Crwydro a Mwydro

Hen bethau digon sâl am gadw cysylltiad ydi dynion fel arfer, ond dwi’n falch o gael cyfarfod criw bach o ffrindiau coleg bob blwyddyn i gerdded Llwybr Arfordir Cymru. Mae ein teithiau hydrefol ni yn fwy o fwydro nac o grwydro a dweud y gwir, gan ein bod yn rhoi’r byd yn ei le a cherdded yn boenus o araf gan amlaf. Rydym wedi chwerthin ers talwm y cymer hi dros 80 mlynedd i ni gwblhau’r llwybr i gyd!

Dyma’r llwybr cenedlaethol cyntaf yn y byd i ddilyn arfordir cyfan unrhyw wlad- ac mae Wicipedia yn dweud ei fod yn 870 milltir o hyd, o Gas-gwent i Saltney. 

O’r Borth i Aberystwyth oedd taith eleni; gwta saith milltir o gerdded, ond taith braf iawn, efo Ynys Enlli ar un pen i orwel pell Bae Ceredigion, a bryniau Preseli ar y pen arall. Mae daeareg trawiadol Trwyn Pellaf, Carreg Mulfran, a Chraig y Delyn, yn werth ei weld, a phlygiadau a haenau’r graig olaf yna yn debyg iawn i siap a thannau telyn. Braidd yn uchel oedd y llanw wrth inni gyrraedd Sarn Cynfelyn, ond roedd clawdd enwog Cantre’r Gwaelod yn amlwg iawn serch hynny. 

Roedd bilidowcars yn niferus ar hyd y glannau, nid dim ond ar Garreg Mulfran, a dwsin o frain coesgoch fel petaen nhw’n ein dilyn bob cam.

Diwrnod ardderchog arall efo cyfeillion hoff gytûn, yn gorffen fel pob blwyddyn efo pryd da o fwyd, peint neu ddau, a llawer o hwyl a hel atgofion. Dyma edrych ymlaen at tro nesa’.

Difyr darllen colofn Angharad Tomos am swydd Efrog ddechrau’r mis lle cyfeiriodd at Gatraeth ac Aysgarth, gan i minnau ymweld â rhaeadrau hynod Aysgarth ym mis Medi hefyd. Mae cerdd arwrol Y Gododdin o Lyfr Aneirin yn son yn bennaf am frwydr Catraeth, ond mae pennill arall yn fwy o hwiangerdd sy’n son am dad plentyn yn hela ceirw, a grugieir o’r mynydd, a physgod o ‘rayadyr derwennyd’. Mae’r gwybodusion yn dweud mae Lodore Falls yn Derwent Water ydi fanno (a hawdd deall pam oherwydd tebygrwydd yr enw Derwent), ond gan fod Ays yn hen air am dderw (a garth yn golygu ardal o dir, fel gardd yn Gymraeg), mae’n haws gen i gredu mae Rhaeadr Aysgarth ydi Derwennyd y gerdd. Dim ond deunaw milltir o Gatraeth ydi Aysgarth, tra bod Lodore yn 76 milltir... Mae’n ddifyr damcaniaethu ond pwy a ŵyr ‘nde!

Mi fues i yn ôl yn y de-ddwyrain y mis hwn hefyd, a’r tro yma wedi cael crwydro glannau Afon Wysg, a chamlas Mynwy-Brycheiniog. Mae pont ddŵr Brynich, lle mae’r gamlas yn croesi’r afon yn werth yr ymdrech i’w chyrraedd, a pheirianwaith y lociau gerllaw yn rhyfeddol i’w wylio’n gweithio hefyd. 

Uchafbwynt arall oedd coed yw syfrdanol o hardd Eglwys Llanfeugan ger pentref Pencelli. Er yn iau o dipyn nag ywen wych Llangernyw, tybir fod y rhain o leiaf ddwy fil o flynyddoedd oed, ac fel mewn nifer o fynwentydd eraill trwy Gymru, yn dynodi safle bwysig i’n hynafiaid ers cyn dyfodiad cristnogaeth ac ymhell cyn codi’r eglwys. Efallai fy mod yn hygiwr coed, ond byddai angen hanner dwsin o bobl eraill i fedru amgylchynu’r mwyaf o’r rhain. Hyfryd serch hynny oedd eu gweld a’u cyffwrdd, a dychmygu’r hanes aeth heibio tra oedden nhw’n tyfu. 

