiliog ehedydd, dau ohonyn nhw yn yr achos yma, rhywle uwch eich pen, wrth glochdar tiriogaeth a chwilio am gymar. Roeddwn yn dilyn dau lwybr ar draws sgwaryn 1km yn fan hyn ar gyfer yr Arolwg Adar Magu (Breeding Bird Survey) yn y 1990au ond am ryw reswm rhoddwyd y sgwâr i rywun arall ar ôl pum mlynedd a chynnig lle newydd i mi; llyncu mul wnes i mae gen’ i ofn! Ond roeddwn wedi dod i adnabod yr ardal arbennig yma, ac mi fum yma bob blwyddyn yn mwynhau gwrando ers ymhell dros ugain mlynedd. Y cyfnod brafiaf mae’n siwr oedd y blynyddoedd hynny pan oedd y plant efo fi, a phawb am y gorau i fod y cyntaf i weld lle’n union oedd yr ehedydd; smotyn bach tywyll yn uchel, uchel yn yr wybren.

Er fod cwmwl ar y copaon i gyd, roedd bysedd yr haul yn torri trwodd yn achlysurol. Serch hynny roedd gwynt main yn chwipio ar draws y tir gwlyb, a’r brwyn a glaswellt y gweunydd yn chwifio fel tonnau yn symud ar draws y tirlun o’m blaen. Roedd llen o law yn y pellter yn bygwth dod tuag ataf, felly mi droiais i gychwyn yn ôl am adra, a gweld ceiliog boda tinwyn! Rhaid oedd aros ychydig eto felly i wylio’r aderyn ysglyfaethus trawiadol yma’n torri cyt yn ei blu llwyd, du a chlaer wyn. Am eiliad meddyliais mae gwylan y môr oedd o wedi colli ei ffordd, ond o graffu’n nes mae’n amhosib cam-gymryd hwn am aderyn arall. 

Boda tinwyn- llun gan lywodraeth Ynys Manaw CC BY 2.0

Son am wefr cael ei wylio mor agos, yn hwylio dros y grug, prin yn rhoi curiad i’w adenydd. A mwya’ sydyn, daeth iâr i ymuno â fo, a hithau hefyd yn hedfan yn isel dros y rhos, a’i phen ôl gwyn yn amlwg iawn yn erbyn gweddill ei phlu brown. Ymhen ychydig funudau, roedd y ddau wedi mynd dros orwel ac o’r golwg, a welais i mohonyn nhw wedyn. Er bod eu niferoedd wedi cynyddu yng Nghymru ers y nawdegau, dim ond 30-40 pâr sydd yma (Cymdeithas Adaryddol Cymru 2021) ond mae’n sefyllfa wello lawer nag yn Lloegr, lle mae erlid anghyfreithlon dal yn felltith yn anffodus.

Adref amdani am banad, yn fodlon fy myd, ac i synfyfyrio am wanwyn braf.

Ehedydd -skylark
Grifft llyffant -frogspawn
Brwyn -rushes
Glaswellt y gweunydd -purple moorgrass
Boda tinwyn -hen harrier
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg, yn y Daily Post, 22ain Chwefror 2024 (Dan y bennawd 'Llyffant ta Broga?').

 

Tra Bo Hedydd, mis Mawrth 2013