Dal gwyfynod

Tri-deg mlynedd yn ôl ‘roeddwn yn beiriannydd yn Atomfa Trawsfynydd, yn gwylio’r cloc a chyfri’r oriau ar shifftiau nos hir. Erbyn hynny, roedd y ddau adweithydd wedi eu diffodd a’r prysurdeb arferol wedi gostegu, y gorchwylion dyddiol yn llai beichus ac o’r herwydd roedd amser yn llusgo’n arw rhwng machlud a chodiad haul! Un o’r pethau fyddwn yn wneud rhag diflasu’n llwyr ar adegau felly fyddai treulio ambell egwyl yn crwydro’r adeiladau ac agor ffenestri. Doedd pwerdai ddim yn rhoi fawr o ystyriaeth i arbed trydan a diffodd goleuadau ar ddechrau’r nawdegau, felly roedd y lle yn oleuadau llachar bedair awr ar hugain y dydd. 

O adael ambell ffenest yn gilagored -mewn lleoliadau penodol- ar ddechrau shifft, gallwn wedyn grwydro eto fel oedd y dydd yn gwawrio, yn ôl i’r llefydd hynny i weld pa wyfynod (moths) oedd wedi mentro i mewn i glwydo. 

Gwyfynod fel yr emrallt mawr (large emerald), yn lliw gwyrdd golau hyfryd, a rhes o doeau-bach goleuach ar draws yr adain fel pwythau sidan i’w dal at ei gilydd; y gem pres gloyw (burnished brass) a’i adenydd yn rhesi euraidd neu’n wyrdd metalig, yn dibynnu ar ongl y goleuni arnyn nhw. Neu’r gwyfyn llenni crychlyd (angle shades) a’i siap unigryw a dau driongl haenog, lliw khaki a phinc budr ar ganol y blaen adenydd yn creu croes amlwg iawn pan mae’n gorffwys. 

Siom oedd yn fy nisgwyl yn aml wrth gymowta fel hyn, a dim ond ambell i wyfyn brown di-sylw wedi dod i’r fei, ond yn achlysurol roedd yr helfa’n cynnwys rhai trawiadol iawn, fel y blaen brigyn (buff tip) -ei enw Cymraeg yn disgrifio sut mae o’n dynwared yn gelfydd iawn cangen wedi torri er mwyn osgoi cael ei fwyta, neu’r ermin gwyn (white ermine) fel aelod o lys y tywysogion, yn torri cyt yn ei glogyn ffwr claer-wyn.  Creaduriaid dirgel ag enwau gwych a ysgogodd awydd ynof fi i ddeall mwy am fywyd gwyllt fy mro.

Pan gauodd yr atomfa mi ges i gyfle i newid cyfeiriad a dilyn fy niddordeb mewn byd natur a gyrfa newydd yn y maes hwnnw, a chael defnyddio offer pwrpasol fel lampau gwyfyn i’w denu at oleuadau cryf neu uwch-fioled, a pheromonau i ddenu gwyfynod sy’n hedfan liw dydd. O gymharu a ffenestri, mae cael moth-trap, fel y’i gelwir, fel cael dyrchafiad i chwarae mewn cynghrair uwch, a llwyth o wyfynod yn cael eu dennu i un lle, a’u dal yno tan y bore. 

Gwalch-wyfyn heboglys a'i lyndys; y lamp yn yr ardd; ac un o'r plant yn helpu cofnodi

Ac am amrywiaeth gwych! Oes, mae dal angen palu trwy ddwsinau o bethau-bach-brown weithiau, pob un yn edrych fel ei gilydd, ond mae’n werth yr ymdrech er mwyn canfod y divas lliwgar yn eu mysg. Gwalch-wyfyn helyglys (elephant hawkmoth) er enghraifft, sy’n llawn mor brydferth ag unrhyw löyn byw, ei liwiau’n fy atgoffa o goesyn rhiwbob -rhyw frown/wyrdd a phinc bendigedig. Mae lindysyn hwn yn edrych yn hynod hefyd, yn drwch bawd ar ei anterth, pigyn dychrynllyd yr olwg, a llygaid ffug i roi braw i adar! On’d ydi Natur yn wych!

Er fod lamp gwyfynod da iawn acw gen’ i (cynllun Robinson: bwced mawr crwn efo golau cryf mewn twmffat ar ei ben) tydw i ddim yn ei ddefnyddio hanner digon. Roedd yn bleser rheolaidd pan oedd y plant yn ifanc a llawn brwdfrydedd. Pawb yn ysu i godi’r ceuad yn y bore a methu’n glir ag aros i weld pa drysorau oedd wedi eu dennu iddo dros nos; fel yr hir-ddisgwyl cynhyrfus, cyffrous cyn agor parseli ar fore’r nadolig! Hwyl wedyn wrth ryddhau bob un yn ofalus mewn llwyn, neu adael iddyn nhw hedfan o flaen bys i ganfod lloches eu hunain am y diwrnod.

Unwaith yn unig eleni dwi wedi ei osod yn yr ardd acw -y tywydd anwadal sy’n cael y bai yr haf hwn- ac ychydig iawn o uchafbwyntiau gafwyd. Braidd yn hwyr yn y tymor ydi hi rwan, er inni gael nosweithiau braf a chynnes o’r diwedd, ond mae’r lleuad dal yn rhy olau ar hyn o bryd. Efallai y rho’i gynnig arni at ddiwedd yr wythnos, ac adrodd ‘nôl y tro nesa’.

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Byd Natur Yr Herald Cymraeg (Daily Post)7fed Medi 2023