Yn gynharach, roeddwn ychydig filltiroedd i ffwrdd yn darllen llyfr ‘Y Castell ar y Dŵr’ (Rebecca Thomas, 2023) ar fainc ar lan Llyn Syfaddan, lle seilwyd y nofel hanesyddol. Awr fach o ddihangfa o’r byd prysur, yn dychmygu’r cymeriadau oedd yn byw yma ganrifoedd yn ôl, a gwylio cwtieir a bilidowcars ar ymylon y crannog -yr unig enghraifft o dŷ amddiffynol ar ynys mewn llyn yng Nghymru.

Ar ddiwrnod arall mi ges i grwydro Gwarchodfa Gwlyptiroedd Casnewydd, i chwilio am ditws barfog -eu hunig safle magu yng Nghymru, ond aflwyddianus oeddwn i, a dod oddi yno’n siomedig! Ond o leiaf ges i gerdded dwy filltir arall o Lwybr Arfordir Cymru wrth chwilota yno, a chael bod ychydig bach yn nes at gwblhau’r 870 milltir!
- - - - - - -  

bilidowcar: mulfran, cormorant, Phalacrocorax carbo
brân goesgoch: chough, Pyrrhocorax pyrrhocorax
ywen: yew, Taxus baccata
cwtiar: coot, Fulica atra
titw barfog: bearded tit, Panurus biarmicus
- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 31 Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Crwydro Arfordir')

Glannau Brenig ac Eirin Dinbych

Mae’r gwynt yn chwythu’n oer ar draws wyneb y llyn wrth inni gerdded i lawr o Nant Criafolen, a’r haul yn wan ac isel mewn awyr lwydlas denau. Ond mae’n sych, a hynny’n hen ddigon i’n denu o’r car cynnes i fynydd agored Hiraethog ar ddechrau mis Hydref. 

Fferm wynt sydd amlycaf yma; a chronfa ddŵr enfawr Llyn Brenig. Ar y gorwel, planhigfeydd o goed conwydd. I gyfeiriad arall, rhostir eang a reolwyd ar gyfer saethu adar. Ar dir is, ambell gae glas o borfa rhygwellt, wedi’i hawlio o dir gwyllt trwy aredig, hadu, a gwrtheithio. ‘Does yna ddim byd yn naturiol am y tirlun hwn. 

Bu pobl yn dylanwadu ar dirlun Hiraethog ers miloedd o flynyddoedd. Lle mae’r llyn rwan -yn ôl gwefan ardderchog Archwilio ("Cronfa ddata o wybodaeth archaeolegol a hanesyddol")- cofnodwyd cyllyll fflint o’r oes efydd; blaen saeth; beddi, carneddi, a mwy. Ac mae digonedd o henebion ar y glannau hefyd, a Dŵr Cymru yn hyrwyddo’r llwybr yng ngogledd ddwyrain y llyn fel Llwybr Archeolegol, efo paneli gwybodaeth da ar ei hyd.

Dafliad bwyell o’r maes parcio mae Boncyn Arian, twmpath amlwg ar lan y llyn: bedd o’r oes efydd (tua 4,000 o flynyddoedd yn ôl) a thystiolaeth o ddefnydd 2,000 o flynyddoedd cyn hynny yno hefyd. Gerllaw mae carnedd gylchog -cylch o gerrig- ac olion cylch arall o fonion coed yn ei amgylchynu.

A’r gwynt yn chwipio o’r de-orllewin, mae tonnau gwynion yn corddi wyneb y llyn ac yn bwyta’r dorlan o dan y safleoedd hanesyddol yma. Er fod y cwmni dŵr yn amlwg wedi ymdrechu i warchod y lan efo rhes o feini mawrion, mae’r erydiad i’w weld yn parhau i fygwth yr archeoleg yn y tymor hir.
Gyferbyn, ar lan bellaf y llyn mae sgwariau yn rhostir Gwarchodfa Gors Maen Llwyd yn dyst i’r gwaith torri grug gan Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru er mwyn cael lleiniau o dyfiant o wahanol oedran ar gyfer grugieir.

