Gofyn Tamaid Heb Un Geiniog

Mae gen’ i ffrind newydd. 

Dim ond am bum munud oeddwn wedi bod yn cloddio pan ddaeth robin goch i lan y twll, a dal pryf genwair o dan fy nhrwyn yn gwbl ddigywilydd! Mae’n rhaid fod ganddyn nhw synnwyr arbennig am bridd noeth, ac yn gwybod yn iawn fod cyfle am damaid o fwyd.

Llun gan Francis C. Franklin / CC-BY-SA-3.0

Naw mlynedd ar ôl torri ‘nghalon efo’r amodau ar y safle rhandiroedd lleol a rhoi’r ffidil yn y to; mae rhywbeth wedi drod drosta’i mae’n rhaid, oherwydd rydw i wedi cymryd plot yno eto. Ac o, mam bach, mae’r lle yn ddigalon o wlyb! 

Yno i agor ffos oeddwn i, er mwyn trïo sychu rhywfaint ar y ddaear, ac mi ges i gwmpeini’r hen robin annwyl drwy’r pnawn. Roedd yn amlwg wedi hen gynefino efo cwmpeini pobl ar safle’r rhandiroedd, ac yn hollol ddi-ofn wrth sboncio o gwmpas fy nhraed wrth imi dyllu, ac i mewn ac allan o’r ffos gul yn chwilio am damaid. Mae’r berthynas rhwng y robin goch a phobol yn hen iawn; wedi dysgu bod pobl sy’n gweithio’r tir yn werth eu dilyn er mwyn cael bwyd. Credir eu bod wedi dysgu dilyn moch gwyllt ac anifeiliaid eraill cyn hynny, er mwyn chwilota yn y pridd maen nhwythau wedi’i droi. 

Os oes unrhyw aderyn sy’n adnabyddus i bawb, y robin goch ydi hwnnw. Yn ôl beibl adarwyr Cymru, ‘The Birds of Wales’ (Pritchard et al, 2021), y robin ydi’r ail aderyn mwyaf cyffredin sydd gennym ni, ar ôl y dryw bach. Yr unig lefydd nad ydyn nhw wedi eu cofnodi ydi uchel-fannau’r mynyddoedd; fel arall maen nhw i’w gweld ymhob twll a chornel o’n gwlad. Efallai fod nifer ohonoch wedi eu rhestru dros y penwythnos yn y ‘Big Garden Birdwatch’ blynyddol.

Mae’r robin wedi ennyn edmygedd ac wedi ennill lle go arbennig yng nghalonnau pobol: mae’n un o eiconau amlycaf y nadolig; yn destun cerddi a chaneuon; yn darogan eira, ac yn enw timau pêl-droed, a chwrw hefyd. Arwydd o lwc dda i rai diwylliannau, tra bod eraill yn ei weld fel rhybudd o anlwc i ddod. Mae’r llên gwerin yn helaeth a chyfoethog iawn!

Ar wibdaith o Batagonia yn Hydref 2018, tra’n dringo llethrau Bryn y Groes yn Esquel, mi ges fy syfrdannu o wylio a gwrando ar aderyn yn bloeddio canu o ben llwyn. Loica oedd enw cyffredin yr aderyn hwnnw yno, ond roedd y Cymry wedi ei alw’n robin goch, o hiraeth am y robin annwyl yn yr hen wlad efallai. Gall holltwr blew ddadlau mae oren ydi lliw brest y robin yng Nghymru mewn gwirionedd, ond roedd bol a gwddw robin goch y Wladfa yn goch go iawn. Fel coch y swyddfa bost! 

Ac os oes croeso i gân y robin Cymreig fel un o’r ychydig adar sy’n canu yma yn y gaeaf, mae cân y loica yn gwbl hyfryd a llawer mwy cerddorol a llon. Ehedydd maes cynffonhir ydi’r enw safonol a roddwyd iddo gan banel enwi adar y byd, ar ôl y Saesneg mae’n debyg (long-tailed meadowlark, Sturnella loyca) ond mae’r enw robin goch yn fwy agos atoch a boddhaol fel enw lleol tydi.

Yn ôl ar y rhandir, tydw i ddim yn edliw i’r robin gael ambell i fwydyn, dim ond iddyn nhw beidio a bwyta pob un; mae’r pridd yno angen pob cymorth gan bryfaid genwair! Roeddwn yn swnian fod y ddaear yn wlyb ar y plot cyntaf yno ddegawd yn ôl, yn gwamalu mae dim ond reis a watercress oedd yn bosib tyfu yno. Ond pa ryfedd? Pan oeddwn yn blentyn, y Gors Fach oedd enw’r safle: lle da i ddal llyffant a genau goed (neu goeg, sef madfall ddŵr) nes i ryw awdurdod datblygu feddwl yn eu doethineb ym 1975, y dylid llenwi’r gors efo llechi er mwyn ‘tirlunio’ a chreu ardaloedd i ddenu diwydiant. Pff! Ddaeth dim ffatrïoedd, ond collwyd cyfres o gorsydd.

Heddiw mae safle’r rhandiroedd fel concrit llawn llechi ar gyfnod sych, ond fel cors mewn tywydd gwlyb. Dyma obeithio y bydd y robin a finna’n medru mwynhau darn o dir fydd yn llawn llysiau ryw ddydd, ond hefyd yn llawn blodau i ddenu peillwyr, a phwll i ddenu amffibiaid yn ôl hefyd.
- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 30 Ionawr 2025 (dan y bennawd 'Eicon llên gwerin')

 

Gweddi Wladgarol. Cerdyn post hwyr o'r Ariannin. 21 Hydref 2018 

 

Crwydro'r Foryd

Waeth imi heb a thwyllo fy hun ‘mod i’n digon trefnus i gadw addunedau ar ddechrau blwyddyn newydd; dwi’n fodlon efo arferiad y teulu i fynd am dro ar Ddydd Calan fel ymrwymiad pwysig, gan anelu fel rheol am y môr. 

