Tyfu bwyd, hel fy nhamaid, a'r byd o nghwmpas i, 700 troedfedd uwchben lefel y môr.

1.2.24

Crwydro'r Bannau

Hyd yn oed cyn cychwyn am y bwlch, roedd y gwynt yn rhuo a chymylau duon yn hel yn y pellter. Roeddwn i lawr ym Mynwy wythnos dwytha, rhwng stormydd Isha a Joslyn ac wedi trefnu crwydro dipyn ym mryniau dwyrain Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. 

Mi anelais yn gyntaf am Fynydd Llangatwg a Gwarchodfa Natur Craig y Cilau. Mae clogwyni’r Darren, Darren Cilau, Disgwylfa, a Chraig y Cilau yn drawiadol iawn, a dwi wedi eu hedmygu o’r A40 wrth yrru heibio sawl gwaith. Braf cael mynd yno o’r diwedd, gan barcio ar Ffordd yr Hafod; ffordd gul, serth, droellog uwchben pentref Llangatwg.


O fewn dau funud o gychwyn cerdded, mi oeddwn yn gwylio haid o socanod eira (fieldfares) yn gwledda ar yr aeron cochion sy’n dal yn amlwg iawn ar sgerbydau gaeafol y coed drain gwynion (hawthorn). Doniol oedd gwylio’r adar yn glanio ar frigyn a hwnnw’n symud yn y gwynt, gorfod sadio’u hunain cyn medru pigo’r ffrwythau; eu traed yn siglo ‘nôl-a-mlaen odditanynt a’u cyrff yn llonydd, gan fy atgoffa o rywun yn cerdded ar raff! 

Dyma aderyn prydferth. Daw i Gymru o Sgandinafia bob gaeaf i chwilio am fwyd. Mae’n rhannu rhai o nodweddion ei gefnder, y brych coed (mistle thrush): ei fol brith er enghraifft, ond yn sefyll allan yn drawiadol efo’i ben a’i ben-ôl llwydlas a mwy o goch yn ei blu brown. Wrth i mi nesáu mae pob un yn codi o’u canghennau a hedfan i ffwrdd gan ddweud y drefn yn swnllyd efo galwad sy’n swnio i mi fel cnociwr drws blin!

Wrth i mi godi o’r bwlch rhwng dau glogwyn i’r llwyfandir agored, fi oedd yn cael trafferth aros ar fy nhraed yn y gwynt, ond mi rois fy mhen i lawr a thynnu fy het yn dynnach dros fy nghlustia a gyrru ymlaen. Roedd croesi’r gweundir eang o dwmpathau glaswellt y gweunydd (purple moorgrass) yn waith caled ond yn werth yr ymdrech gan fod cymaint o nodweddion archeolegol difyr ar ben Tŵr Pen-cyrn. Yn ôl Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd Powys, bu brwydr yno yn yr wythfed ganrif rhwng Rhodri Molwynog -brenin y Brythoniaid- a’r Sacsoniaid. Mae’r mynydd hefyd yn frith o garneddi claddu o’r oes efydd; a llawer o olion trin y cerrig calch o bob oes, yn llyncdyllau ac odynnau, cyn i’r chwareli mwy modern ddatblygu i ddwyn cerrig o’r clogwyni islaw. 


O’r copa mae’n bosib gweld dau wahanol fyd bron. Tua’r de mae cymoedd diwydiannol Gwent, ardal y glo a’r gwaith haearn, caledi cymdeithasol a sosialaeth. I’r gogledd, tir amaeth cyfoethog y tywodfaen coch, trefi marchnad llewyrchus Y Fenni a Chrughywel ac etholaethau ceidwadol Brycheiniog a Mynwy.

Ond roedd yn rhy oer i sefyllian, felly mi ddilynais lwybr arall i lawr, heibio cwt crwn o’r enw Hen Dŷ Aderyn, nes cyrraedd yn ôl at ymyl y tarenni, a’r gwynt o’r tu ôl i mi wedi bod yn gymorth i’r cerdded y tro hwn. Roedd yr haul dal yn weddol isel yn y de-ddwyrain, ac ar draws dyffryn Wysg i’r gogledd roedd enfys fendigedig yn ymestyn o Fynydd Troed i Ben-y-fâl. Uwch fy mhen, cigfran yn hongian ar y gwynt heb symud fawr ddim, ac oddi tanaf bwncath yn cylchu dros goedwig Cwm Onneu Fach.

Tydi Ionawr ddim yn fis da i gymryd maintais lawn o gyfoeth botanegol Craig y Cilau, lle mae clogwyni calchfaen mwyaf Cymru yn gartref i flodau Arctic-Alpaidd a rhedynnau prin. Mae yno hefyd nifer o fathau prin o goed cerddin (whitebeam), tair ohonyn nhw yn tyfu’n unlle arall ar y ddaear heblaw’r Bannau. Rhywle arall i’w ychwanegu i’r rhestr o lefydd i ddychwelyd iddyn nhw yn y gwanwyn felly!

 

Trwy lwc, mi gadwodd yn sych trwy’r dydd -nes cyrraedd ‘nôl i’r cerbyd, a phan ddaeth y glaw a’r cenllysg mi es am fy mywyd i lawr i Eglwys y Santes Fair yn Y Fenni, a rhyfeddu at y ffenest newydd hardd yno, uwchben eu prif drysor, cerflun derw canoloesol o Jesse, tad Dafydd Frenin. Gwledd o liw sy’n cynnwys lluniau hyfryd o fywyd gwyllt a phlanhigion llesol, fel y wermod wen ac eurinllys, cacynen a gwyfyn (feverfew, StJohn’s wort, bumblebee, moth). Lle hyfryd iawn i ymochel am ennyd cyn chwilio am baned cynnes yn y dref!
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol* yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),1af Chwefror 2024.

*Heb y ddau lun gyntaf


2 comments:

  1. Anonymous6/2/24 07:07

    Taith gerdded wych. Wnes i fwynhau darllen am Mannau Brycheiniog - mae nhw mor brydferth.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Diolch. Dwi'n cytuno: prydferth tu hwnt, ond yn ddiarth iawn imi tan rwan. Y bwriad ydi mynd yn ôl i grwydro mwy yn fuan!

      Delete

Diolch am eich sylwadau