Wrth droi cornel daw Hafoty Sion Llwyd i’r golwg, mewn pant braf allan o afael y gwaethaf o’r gwynt. Yn gefnlen i’r hen dyddyn mae llechwedd llawn rhedyn. Hanner y planhigion wedi crino’n goch a’r gweddill dal yn wyrdd am y tro, a’r cwbl yn siglo’n donnau sychion yn yr awel, fel ton Fecsicanaidd yn symud trwy dorf mewn stadiwm. Uwchben y llethr mae cudull coch yn hongian ar y gwynt; ei gorff yn gwbl llonydd a’i ben ar i lawr yn llygadu tamaid, tra bod ei adenydd main yn brysur gadw fo yn ei unfan i aros am yr eiliad perffaith i daro. A thu ôl iddo: llafnau hirion y melinau gwynt yn troi’n ddistaw a di-stŵr, dim ond swn gwynt trwy ddail melyn sycamorwydden wrth dalcen yr hafod i’w clywed yma.

Yn ôl ar lan y llyn mae clamp o gacynen dinwen hwyr yn mynnu hedfan sawl gwaith at gôt las fy nghyd-gerddwr, er mawr digrifwch i ni. Yn ôl ei maint, brenhines newydd ydi hon, naill ai yn chwilio am gymar, neu’n manteisio ar yr ychydig haul i hel neithdar cyn gaeafu.

Uwchben mae deg neu fwy o wenoliaid y bondo yn hedfan ar wib am y de, ac mae’n amser i minnau droi am adra hefyd. Fues i erioed ar lannau Llyn Brenig o’r blaen, ond efo canolfan ymwelwyr, caffi, a nyth gweilch y pysgod ar ochr ddeheuol y llyn, mae digon yma i’m denu fi’n ôl yn yr haf.

Wedi bod yng Ngŵyl Eirin Dinbych oedden ni. Marchnad grefftau a bwyd digon difyr, ond heb lawer o son am y coed eirin enwog, a dim ond ychydig o gynnyrch eirin lleol ar gael, oherwydd tymor tyfu sâl mae’n debyg. Mae fy nghoeden Eirin Ddinbych i yn yr ardd acw, yn 13 oed eleni. Tri haf ar ddeg heb yr un ffrwyth. Dim un cofiwch! Dwi wedi bygth ei llifio sawl gwaith ac wedi dadlau efo’r feithrinfa nad ydi hi, fel maen nhw’n honni, yn hunan-ffrwythlon ar safle 700 troedfedd uwch y môr! Ta waeth, rwy’n dal i gredu; dal i aros, efallai y caf eirin y flwyddyn nesa a theithio’n ôl dros fynydd Hiraethog i ddathlu.

grugiar, grouse
rhedynen ungoes, bracken. Pteridium aquilinum
cudull coch, kestrel. Falco tinnunculus
cacynen dinwen, white-tailed bumblebee. Bombus lucorum
gwennol y bondo, house martin. Delichon urbica
- - - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 10fed Hydref 2024 (Dan y bennawd 'Glannau Brenig')

 

Melys Moes Mwy

Ychydig iawn o bethau sy’n brafiach nag eistedd allan yn yr ardd yn gwylio’r machlud efo diod oer. Gwylio’r gwenyn a’r cacwn yn hel neithdar a phaill o’r blodau cyn i’r haul suddo. 

Bach ydi’n gardd ni, felly does dim lle i gael pwll bywyd gwyllt, a chors. Dim lle i gael dôl flodeuog, a choed, a chorneli gwyllt a phob cynefin posib. Ond does dim raid cael y cwbl! Mae gerddi pawb yn wahanol: rhai yn dwt ac yn llawn rhesi syth; eraill yn llawn mieri, heb eu cyffwrdd ers talwm; a phob dim arall rhwng y ddau yna. Rhowch pob un at ei gilydd ac mae gennych chi amrywiaeth mawr o sefyllfaoedd gwahanol sy’n cynnig rhywbeth i lawer iawn o fywyd gwyllt.

Dywedir fod dros filiwn o aceri o erddi yng ngwledydd Prydain, a hynny’n ardal sy’n fwy na chyfanswm y gwarchodfeydd natur. Mae yn bosib felly i bawb gyfrannu at gynnig cynefinoedd i bryfetach ac adar a mamaliaid ac ati, ac mae hynny’n rhoi boddhad mawr i mi wrth roi fy nhraed i fyny ar ôl diwrnod o arddio.

Dim byd i gymharu efo, er enghraifft Great Dixter, gardd sydd yn y premier league o erddi yr ynysoedd yma. Gardd gafodd arian Loteri er mwyn cynnal arolygon manwl o fywyd gwyllt y safle. Cofnodwyd 130 math o wenyn gwahanol yno; ac 16 allan o’r 24 cacynen (bumblebee) sydd i’w cael ym Mhrydain; 32 rhywogaeth o löyn byw, a dros 400 gwyfyn (moth). Mae yno 220 math o bry copyn hefyd! Rhwng y rhain a blodau gwyllt, cen a mwsog, ac amffibiaid ac ati, mae dros 2300 rhywogaeth wedi eu canfod yno. Rhai ohonyn nhw’n brin iawn. Cofiwch, mae gan Dixter lawer mwy o dir na fi, yn cynnwys pwll mawr a pherllan a choedwig a dolydd a gwrychoedd..! 