Digalon ydi nodi nad oes neb yn galw am galennig acw ers blynyddoedd, ac rwan fod ein plant ninnau wedi hen adael plentyndod, tydan ni ddim yn hel tai yn y bore ers tro byd ‘chwaith. Ta waeth am hynny, gwlyb a hynod ddiflas oedd tywydd y cyntaf o Ionawr eleni a doedd hi ddim yn anodd i’m perswadio fi i ymlacio efo panad a llyfr wrth y tân, yn hytrach na chrwydro!

Gwych a chyffrous, felly, oedd codi ar yr 2il i fore barugog ac awyr las. Taenu map ar fwrdd y gegin am gip sydyn, ac anelu at Landwrog gan feddwl mynd am draeth Dinas Dinlle.  Y tro hwn, yn hytrach na mynd yn syth am y traeth, dewis cychwyn wrth fynedfa stiwdio Sain a dilyn Llwybr Arfordir Cymru tuag at y Foryd. 

Gallwch fwynhau’r Foryd o ffenest y car ar hyd ochr Llanfaglan wrth gwrs, ond rhaid mynd ar droed i’r lan orllewinol. Mae rhan gyntaf fy llwybr rhwng dau wrych, y glaswellt ar un ochr yn y cysgod ac yn farrug drosto, a chroen tenau o rew ar y pyllau yn adwy’r caeau hefyd. Ymhen ychydig, dod allan i dirlun agored, goleuach ar lan Afon Carrog, ac oedi ar y bompren i edmygu’r olygfa i bob cyfeiriad.

Edrych i gyfeiriad Yr Eifl o bompren Afon Carrog. Llun Beca Williams

Mae’n benllanw ac mae’r glastraeth a’i ffosydd a chornentydd gwythiennog, a’r mwd a’r tywod, i gyd o’r golwg dan ddŵr llonydd gloyw. Ganllath i ffwrdd mae haid o adar; pibyddion coesgoch yn bennaf o be wela’ i, a gylfinir neu ddau yn eu mysg, y cwbl yn hela yn y ddaear meddal. Cyn i mi weld yn fanwl, na mentro’n nes atynt, mae dau gerddwr wedi ymddangos ar y clawdd llanw o lwybr y maes cabannau gwyliau, a gan eu bod i’w gweld mor amlwg ar y gorwel, maen nhw’n tarfu’n syth ar yr adar, a’u gyrru i godi’n gwmwl o adennydd a hedfan am eu bywydau i’r lan bellaf dan chwibanu’n gynhyrfus wrth fynd.

Troi tua’r gorllewin wrth y maes awyr mae Llwybr yr Arfordir, ond gwell gen’ i ddilyn y clawdd llanw ymhellach i’r gogledd a chadw’r Foryd ar y llaw dde am ychydig yn hirach. Dod i ben yn ddisymwth mae’r llwybr cyhoeddus hwnnw a feiddiwn i ddim am eiliad awgrymu bod neb yn neidio’r giât a cherdded ymlaen i gyfeiriad Caer Belan, ond mae’n amlwg fod nifer yn gwneud hynny er gwaethaf arwyddion ac anfodlonrwydd ystâd Glynllifon!

Yr hyn sy’n tynnu fy sylw rhwng y warin a’r twyni tywod ym mhen gogleddol y penrhyn, ydi’r cornchwiglod sy’n hedfan yn ddiog a glanio bob-yn-ail, fel rhai sy’n dysgu hedfan awyrennau yn y maes awyr gerllaw. Dyma adar sydd wedi dioddef gostyngiad dychrynllyd yn ail hanner y ganrif ddiwethaf, ac mae’n braf cael eu gwylio am gyfnod: haws o lawer eu gweld yn y gaeaf nac yn y tymor nythu erbyn hyn yn anffodus.

Wrth gerdded i’r gwynt yn ôl tua’r de ar hyd draeth garregog hir Dinas Dinlle, mae’r awyr yn troi’n ddu dan gymylau trymion a’r Eifl yn y pellter – a oedd chwarter awr ynghynt yn amlinell eglur a’r haul tu ôl iddo, yn silhouette o graig dan awyr las- bellach dan gawod drom o eira. 

Efo mwy ar ei ffordd, roedd yn amser ei ‘nelu hi’n ôl tuag adra at y tân eto, ar ôl ychydig oriau o awyr iach mewn lleoliad trawiadol iawn.

 

Er nad oes gennyf restr o addunedau, mae Mrs Wilias a finna wedi cael rhandir eleni felly gwell fyddai ymrwymo i dorchi llewys yn fanno mae’n siwr. Mi fu gen’ i randir ar yr un safle hyd 2016 ond methu a’i dal hi ymhob man fu’r achos bryd hynny mae gen’ i ofn. Naw mlynedd yn ddiweddarach, dim ond pedwar diwrnod yr wythnos ‘rydw i’n gweithio, felly gyda lwc a dyfal donc, mi gawn rywfaint o lysiau a blodau oddi yno!

Blwyddyn newydd dda, gyfeillion, a llond y tŷ o ffa!

pibydd coesgoch: common redshank, Tringa totanus
gylfinir: curlew, Numenius arquata
cornchwiglen: lapwing, Vanellus vanellus

- - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yng ngholofn Cynefin Yr Herald Cymraeg (Daily Post), 9 Ionawr 2025