Fi: cenfigennus? Ydw, siwr iawn! Ond serch hynny, dwi’n ddigon bodlon ar y cyfan yn ein gardd fach drefol ni, rhwng dwy ardd arall ac ar gyrion coedwig dderw. Yn fodlon bod gwerth i bob gardd -gardd fechan neu erddi enfawr- wrth gynnal bio-amrywiaeth.

Mae gwenyn mêl (honey bee, Apis mellifera) wedi bod yn amlwg iawn yn y blodau yma yn ddiweddar. Nid pryfaid gwyllt ydi gwenyn mêl ar y cyfan heddiw, er syndod mawr i lawer. Pan mae rhywun yn cadw cychod gwenyn mewn ardal (a dwi’n cyffredinoli a gor-symleiddio sawl peth yn y golofn y tro hwn cofiwch), gall hynny fod yn newyddion drwg i’r peillwyr gwyllt lleol. Mae degau o filoedd o wenyn mêl yn medru bwyta cryn dipyn! A hynny’n gystadleuaeth i’r gwenyn, cacwn, a glöynnod byw am y bwyd sydd ar gael. 

Wedi dweud hynny, gwn fod poblogaeth o wenyn mêl yn byw yn wyllt yn lleol, ac mae’n debyg fod y wenynen fêl dywyll, Gymreig, ar yr ynysoedd hyn ers miloedd o flynyddoedd. 

Tair blynedd yn ôl, wrth grwydro yn un o’r coedwigoedd lleol, daeth fy nhad ar draws boncyff coeden oedd wedi disgyn mewn gwynt y noson flaenorol. Roedd y goeden yn amlwg wedi marw ers cryn amser a’r rhuddin yn ei chanol hi wedi pydru’n dwll mawr. Llenwyd y twll hwnnw -pan oedd y goeden yn dal ar ei thraed- efo crwybrau (honeycomb) gwenyn mêl. 

 

Erbyn i mi fynd yno ddau ddiwrnod wedyn, roedd bron y cwbl wedi mynd. Wedi bod yn wledd felys iawn i fochyn daear (badger, Meles meles) mwy na thebyg. Os lwyddodd y frenhines i ddianc, mi fyddai hi -efo’i gweithwyr- wedi heidio i dwll mewn coedon arall i gychwyn eto!

 

Wyddwn i ddim lle yn union maen nhw’n byw bellach, ond mae croeso iddyn nhw ddod i hela neithdar acw, cyn belled a bod peillwyr eraill yn dal i ddod hefyd! Yn y cyfamser, mi fues i yn Ffair Fêl Conwy ddydd Gwener d’wytha, fel pob blwyddyn ar y 13eg o Fedi, yn blasu a phrynu potiau euraidd o’u cynnyrch melys gwych. Mi fydd y ffair ar ddydd Sadwrn y flwyddyn nesa, efallai y gwela’i chi yno!
- - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 19eg Medi 2024 (dan y bennawd 'Y Wenynen Fêl')

 

Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!

"Gwybodaeth ydi’r trysor pwysicaf!" -Dyna ddywed Bil Jones, sy’n arwain y cloddio archeolegol ar safle Llys Dorfil yng Nghwmbowydd, pan soniodd rhywun mor braf fysa darganfod trysor ar y safle!

Ar ôl bwlch yn y cloddio yn 2023, mae mor braf cael ail-afael ynddi eleni, a’r criw o wirfoddolwyr lleol yn croesi bysedd bob wythnos y bydd Dydd Llun, Dydd Iau, a Dydd Gwener yn sych, er mwyn cael teithio i waelod y cwm, tynnu’r tarpolin glas yn ôl, a bwrw iddi eto efo’n tryweli bychain a’n brwsh a rhaw. 

Crafu canrifoedd o bridd a mawn, fesul haen yn ofalus, nes datgelu sylfeini adeiladau neu feddi posib. Y gobaith ydi ychwanegu at y cyfoeth o wybodaeth sydd eisoes wedi ei hel am y safle aml-gyfnod arbennig hwn. 

Cloddio yn Llys Dorfil, a thref y Blaenau yn y cefndir

Wrth gwrs, yn ddistaw bach, mae pawb yn breuddwydio am ganfod blaen saeth sy’n filoedd o flynyddoedd oed, neu geiniog arian o oes y tywysogion efallai. Nid am eu gwerth ariannol cofiwch, ond am eu gwerth fel tystiolaeth am weithgaredd y safle yn y gorffennol. Pawb yn awyddus i gyfrannu at ddysgu mwy am hanes ein bro.

Ein hanes ni sy’n cael ei ddatgelu yn Llys Dorfil; bywydau pobol Bro Ffestiniog fu yma o’n blaen ni. A’r gwaith yn gyfan gwbl yng ngofal pobl leol: enghraifft arall, fel gwelwn yn aml iawn ym Mro Stiniog -efo Antur Stiniog, Cwmni Bro, Seren, ac ati- o’r gymuned arbennig hon yn mynd ati i wneud rhywbeth dros ei hun, yn hytrach nag aros am gymorth gan y sir, neu lywodraeth neu asiantaeth o’r tu allan!  

Pleser llwyr ydi cael bod yn rhan o griw diwyd a difyr Cymdeithas Archeolegol Bro Ffestiniog. Mae tynnu coes a rhoi’r byd yn ei le yn rhan bwysig o’r gwaith, ac mae llawer iawn o hwyl i’w gael yno, y cwbl yn digwydd yn naturiol Gymraeg. Dim ond un diwrnod yr wythnos ydw i’n medru ymuno, ond mae nifer yn mynd dair gwaith yr wythnos os ydi’r tywydd yn caniatâu. 

Ar ddydd Gwener olaf Mehefin, roeddwn i a Dafydd yn archwilio beddi posib, hanner ganllath o’r prif safle; Alan yn torri tywyrch ar leoliad newydd a chwilio efo’r metal detector; Rhian, Linda, a Buddug yn datgelu waliau a llawr yr adeilad diweddaraf, a Bil a Mary yn cloddio a rhannu eu hamser yn cynghori a gofalu bod pawb yn iawn ac edrych yn fanwl a thrafod canfyddiadau posib. 

Er ei bod wedi ryw bigo bwrw’n achlysurol trwy’r dydd, roedd pawb yn falch o fod wedi cyfrannu at ddiwrnod o waith difyr eto. Ond fel dywed Dafydd, sydd ei hun wedi rhoi cannoedd o oriau o waith gwirfoddol yno dros y blynyddoedd, tydi gwaith Bil a Mary ddim yn gorffen pan rown y tarpolin yn ei ôl dros yr olion. Maen nhw wedyn yn didoli’r canfyddiadau, eu harchwilio ymhellach, cofnodi’r eitemau’n fanwl, gyrru samplau i ffwrdd ar gyfer eu dyddio, ac ysgrifennu adroddiadau ar y gwaith.
Diolch iddyn nhw a’r criw i gyd am eu hymroddiad. Am wella ein dealltwriaeth o’n gorffennol yn y cilcyn hwn o ddaear.
- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024 Llafar Bro

Dilyn Afon

Pa le gwell i ddianc oddi wrth yr holl ymwelwyr gŵyl banc na’r Migneint! Ardal enfawr o waundir agored, gwyllt. Lle anial, di-liw, a pheryglus yn ôl rhai, ond tirlun arbennig efo chwedlau gwych a natur rhyfeddol i’m llygaid i!

Ehangder mawr agored Y Migneint; edrych tua Llyn Conwy

Chwilio oeddwn i y tro hwn am darddiad pellaf y dŵr sy’n llifo tua’r gorllewin i Afon Dwyryd, a’r môr ar arfordir gorllewin Cymru. Yr hyn dwi’n obeithio ei wneud yn y pendraw ydi dilyn y dŵr hwnnw o’i darddiad i’r aber. Egin brosiect, heb unrhyw bwrpas mawr gwyddonol nac athronyddol, heblaw rhoi difyrrwch a boddhad i mi! Syniad sydd wedi bod yn troelli yn fy mhen ers darllen ‘Rivers of Wales’ gan Jim Perrin ddwy flynedd yn ôl, yn benodol ei bennod am afonydd Cynfal, Dwyryd a Glaslyn. Syniad sydd -tan rwan- ddim ond wedi ei fyw a’i ddilyn ar fap ar fwrdd y gegin, neu o bell trwy ffenest y car wrth deithio dros y mynydd i Benmachno neu’r Bala!

O be wela’ i, mae llond llaw o lecynnau posib yn y gystadleuaeth ddychmygol hon, ar nentydd uchaf Afon Cynfal (mi ddof yn ôl rywbryd eto efallai at yr afonydd niferus eraill sy’n bwydo’r Ddwyryd): mae blaen pellaf Nant y Pistyll-gwyn, ac un o ganghennau’r Afon Gam yn dechrau -yn ôl mapiau’r Arolwg Ordnans o leiaf- dros y ffin yn sir Conwy. Dyna sy’n codi’r rhain i’r dosbarth cyntaf o ran diddordeb a blaenoriaeth. Mae’r ail yn fwy difyr fyth gan fod pen pellaf Afon Gam o fewn tafliad carreg o ben uchaf Nant yr Ŵyn (hynny ydi, os medrwch daflu carreg 250 metr... sy’n anhebygol iawn i fod yn onest, gan mae dim ond 121m ydi’r record yn ôl llyfr mawr Guiness am sgleintio neu sgimio carreg ar ddŵr. Ond dwi’n siwr eich bod yn deall be sydd gen’ i!). Mae Nant yr Ŵyn yn llifo i’r cyfeiriad arall, i’r dwyrain i Afon Serw, yna Afon Conwy, sy’n llifo wrth gwrs i arfordir y gogledd! 

Ymhellach i’r de, yr ochr draw i Lyn y Dywarchen, mae Nant y Groes, ddim yn bell o’r man lle mae plwyfi Stiniog, Maentwrog ac Eidda yn cwrdd. Mae hynny’n ychwanegu at apêl mynd i fanno hefyd i edrych am hen gerrig terfyn. O groesi’r B4391 wedyn, mi ddowch at y chwaer-nentydd Afon Goch ac Afon Las. Y rhain ydi’r uchaf o’r llednentydd, o gwmpas y 510m, ond yn sicr yn yr ail ddosbarth o ran pellter dwi’n tybio.

 

Edrych tuag at Craig Goch Gamallt. Hyd yn oed llefydd anghysbell ddim yn rhydd o felltith y sbriws...

Mi lwyddais i ddarganfod tarddiad Nant y Pistyll-gwyn, sydd heb os yn sir Conwy, trwy gerdded ar draws y rhos a thrwy’r gors i gyfeiriad Craig Goch Gamallt am rhyw hanner milltir o Ffynnon Eidda, safle hen dafarn Tŷ Newydd y Mynydd, a tharddle arall i Afon Conwy. Gweld lle mae’r dŵr yn llifo yn yr agored cyntaf ydi’r nod. Mae’r dŵr dan yr wyneb ymhellach na hynny hefyd. 

Ond fel bob tro -ac mae’n ddihareb yn ein teulu ni- mi ddenodd pethau eraill fy sylw hefyd! Toreth o lus coch er enghraifft (cowberry, Vaccinium vitis-idea); llawer mwy o ffrwythau na welais i ers talwm iawn. Trueni nad oedd hen dwb hufen ia gen’ i er mwyn hel rhywfaint; ond mae jam lingonberry (enw arall ar y ffrwyth) yn un o’r unig bethau sy’n ei gwneud yn werth ymweld â’r siopau dodrefn mawr glas-a-melyn Swedaidd yna, yn fy marn i! Roedd y llus coch yn tyfu ochr-yn-ochr â choed llus (bilberry, Vaccinium myrtillus) ac wrth gwrs, mi fues i’n pigo a bwyta’r rheiny wrth fynd gan eu bod yn felysach na’u cefndryd cochion, ac hefyd yn tyfu yno oedd creiglus (crowberry, Empetrum nigrum) er nad oedd ffrwythau ar y rhain.

Llus cochion

Tra’n chwilio’n hir am aelod arall o deulu’r llus, sef llugaeron (cranberry, Vaccinium oxycoccos) er mwyn cwblhau’r bedwarawd, daeth ambell ddiferyn o law i wneud i mi edrych i fyny a sylwi fod niwl enwog y Migneint yn dechrau hel. Pingiodd y ffôn i rybuddio am fatri isel yn fuan wedyn, a’r peth doeth i’w wneud oedd anelu’n ôl am y car ac adra am banad. Mi gewch glywed am anturiaethau’r Migneint ac Uwchafon gyda lwc yn Yr Herald Cymraeg dros y misoedd nesa!
- - - - - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post),29ain Awst 2024 (dan y bennawd 'Dilyn Cwrs Afon')